atatürk'ün sosyal ve kültürel politikaları - Atatürk Araştırma Merkezi

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU 

ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ 

ATATÜRK’ÜN 

SOSYAL VE KÜLTÜREL 

POLİTİKALARI 

SEDA BAYINDIR ULUSKAN 

ANKARA-2010

5846 Sayılı kanuna göre bu eserin bütün yayın, tercüme ve iktibas hakları 

Atatürk Araştırma Merkezine aittir. 

956.102 4 

Uluskan, Seda Bayındır 

Atatürk’ün sosyal ve kültürel politikaları./ 

Yaz: Seda Bayındır Uluskan. - Ankara: AKDTYK 

Atatürk Araştırma Merkezi, 2010. 

674 s. res. cet., 24 cm. 

ISBN: 978-975-16-2237-2 

“Ekler: 614-657 ss.” 

1 Atatürk, Gazi Mustafa Kemal I k.a. 

İnceleyenler: Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ 

Doç. Dr. Dursun DİLEK 

KİTAP SATIŞI: 

Atatürk Araştırma Merkezi 

Ziyabey Cad. No:19 Balgat/ANKARA 

Tel: (0.312) 285 65 11 - 285 55 12 

Belgegeçer: (0.312) 285 65 73 

e-mail : bilgi@atam.gov.tr 

web : http://www.atam.gov.tr 

ISBN : 978-975-16-2237-2 

İLESAM : 10.06.Y.0150-304 

Baskı : Korza Basım 

Tel : (0.312) 342 22 08

İÇİNDEKİLER 

ÖNSÖZ ...................................................................................... VII 

KISALTMALAR .......................................................................XI 

GİRİŞ ............................................................................................1 

BİRİNCİ BÖLÜM 

HALKI EĞİTMEYE YÖNELİK FAALİYETLER 

I. ATATÜRK’ÜN KÜLTÜR POLİTİKALARI KAPSAMINDA 

TÜRK OCAKLARI VE HALKEVLERİ ...............................28 

A. Türk Ocaklarından Halkevlerine Geçiş ..............................28 

B. Halkevleri ve Kültür Faaliyetleri .........................................42 

II. HALK TERBİYESİ ................................................................62 

III. KÖYCÜLÜK ..........................................................................79 

A. Köycülüğün Gelişimi ..........................................................79 

B. Köy Eğitmenleri Meselesi....................................................90 

C. Halkevleri ve Köycülük Çalışmaları .................................. 100 

D. Basın-Yayında Köycülük ................................................... 109 

IV. ATATÜRK VE BASIN .........................................................117 

A. 1930 Öncesi Türk Basını ..................................................117 

B. 1930-1938 Arasında Türk Basınındaki Gelişmeler ......... 127 

1. Basın Kanunu ............................................................... 130 

2. Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu ................ 139 

3. Birinci Basın Kongresi................................................. 143 

4. Balkan Basın Birliği .................................................... 149 

C. Basında Sansür ve Yasaklı Yayınlar ................................ 154 

İKİNCİ BÖLÜM 

DİL VE TARİH ÇALIŞMALARI 

I. DİL İNKILÂBI ...................................................................... 183 

A. Türkiyat Enstitüsü ........................................................... 183 

B. Osmanlı Döneminde Alfabe Tartışmaları ....................... 187

IV 


C. Cumhuriyet Döneminde Türk Dili ve Gelişmeler ........... 191 

1. Harf İnkılâbı ................................................................ 191 

2. Millet Mektepleri ......................................................... 201 

3. Dilde Sadeleştirme Çabaları ........................................206 

4. Birinci ve İkinci Dil Kurultayları ................................ 216 

5. Üçüncü Dil Kurultayı, Güneş-Dil Teorisi ve 

Türk Dil Kurumu .......................................................226 

II. TÜRK TARİH TEZİ .............................................................236 

A. Atatürk ve Tarih ..............................................................236 

B. Türk Tarih Tezi ve Ortaya Atılan Görüşler ..................... 252 

C. Birinci Türk Tarih Kongresi ............................................ 257 

D. İkinci Türk Tarih Kongresi ............................................. 263 

E. Türk Tarih Kurumu ve Çalışmaları ................................. 267 

F. Tarih Tezi Kapsamında Arkeoloji ve 

Antropoloji Çalışmaları .................................................... 271 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

MÜZİK İNKILÂBI 

I. CUMHURİYET ÖNCESİ MÜZİK SANATINA 

GENEL BİR BAKIŞ .............................................................. 293 

II. CUMHURİYET DÖNEMİ VE MÜZİK ..............................299 

A. Atatürk’ün Müzik Anlayışı ..............................................299 

1. Atatürk ve Müzik .........................................................299 

2. Atatürk’e Göre “En Zor İnkılâp”: Müzik .....................303 

3. Atatürk ve “Milli Musiki” Yaratma Çabaları ..............306 

4. İlk Müzik Kongresinin Toplanması ............................. 310 

B. Kurumlaşma ..................................................................... 313 

1. Musiki Muallim Mektebi ............................................. 313 

2. Cumhurbaşkanlığı Filârmoni Orkestrası ..................... 322 

a. Paul Hindemith ............................................................ 327 

3. Darülelhân’dan İstanbul Belediye Konservatuarı’na ... 332 

4. Ankara Devlet Konservatuarı ...................................... 339 

C. Atatürk ve Çok sesli Müzik ..............................................344 

1. Çok Sesli Müzik ve Osmanlı Devleti’nde Çok Sesli 

Müzik Çalışmaları .......................................................344 

2. Atatürk’ün Çok sesli Müziğe Bakış Açısı ................... 347

ATATÜRK’ÜN SOSYAL VE KÜLTÜREL POLİTİKALARI V 

3. Türk Beşleri ................................................................. 354 

D. Alaturka-Alafranga Tartışmaları ...................................... 357 

1. Türk Sanat Müziği’nin Yasaklanması ve 

Melek Erdik Konseri .................................................... 362 

E. Halk Müziği Çalışmaları ve Bela Bartok ......................... 375 

F. 1930’lu Yıllarda Müzik Aktiviteleri .................................. 379 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

ATATÜRK VE GÜZEL SANATLAR 

I. OPERA VE BALE ................................................................. 389 

A. Opera ............................................................................... 389 

1. Cumhuriyet Öncesi Opera Sanatına Genel Bir Bakış ............ 389 

2. Cumhuriyet Döneminde Opera Eğitimi ................................. 395 

3. Atatürk’ün Türk Operasına Katkısı .......................................400 

B. Bale .................................................................................. 412 

II. TİYATRO VE SİNEMA ........................................................417 

A. Tiyatro ..............................................................................417 

1. Cumhuriyet Öncesi Türk Tiyatrosuna 

Genel Bir Bakış ............................................................417 

2. Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu .......................... 421 

a. Atatürk ve Tiyatro.................................................... 421 

b. Cumhuriyetin İlânından Sonra Türk Tiyatrosu ....... 425 

c. Darülbedâyiden Şehir Tiyatrosuna .......................... 430 

d. Ankara Devlet Konservatuarı’nın Kuruluşu ...........444 

1. Carl Ebert ............................................................. 450 

e. Halkevlerinin Tiyatro Faaliyetleri ............................ 457 

f. Sahnelenen Oyunlar, Seyirci Faktörü 

ve Muhsin Ertuğrul ..................................................466 

B. Sinema .............................................................................486 

1. Cumhuriyet Öncesi Türk Sinemasına 

Genel Bir Bakış ...........................................................486 

2. Atatürk Döneminde Türk Sineması ............................490 

a. Sovyet Sinemacıların Türkiye’deki Faaliyetleri ......504 

III. RESİM VE HEYKEL ..........................................................509 

A. Resim ..............................................................................509 

1. Cumhuriyet Öncesi Resim Sanatına

VI 


Genel Bir Bakış ...........................................................509 

2. Atatürk Döneminde Türk Resim Sanatı ...................... 514 

3. Cemiyetler ................................................................... 523 

4. Sergiler ........................................................................ 530 

5. Sovyet Ressamlar ve Türkiye’deki Çalışmaları........... 538 

6. Basın-Yayında Resim Sanatı .......................................544 

B. Heykel ..............................................................................548 

SONUÇ ...................................................................................... 557 

BİBLİYOGRAFYA ................................................................. 579 

EKLER ..................................................................................... 613 

DİZİN ........................................................................................ 659

ÖNSÖZ 

Duruşu, bakışı, nezaketi, giyim tarzı, fikirleri, estetik ve sanat 

anlayışıyla herkesi etkilemiş bir isimdir Kemal Atatürk. Şüphesiz O, 

sahip olduğu bu vasıflarıyla sadece Türkiye’de değil, tüm dünyada 

dönemin en etkileyici, en başarılı ve en sıra dışı liderlerinden birisi 

olarak tarihe geçmiştir. Bağımsız, güçlü ve modern bir Türkiye 

için Milli Mücadele’yi başlatan, kazanılan büyük zaferin ardından 

da 1923’te yeni bir devlet kuran Atatürk, bundan sonraki enerjisini 

kazanılan zaferi siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel zaferlerle taçlandırmak 

için harcamıştır. Bu sebepten ötürü Gazi, özellikle 1930 

ve sonrasında ülkesini çağdaş uygarlık seviyesine ulaştırabilmek ve 

Türk kültürünü yükseltip zenginleştirebilmek adına kültürel alanda 

uzun, yorucu ve bitmeyen bir mücadele içerisine girmiştir. Aslında 

otuzlu yıllara damgasını vuran ve ondan sonra değişerek de olsa devam 

eden kültür politikasını, Türk milli kültürünü geniş bir tabana 

yaymak, onu güçlendirmek ve aydın ile halkı bütünleştirerek topyekün 

bir kültür seferberliğine gitmek şeklinde tanımlamak mümkündür. 

O, bu süreçte askerî dehasının ve devlet adamlığının yanı sıra 

kültür adamı kimliğini de ortaya koymuş ve Türk halkını harekete 

geçirmek için çalışmalarına yepyeni bir boyut kazandırmıştır. Nitekim 

kültür politikasının yaratıcısı olan Atatürk’ün üstlendiği bu rol, 

O’na sadece Türkiye’de değil, tüm dünyada Türkiye’deki sosyal ve 

kültürel inkılâp hareketinin önderi gözüyle bakılmasına neden olmuştur. 

Atatürk sadece iyi bir asker ve devlet adamı değil, aynı zamanda 

bir kültür adamıdır. Bugüne kadar onun hep askeri ve siyasi kimliğinin 

ön plana çıkarılması, bizim bugün Atatürk’ü zaman zaman yanlış 

algılamamıza neden olmaktadır. Oysaki onun otuzlu yıllardaki yaşamı, 

belki de gerçek Mustafa Kemal kimliğinin dışa vurumu gibidir. 

Dolayısıyla artık Atatürk’ün sadece askeri bir deha ve dünya çapında 

bir lider, devlet başkanı olmasının yanı sıra, kültür adamı kimliği 

ile de tanınmasının zamanı gelmiştir. Bundan sonraki süreçte, onun 

insani özelliklerinin yani giyim, yemek, müzik zevkinin, estetik ve 

sanat anlayışının tanıtılması ve sonraki nesillere insan Atatürk’ün 

tüm hususiyetlerinin aktarılması önemli bir vazifedir. Bütün bu anlatılanlardan 

yola çıkarak Atatürk dönemi üzerinde yaptığımız incelemelerde; 

Atatürk’ün Türkiye Cumhuriyeti’nin kültür hayatına

VIII 


getirdiği yeniliklere ve Osmanlı’dan beri gelen kültürel sorunların 

çözümü meselesinin O’nu 1930 sonrası nasıl bir mücadeleye ittiği 

konularına yer verilmemesi ya da çoğu araştırmada kısa bilgilerle 

konunun geçiştirilmesi bizi bu dönemi irdelemeye yöneltmiştir. Yaptığımız 

bu çalışma ile Atatürk’ün kültürel kimliğini ortaya koymanın 

yanı sıra, hem Türkiye’nin kültür politikalarının oluşum serüveninin 

tüm detaylarını sunmayı hem de Atatürk’ün Osmanlı’dan gelen kültürel 

mirasa nasıl sahip çıkarak onu millileştirdiğini ve modernleştirdiğini, 

en mühimi de O’nun Cumhuriyet’in temeline kültürü nasıl 

oturttuğunu göstermeyi hedeflemiş bulunuyoruz. 

Bugüne kadar Atatürk dönemiyle ilgili yapılan çalışmalarda, 

Cumhuriyet döneminin kültür yaşamına yönelik gelişmelere ve yaşanan 

sıkıntılara pek değinilmediği görülmüştür. Yapılan çalışmaların 

çoğu ya makalelerden ibaret kalmış ya da konu çok yüzeysel bir 

şekilde ele alınmıştır. Pek çoğunda ise kültür meseleleri eğitim politikalarının 

arasına sıkıştırılıp geçiştirilmiştir. Biz de bu açıklıktan 

istifadeyle, Atatürk’ün 1930 sonrasında Türkiye Cumhuriyeti’nde 

kültür adına yaptığı radikal değişimi ve ortaya çıkan sorunları mercek 

altına almaya çalıştık. 

1931-1938 yılları arasındaki kültürel gelişmeleri tüm ayrıntısıyla 

işlemeye çalıştığımız bu çalışmada ele aldığımız dört bölüm; aslında 

Atatürk’ün sınırlarını çizdiği, prensiplerini belirleyerek resmileştirdiği 

kültür hamlelerinin anlatımından ibarettir. Şöyle ki; Türkiye 

Cumhuriyeti’ni kültürle temellendiren ve 1930 sonrası Türk milletine 

yeni hedefini gösteren Atatürk, öncelikle her şeyi halkı için halk 

adına yapmıştır. Dolayısıyla halkı eğitmek ve onun kültür seviyesini 

yükseltmek temel hedef olmuştur. Bunun için halk adına çeşitli çalışmalar 

yürütmek, yani halkı eğitmeye yönelik yayınlar yapmak ve 

Halkevlerinin tüm şubelerini bu işe seferber etmek gibi faaliyetler 

bu hareketin özünü, ilk basamağını teşkil etmiştir. Biz de bu anlayışla 

çalışmamızın ilk bölümünde önceliği halk faaliyetlerine vermek 

suretiyle, halka nasıl bakıldığını, aydın-halk ilişkisini ve halkı eğitmeye 

yönelik yapılan tüm aktiviteleri anlatmaya çalıştık. Ardından, 

millîleşme sürecinin tamamlanmasında büyük rol oynayan kültür 

unsurlarının başında gelen dil ve tarih çalışmaları ile devam ettik. 

Kültürün en önemli ifade vasıtaları olan dil ve tarih konuları kapsamında, 

başta Atatürk olmak üzere dönemin aydınlarının konuya bakış 

açıları, Türk milletine kendi tarihinin ve dilinin zenginliklerinin

ATATÜRK’ÜN SOSYAL VE KÜLTÜREL POLİTİKALARI IX 

ve özelliklerinin nasıl farkına vardırıldığı, bu amaçla toplanan kongreler, 

üretilen tezler ve yapılan tartışmalardan bahsederek, arkeoloji 

ve antropoloji alanındaki çalışmaları aktardık. 

Bir ülkenin gelişip modernleşmesinde sanatın önemini fazlasıyla 

kavramış olan Atatürk, Türk kültürünün yükseltilmesi, Türk sanatının 

tüm inceliklerinin halka sunulması için sanata büyük önem 

vermiş ve hayatı boyunca da sanatın koruyucusu olmuştur. Buradan 

hareketle üçüncü ve dördüncü bölümleri Atatürk’ün sanata ve sanatçıya 

bakış açısıyla birlikte yaptığı katkılara ayırdık. Bu çerçevede, 

öncelikli olarak 1930’lara damgasını vuran Musiki İnkılâbını ele aldık. 

Atatürk’ün müzik sevgisini, çok sesli müzik ile tek sesli müzik 

tartışmalarını, otuzların müzik aktivitelerini mercek altına yatırdık. 

Ondan sonra da konuyu opera, bale, tiyatro, sinema, resim ve heykel 

sanatlarındaki durum, Atatürk’ün bu sanat dallarına katkısı, dönemin 

devlet adamlarının konuya ilgileri, açılan sanat merkezleri, konservatuarlar 

ile yeni sanatçıların ve sanat eserlerinin ortaya çıkışlarını 

anlatarak tamamladık. Aslında sosyal ve kültürel politikalar kapsamına 

kılık kıyafet ve din konusu da girmektedir. Ancak söz konusu 

dönemde takip edilen din politikaları ve uygulamalarının oldukça 

kapsamlı oluşu, bu konunun ayrıca ele alınmasını ve çalışmanın dışında 

bırakılmasını zorunlu kılmaktadır. 

Bu çalışma sürecinde bilgisini benimle paylaşma nezaketi gösteren 

ve emeğini hiçbir zaman esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. 

Dr. Cezmi Eraslan’a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca arşiv belgelerinin 

temininde yardımlarını gördüğüm Ankara Cumhuriyet Arşivi 

Araştırma Salonu Personeline, Atatürk Kitaplığı, Beyazıt Devlet 

Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, İSAM ve 

Basın Müzesi Çalışanlarına da şükranlarımı sunuyorum. Eserin hazırlanma 

sürecinde bana uygun çalışma ortamı hazırlayan ve manevi 

desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen aileme de fedakârlıklarından 

ötürü teşekkür ederim. Minnetle... 

Dr. Seda Bayındır ULUSKAN 

İstanbul 2010

KISALTMALAR 

AA Anadolu Ajansı 

a.g.e. Adı geçen eser 

a.g.m. Adı geçen makale 

a.g.t. Adı geçen tez 

ADK Ankara Devlet Konservatuarı 

ASD Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri 

AÜDTCF Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 

BCA Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi 

bk. Bakınız 

BTTD Belgelerle Türk Tarihi Dergisi 

C. Cilt 

CDTA Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 

CFO Cumhurbaşkanlığı Filârmoni Orkestrası 

CHP Cumhuriyet Halk Partisi 

Çev. Çeviren 

Der. Derleyen 

DİA Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 

Haz. Hazırlayan 

İBK İstanbul Belediye Konservatuarı 

MMM Musiki Muallim Mektebi 

MUM Matbuat Umum Müdürlüğü 

nr. Numara 

S. Sayı 

s. Sayfa 

SCF Serbest Cumhuriyet Fırkası 

TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi 

TCTA Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 

TDK Türk Dil Kurumu 

TPCF Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 

TTK Türk Tarih Kurum 

ty Tarih Yok 

vd. Ve Devamı 

vs. Vesaire 

yay. Yayınlayan 

yy. Yayın Yeri Yok

GİRİŞ 

“… Senelerden beri devam 

eden Türk inkılâbı, mevcudiyeti- 

ni ve zihniyetini, hayatı içtimai- 

yenin mebnâsı olan yeni esasatı 

hukukiyede tesbit ve teyit etmek 

çaresine tevessül etmiştir. Türk 

İnkılâbı nedir? Bu inkılâp, kelimenin 

vehleten ima ettiği ihtilâl 

mânasından başka, ondan daha 

vâsi bir tahavvülü ifade etmektedir. 

Bugünkü devletimizin şekli, 

asırlardan beri gelen eski şekilleri 

bertaraf eden en mütekâmil 

tarz olmuştur” * 

“Kültürel ve sosyal alanda başardığımız işler, Türkiye 

Cumhuriyeti’nin ulusal çehresini, kesin çizgileriyle ortaya çıkarmıştır. 

Yeni harfleri, ulusal tarihi, öz dili, ar, ilimsel müzik ve teknik 

kurumlarıyla kadını, erkeği her hakta eşit, modern Türk sosyetesi 

bu son yılların eseridir...” 1 . Atatürk’ün 1935 yılında söylediği gibi, 

sözü edilen bütün bu çalışmalar ancak 1930 yılı ve sonrasında gerçekleştirilebilmiştir. 

Çünkü 1930’lara kadar olan süreç, yukarıda sözü 

edilen değişimlerin gerçekleştirilebilmesi için gereken temellerin 

atıldığı, mevcut problemlerin çözülmeye çalışıldığı ve hatta yeni si- 

* Atatürk’ün 5 Kasım 1925 tarihinde Ankara Hukuk Fakültesi’nin açılışında 

yaptığı konuşma, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (ASD), TTK, Ankara 

1997, C. II, s. 248-249. 

1 9 Mayıs 1935 tarihinde CHP Dördüncü Büyük Kurultayını açarken yaptığı 

konuşma, ASD, C. I, s. 398.

2 


yasi rejimin güçlendirilmeye uğraşıldığı bir dönemdir. Bu bağlamda 

Atatürk dönemi 1923-1930 ve 1930-1938 şeklinde yani iki dönem 

halinde ele alındığında, 1930 sonrasının bir önceki döneme göre daha 

farklı gelişme gösterdiği ve tam bir arayış dönemi olduğu ortaya 

çıkacaktır. Cumhuriyetin ilânı sonrası ülkede başlatılan inkılâp hareketi, 

Türkiye Cumhuriyeti halkını tamamen çağın gereklerine göre 

ve bütün mana ve biçimiyle medeni bir toplum haline ulaştırmaya 2 

endekslemiştir. Zaten bundan sonra yapılan inkılâpların temel prensibini 

de hep bu hedef teşkil etmiştir. Geçen süre zarfında ülkede yaşanan 

siyasi, sosyal ve iktisadi sıkıntılar beraberinde kültür hayatını 

da yakından etkilemiş, bu da Atatürk’ü otuzlu yıllarda Cumhuriyetin 

kültür hayatını gözden geçirmeye ve yeni politikalar üretmeye sevketmiştir. 

Kısacası bu dönemde ülkede sadece siyasi, sosyal ya da 

iktisadi problemlerin olmadığı, toplumun kültür hayatında da ciddî 

oranda sıkıntılar bulunduğu ve bunların acilen çözüm beklediği kendisini 

bütün çıplaklığıyla göstermiştir. Nitekim bu husus, 1930 ve 

sonrasında şekillenmeye başlayan Cumhuriyet dönemi kültür hayatının 

ele alınarak milli ve resmi bir kültür politikasının oluşturulmasına 

kadar gitmiştir. 

Osmanlı Devleti’ndeki toplum yapısı, devletin sahip olduğu kültürel 

çeşitliliğin en açık kanıtı idi. Kozmopolit bir yapıya sahip olan 

devlette, mevcut her topluluğun kendisine göre bir kültür anlayışı 

söz konusuydu. Ancak ülkedeki çeşitliliğin yarattığı bu kültürel karmaşa, 

zamanla çeşitli sorunların ortaya çıkmasına ve toplumda bir 

düalizm yaşanmasına neden oldu. Bu çerçeveden bakıldığında, yıkılan 

Osmanlı Devleti’nin yerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin 

ondan devraldığı siyasi, sosyal ve iktisadi mirasın yanı sıra, böyle 

karmaşık bir kültürel mirasa da sahip olduğu hemen görülecektir. 

Osmanlı’dan alınan bu miras, aynı zamanda kültürle ilgili pek çok 

sorunu da beraberinde getirmiştir. Siyasi problemlerin halledilmesinde 

ve devlet bütünlüğünün sağlanmasında kültürün ve kültür birliğinin 

önemini keşfetmiş olan Atatürk, Türk milleti için kültürde ve 

teknik alanlarda topyekün bir modernleşme formülü hazırlamıştır. 

Yalnız bu formülün bir öncekinden farkı, milliyetçiliğe, milli değer- 

2 30 Ağustos 1925 tarihinde Kastamonu’da ikinci bir konuşma, ASD, C. II, s. 

224.

ATATÜRK’ÜN SOSYAL VE KÜLTÜREL POLİTİKALARI 3 

lere ve bunların işlenerek ön plana çıkartılması gerektiğine duyulan 

inançtır. Hem modernleşecek hem de kendi özünü koruyacak bir 

toplumun sahip olacağı kültür anlayışı, doğal olarak ortaya orjinal 

bir sentez formülünün ortaya çıkmasıyla sonuçlanacaktır. 

Osmanlı Devleti’nin yönetim, siyaset, iktisat ve kültür anlayışının 

çok ötesinde bir yöntem ve anlayışla hareket eden Atatürk, her 

şeyden önce bir önceki dönemin iktibas metoduna rağbet etmemiş, 

tam tersine modernleşebilmek için Batıyı Batı yapan temel öze, dinamiklere 

ve daha doğrusu zihniyete odaklanmıştır. Dönemler arasındaki 

yöntem farklılığı, Atatürk’ün zaman zaman Osmanlı reform 

hareketlerini sert bir şekilde eleştirmesine neden olmuştur. Bu kapsamda 

bir dönem Batıya karşı savaşan ama şimdi Batı medeniyetini 

milletine hedef gösteren Atatürk, bir yandan bu hedefe toplumu yaklaştırmaya 

çalışırken, bir yandan da Türk kültürüne önem vermiştir. 

Çünkü model olarak alınan Batı medeniyeti, Batıyı Batı yapan milletlerin 

sahip olduğu kültürlerin birleşmesi sonucu bir anlam kazanmıştı. 

Yani aslında Batı medeniyetinin altında da birbirinden oldukça 

farklı çok sayıda kültür yatmaktaydı. Dolayısıyla önce sağlam bir 

ulusal kültüre sahip olmak gerekiyordu. Milli kültüre sahip olmak 

ve onu geliştirebilmek aynı zamanda modernleşme sürecinin hızlanması 

anlamına da geliyordu. Nitekim bu ilişkinin farkına varan Atatürk, 

hem devletin temelini milli Türk kültürüne dayandırmış hem de 

onun geliştirilmesi ve millete anlatılabilmesi için uzun ve yorucu bir 

mücadeleyi başlatmıştır. 

Atatürk’ün uygulamaya koyduğu bu sosyal ve kültürel değişim 

projesine geçmeden önce, kültür ve kültür değişmesinin ne olduğu, 

Atatürk’ün ve dönemin aydınlarının bu kültürel değişime nasıl baktıkları 

ve Atatürk’ün bu politikayı yürürlüğe koyma aşamasında nasıl 

bir yöntem ve anlayış ile hareket ettiğini kısaca ifade etmemiz 

gerekmektedir. 

Evrenselden özele doğru bir bakış, ormandan ağaca bakış gibidir. 

Bu perspektiften bakıldığında, topluma özgü olan şeylerin sağlam 

bir bütünlük oluşturdukları platformda kültür dediğimiz kavramın, 

her ulusun kendine has ayrıntılı bir biçimi olarak ortaya çıktığı 

görülmektedir. Dolayısıyla kültür, insanı insan yapan ve insanlığa 

mal olan evrensel özün daima canlı kalmasını sağlayacak büyük bir

4 


kazanç olarak karşımıza çıkmaktadır. Aslında kültür kavramı çok 

karmaşık ve bir o kadar da renkli bir yapıya sahiptir. Günümüzde 

yüzden fazla tanımı olduğu bilinen kültür kavramı, XVIII. yüzyıla 

kadar sorunsuz bir kavramdır. Tarım ve hayvan yetiştiriciliği anlamından 

zamanla insan yeteneklerinin iyileştirilmesi anlamına kadar 

gelmiştir. Örneğin C. Wissler kültürü, “bir topluluğun yaşam tarzı”, 

E. Sapir, “atalardan devralınan maddi-manevi değerlerin yekûnu”, 

E. B. Tylor “bilgiyi, imanı, sanatı, ahlâkı, örf ve adetleri, ferdin mensup 

olduğu cemiyetin bir uzvu olması itibarıyla kazandığı itiyatlarını 

ve bütün diğer meharetlerini ihtiva eden gayet girift bir bütün” olduğunu 

söylerken, bizde de M. Turhan kültürü “Kültür, bir cemiyetin 

sahip olduğu maddi ve manevi kıymetlerden teşekkül eden öyle 

bir bütündür ki, cemiyet içinde mevcut her nevi bilgiyi, alâkaları, 

itiyatları, kıymet ölçülerini, umumi atitüt, görüş ve zihniyet ile her 

nevi davranış şekillerini içine alır. Bütün bunlar birlikte, o cemiyet 

mensuplarının ekserisinde müşterek olan ve onu diğer cemiyetlerden 

ayırt eden hususi bir hayat tarzı temin eder” 3 şeklinde tarif etmeye 

çalışmıştır. 

Anlamaya çalıştığımız kadarıyla kültür, bir toplumun yeryüzünde 

seçkin bir mevkiye sahip olmasını sağlayan medenî çizgideki hayat 

anlayışını ve toplumsallığın özel görüntülerini tek bir sözcüğün 

içine sığdırmaya çalışan bir kavram olarak şekillenmiştir. Oysa ki, 

böyle bir kavramı salt birkaç tanımla ifade ve analiz etmek oldukça 

güçtür. Yüzden fazla tanımının yapıldığını söylediğimiz kültür 

sözcüğü gerek kendi içindeki tanımlamalarla, gerekse yapılan karşılaştırmalarla 

kavramsal olarak sabitlenmek istenmektedir. Ancak 

bünyesinde değişimi ve gelişimi barındıran bir olgunun sabit bir 

platformda incelenmek istenmesi onun yapısına ters düşmektedir. 

En önemli vasıfları değişmek ve gelişmek olan kültürü şekillendirenin 

insan oluşu ve insani özelliklerin kültür üzerindeki etkisi değişim 

açısından kaçınılmazdır. Bu anlamda kültür, zihinsel değerlerin 

birleştiği mihenk noktasıdır diyebiliriz. Zira bu değerlerin her biri 

insan ruhunun ortak bir eseridir ve her insan grubunun kendine özgü 

davranışlarından oluşur. 

XVIII. yüzyıla kadar problemsiz bir kavram olarak varlığını 

koruyan kültür, bu yüzyıldan itibaren yeni bir rakiple karşılaşma- 

3 Mümtaz Turhan, Kültür Değişmeleri, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 

Yay., İstanbul 1987, s. 36-37, 48.


ya başlamıştır ki o da medeniyettir. XVIII-XX. yüzyıllar arasında 

kültür ve medeniyet kavramları sürekli karşı karşıya getirilmiştir. 

Gerçekten de sözünü ettiğimiz bu kavramlar arasında bazı farklar 

vardır. Genellikle insanın yarar sağlama maksadıyla belli bir hedefe 

erişmek üzere kullandığı her nevi vasıta medeniyetin unsurlarını 

teşkil ederken, kültür unsurlarının gayesi ise bizzat kendileridir. Yani 

kültür milli, medeniyet ise evrenselin sembolüdür. Türkiye’de kültür 

ve medeniyet kavramlarını ayıran ve hatta kültüre ulusal bir içerik 

kazandırmaya çalışan kişilerin başında ise tartışmasız Ziya Gökalp 

gelmiştir. Kültür yerine hars sözcüğünü kullanan Gökalp, medeniyetin 

ulusların ortak malı olduğunu, medeniyetin bir milletten başka bir 

millete geçebileceğini fakat harsın geçemeyeceğini, bir milletin uygarlığını 

değiştirebileceğini, ancak harsını değiştiremeyeceğini savunarak 

medeniyeti iktisadi-dini-hukuki-ahlâki vs. fikirlerin, harsı ise 

dini-ahlâki-bedii (güzel) duyguların toplamı olarak tanımlamıştır 4 . 

Gökalp’in bu yaklaşımı, kültür ile medeniyet ayrımının sonraki 

dönemlerde de yapılmasına ve konunun sürekli tartışılmasına neden 

olmuştur. Örneğin kültür ile medeniyeti ayıran ve ilmi açıdan aralarında 

büyük farklar olduğunu söyleyen İbrahim Kafesoğlu da “belirli 

bir topluluğa ait içtimai ve teknik müesseseler”in kültürü, “milletlerarası 

içtimai ve teknik müesseseler”in de medeniyeti meydana 

getirdiğini, kültürün karakter bakımından hususi, medeniyetin ise 

umumi olduğunu söyleyerek, her topluluğun kendisine özgü bir kültürü 

olduğundan ve bu kültürlerin birleşmesinden de medeniyetlerin 

doğduğundan bahsetmiştir. Bu konuya Gökalp ile aynı paralellikte 

yaklaşan Kafesoğlu, ayrıca her topluluğun kendisine göre bir kültürel 

birikime sahip olduğu fikrinden yola çıkarak, Türk milletinin de 

dili, töresi, dini, hukuku, düşüncesi itibarıyla asırlardan beri milli bir 

kültüre sahip bulunduğunu söylemiştir 5 . 

II. Meşrutiyet döneminden itibaren özellikle Ziya Gökalp ile şekillenmeye 

başladığını gördüğümüz kültür ve medeniyet kavramları 

üzerindeki bu tartışmalar, konuyu doğrudan neyin kültür neyin medeniyet 

konusu olduğu mevzuuna getirmiş, fakat ortaya atılan fikirlerde 

hiçbir zaman ortak bir noktaya varılamamıştır. Kendisini bu 

4 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1994, s. 25. 

5 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Boğaziçi Yay., İstanbul 1989, s. 16.

6 


anlaşmazlığın ortasında bulan Atatürk ise yapılan tartışmaları daha 

en başından beri gereksiz bulmuş ve “Medeniyetin ne olduğunu başka 

başka tarif edenler vardır. Bence medeniyeti kültürden ayırmak 

güçtür ve lüzumsuzdur” diyerek kültürü de şöyle tanımlamıştır; “Bir 

insan cemiyetinin a) devlet hayatında, b) fikir hayatında yani ilimde, 

içtimaiyatta ve güzel sanatlarda, c) iktisadi hayatta yani ziraatte, 

sanatta, ticarette kara, deniz ve havaya ait ulaşım işlerinde yapabildiği 

şeylerin bileşkesidir..” 6 Kültür ve medeniyet konusunda Gökalp 

ile aynı fikirde olmayan, Osmanlı’dan beri gelen kültür-medeniyet 

tartışmalarına girmeye hiç lüzum görmeyen ve kavramlar arasındaki 

ikiliği ve kargaşayı yok etmek isteyen Atatürk, öncelikle kültür ve 

medeniyet ayrımına son noktayı koyarak, kültürü medeniyetin içerisinde 

ele almış, daha doğrusu medeniyetin sınırlarını biraz geniş 

tutmaya çalışmıştır. Özünde sentez fikri yatan bu yaklaşım ile herkese 

Batı medeniyetinin evrensel olduğunu ve buna bizim de önemli 

katkılarımızın bulunduğunu ispatlamaya çalışmıştır. 

Aslında yapı itibarıyla kültür ve medeniyet unsurlarını birbirinden 

ayırmak oldukça güçtür ve bunlar kesinlikle bir bütünü oluşturmaktadır. 

Ancak yine de kültürün milletleri birbirinden ayıran en 

önemli özellik olduğu akıllardan çıkarılmamalıdır. Çünkü kültür, bir 

millete has olma özelliğini her zaman koruyagelmiştir. Dil, din, tarih, 

örf ve adetler, yaşayış tarzı, sanat anlayışı gibi kültür unsurları 

milletleri birbirinden ayrı kılmaktadır. Bu unsurlara sahip olmak aynı 

zamanda milli bir devlete sahip olmanın da en temel faktörüdür. 

İşte bu noktada Atatürk, öncelikle hem modernleşecek ve kendi kültürünü 

koruyacak hem de devletle halkın bütünleşip buluşabileceği 

bir model üzerinde durmuştur. Dolayısıyla ilk etapta yapmak istediği 

de milli Türk kültürünü ortaya çıkarmak ve ona bir dinamizm kazandırmaktır. 

O, Türkiye’yi güçlü, yüksek kültürlü ve modern bir devlet 

yapmayı hedeflemiş ve bu yolda da önceliği milli duyguları, kültürü 

kuvvetlendirmeye vermiştir. 

Türkler tarih boyunca son derece sağlam, derin ve yaygın bir 

kültüre sahip olmuşlardır. Türk milli kültürünün çok sayıda şubeleri 

olduğunu söyleyen Kafesoğlu’na göre, Türkiye Türk Kültürü de iş- 

6 Afet İnan, M. K. Atatürk’ten Yazdıklarım, MEB, İstanbul 1971, s. 43.


te bunun ancak bir bölümünü oluşturabilmiştir. Yani çeşitli coğrafi 

bölgelere yayılmış olan büyük milli kültürün bir parçası. Tarihimize 

şöyle bir baktığımızda, devlet kuruculuğundan teşkilâtçılığa, adalet 

tesis etmeden sanata kadar pekçok konuda Türkler öncülük etmişler 

ve mevcut kültürü çok geniş coğrafi alanlara yayabilmişlerdir. 

Ancak buna rağmen bir kültür politikası izleyememişlerdir. Osmanlı 

Devleti’nde bir kültür politikasının varlığından söz edilememesinin 

ana sebebi ise kozmopolit bir yapıda çok değişik etnik grupları bünyesinde 

barındırması ve bunlar arasında kültürel bir bütünlük oluşturulamamasıdır. 

Ayrıca Türk kimliğinin arka plana itilmesi, ulus 

bilincinin zayıf olması gibi hususları da yine bu sebeplere eklemek 

mümkündür. Ancak bütün bunlara rağmen Osmanlı Devleti’nde kültür 

ve kültür değişmesi gibi mevzular gündeme gelmiş, tartışılan konulara 

çözüm önerilerinin getirilmeye başlanması da II. Meşrutiyet 

dönemi ile birlikte olmuştur. Şöyle ki; Tanzimata kadar olan sürede 

Osmanlı Devleti’nde artan isyanlar, bunun getirdiği toprak kayıpları 

ve özellikle de ekonomik sorunlar, devleti Tanzimat Fermanı’nı ilân 

etmeye zorlamıştır. Fermanı, sonraki yıllarda pek çok ıslahat takip 

etmiştir. Ancak yapılan ıslahatların kültürel alandaki yenilikten ziyade 

askeri içerikli oluşu ve bunların taklitten öteye gidememesi ile yapılanların 

etkisiz ve parça parça kalışı toplumda beklenen değişimin 

gerçekleşmesini engellemiştir. Bu bağlamda devleti modernleştirme, 

Batıya yaklaştırma ve bu sayede eski gücün tekrar toplanarak Batıya 

karşı ayakta kalabilme projesinde beklenen gerçekleşmemiş, sözü 

edilen Batıya ulaşma çabası ülkedeki aydınların Batılılaşma akımına 

doğru yönelmeleri ile sınırlı kalmıştır. Bundan sonraki dönemde de 

herkes Batıya ulaşmanın formülünü aramaya başlamıştır. 

II. Meşrutiyet ise yaşanan bu gelişmeler içerisinde tam bir dönüm 

noktasıdır. Sultan Abdülhamid’e karşı yükselen muhalefet, ülkenin 

içinde bulunduğu siyasi ve iktisadi sıkıntılar ve özellikle de 

Balkan Savaşı’nın kaybedilmesi ülkede ciddi bir kriz ortamının doğmasına 

neden olmuştur. Yaşanan bu bunalım, beraberinde Batının ve 

en önemlisi de Batı medeniyetinin tekrar tartışılmasına yol açmıştır. 

İşte bu noktada kültür sorunu ve milli kültür meselesini ilk ele alanlar 

Jön Türklerdir. Örneğin, Şura-yı Ümmet dergisi bu konuya önem 

veren yayın organlarının başında gelmiştir. Yine Ahmet Rıza’nın

8 


Meşveret’i de kültür sorunları üzerinde durmuştur. Bu tartışmaların 

temelinde ise Batı’dan nelerin alınıp alınmayacağı, neyin kültür neyin 

medeniyet unsuru olduğu konuları yer almıştır. Nitekim bütün 

aydınların Batıdan birşeyler alınması yönünde kesişen fikirleri, alınması 

gerekenin niteliği gündeme geldiğinde yol ayrımına girmiştir. 

Meşrutiyet sonrası şekillenen fikir akımlarından İslâmcılar, Batının 

ilmi, fenni, topu, tüfeği yani iyi yanlarının alınmasının gerektiğini, 

Batıcılar ise tam bir değişimi arzu ettiklerini söylemişlerdir. Ama 

sonuç, bu yöndeki tartışmaların uzamasından öteye gitmemiştir. 

Yalnız, yaşanan bazı siyasi olaylar ve Batının Osmanlı’ya yönelik 

eylemleri, Meşrutiyet ile birlikte ortaya çıkan çeşitli fikir akımlarına 

mensup kişilerin zaman zaman fikirlerini değiştirmeye itmiştir. 

Öyle ki, gelinen nokta Batıcıların üslûplarının biraz yumuşamasına 

neden olurken, İslâmcıların seslerinin daha çok yükselmesine sebep 

olmuştur. Bu arada ne Batıcılar kadar Batı yanlısı ne de İslâmcılar 

kadar Batı karşıtı olan Türkçüler de kendilerine yönelik eleştiriler 

yapmaya başlamışlardır. Yine dönemin Batılılaşma taraftarlarının 

başında gelen Abdullah Cevdet’in de problemleri sürekli tartışarak 

zaman zaman Batıya isyan ettiği olmuştur 7 . Batının bütün değerlerinin 

topyekün alınmasından yana olan Abdullah Cevdet, aynı zamanda 

bunun hayati bir vazife olduğu görüşünü de savunmuştur. Cumhuriyet 

döneminde bu değişimi hayat davası olarak ele alan Atatürk 

de benzer sorunlara eğilmiş ve fikirler üretmiştir. Ancak Atatürk’ün 

Abdullah Cevdet’ten farkı, bu düşüncelerini en kat’i ve radikal bir 

biçimde icraata geçirebilmesidir 8 . Meşrutiyet döneminde yapılan 

bu hararetli tartışmalar ve oluşan fikir ortamı, şüphesiz Atatürk’ün 

sonraki dönemde sorunları tespit ederek yapılması gerekenlere çözüm 

üretmeye çalışması açısından büyük önem arzetmektedir. Bu da 

bize, Cumhuriyet döneminde gündeme getirilen kültür sorunlarının 

hiçbirinin bu dönemde ortaya çıkmadığını göstermektedir. 

1923 yılında kurulan bir devletin kültür politikasını 1930 ve 

sonrasında şekillendirmeye, daha doğrusu bu konuda bir politika 

7 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yay., İstanbul 1978, s. 

412-413. 

8 Mustafa Budak, “Modernleşme Açısından Atatürk’ün Osmanlı Tarihi ve Islahatlarını 

Eleştirisi”, İlmi Araştırmalar, S. 4, İstanbul 1997, s. 57-58.


üretmeye başlamasının şüphesiz iktisadi, siyasi ve sosyal bazı gerekçeleri 

vardır. Şöyle ki; 1923-1930 sürecindeki gelişmelere baktığımız 

zaman, Şubat 1923 tarihli Türk İktisat Kongresi’nin aslında 

önemli bir dönüm noktası olduğu görülebilir. Daha Cumhuriyetin 

ilân edilmediği, devletin kurulmadığı bir sırada yapılan iktisat kongresinde 

ekonomik sorunlar ilk kez masaya yatırılmış, ama en mühimi 

de kongreden liberal ekonominin takip edilmesi yönünde bir karar 

çıkmıştır. Bu Atatürk’ün yeni kurulması düşünülen devletin rotasını 

Batıya çevirmeyi çoktan düşündüğünü ve getireceği Cumhuriyet rejimi 

ile de Avrupa’daki gibi demokratik bir ortam yaratmayı amaçladığını 

göstermiştir. Nitekim bundan sonra hemen Cumhuriyet ilân 

edilmiş ve 1930’a kadar da Atatürk’ün inkılâp olarak nitelendirdiği 

uygulamalar Türk toplumu ile buluşmaya başlamıştır. Sözünü ettiğimiz 

dönemde 1929 yılı bu sürecin âdeta kırılma noktasıdır. Çünkü 

1929 yılında dünya çapında bir ekonomik kriz patlak vermiş ve 

buhran tüm dünyayı etkisi altına almıştır. Türk İktisat Kongresi’nde 

alınan liberal ekonomi kararı da bu noktada iflas etmiş, yeni kurulan 

devletin krizden daha az etkilenmek ve ayakta kalabilmek için ekonomi 

politikasını değiştirme mecburiyeti ortaya çıkmıştır. Nitekim 

1930’dan itibaren Türkiye Cumhuriyeti hem ekonomi politikasını 

hem de kültür politikasını yeniden düzenleyerek ekonomide devletçiliği, 

kültür politikalarında da milliliği temel almıştır. 

Meselenin siyasi ve sosyal boyutu da son derece önemlidir. Bilindiği 

gibi, 1923’te devlet kurulduğunda sadece CHP vardı. Devlet 

kuran parti sıfatına sahip olan Halk Partisi, daha ilk günden itibaren 

tek seslilikten yanaydı. 1924 yılında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet 

Fırkası, şüphesiz CHP’nin arzu ettiği bu sessizliği bozdu. 

Nitekim Şeyh Sait İsyanı başta olmak üzere yaşanan bazı şanssız 

olaylar, partinin kapatılması ve muhalefetin o gün için susturulmasıyla 

sonuçlandı. Zaten ondan sonra da 1930 yılına kadar kimse 

CHP’nin karşısına muhalif olarak çıkmaya cesaret edemedi. Ta ki 

demokrasinin gereği olan çok partili hayata geçişin gerçekleşmesini 

isteyen Atatürk’ün Fethi Okyar’ı bu konuda ikna etmesine kadar. 

İşte bu şartlar altında Türkiye’de ikinci çok partili hayat denemesi 

Serbest Cumhuriyet Fırkası ile gerçekleşmiş oldu. Parti tıpkı 1924’de 

olduğu gibi büyük hayallerle kuruldu. Ancak muhalefetin düşünülenden 

daha hızlı güçlenmesi ve sempati toplaması neticesinde, o

10 


da üç aylık bir deneme sürecinden sonra tarih sahnesinden silindi. 

1930’da yaşanan bu muhalefet denemesi, yönetime herşeyden önce 

Cumhuriyetin gereklerinin halka tam olarak anlatılamadığını, halkın 

mevcut siyasi durumdan hiç memnun olmadığını ve devletin 

topluma hâlâ istenen ölçüde yaklaşamadığını gösterdi. Bu durum 

siyasi boyutu zayıflayan ve yara alan halkçılığın kültürel yönünün 

ön plana çıkarılması sonucunu doğurdu 9 . Diğer taraftan ise 1930 

yılının sonuna kadar ülkede her türlü muhalefete karşı inanılmaz bir 

direnç gösterildi. Yani adı Cumhuriyet olan ülkede, Cumhuriyetin ve 

demokrasinin temel prensiplerini yerine getirmekte pek istekli davranılmadı. 

Bu geçişin Atatürk başta olmak üzere birkaç kişinin isteği 

ve çabasıyla olamayacağı görülünce de bu mücadeleye bir süreliğine 

ara verilmek zorunda kalındı. Geçen süre zarfında yaşanan ayaklanmalar, 

irtica söylemleri, kurulan İstiklâl Mahkemeleri ve yapılan 

yargılamalardan sonra da Türkiye’de demokrasi uzunca bir süre rafa 

kalktı ve tek partili Cumhuriyet dönemi yoluna, halk için halk adına 

kurulan Cumhuriyet Halk Partisi ile devam etti. Ülkedeki siyasi 

problemlerin biraz olsun halledilmesi, 1931’den itibaren yönetimin 

ilgisini başka alanlara yani sosyal, iktisadi ve kültürel faaliyetlere 

yöneltmesine neden oldu. Atatürk, siyasi arenada sağlanan bu geçici 

sükut döneminde, hiç vakit kaybetmeden yoluna bu kez de kültür 

alanındaki çalışmalarıyla devam etti. 

Anlaşılacağı üzere, bir ülkede yaşanan siyasi ve iktisadi buhranlar, 

gerginlikler, aynı oranda sosyal ve kültürel alanlara da yansımakta, 

bu konularda politika üretilmesine ve bunlara zaman ayrılmasına 

mâni olmaktadır. Nitekim 1930 sonuna kadar yaşanan siyasi problemler, 

arayışlar ve onun beraberinde getirdiği endişeler, Türkiye’de 

kültür politikalarının oluşturulmasında engelleyici bir rol oynamıştır. 

Yaşanan krizin sona ermesi ve toplumda yapılan değişikliklerin kabul 

görmeye başlamasının ardından, Ankara’da bulunan kadro, hem 

rejimi hem de kendilerini güvende hissetmiş, bu da şüphesiz kültür 

faaliyetinin başlamasında önemli bir rol oynamıştır. Netice itibarıyla, 

1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nde tutarlı, gerçekçi 

ve resmi bir kültür politikasının planlanıp uygulamaya konulabilmesi 

ancak 1931 yılından itibaren söz konusu olabilmiştir. 

9 Levent Köker, Modernleşme Kemalizm ve Demokrasi, İletişim Yay., İstanbul 

1995, s. 149.


Kahramanlık, devlet adamlığı, fikir adamlığı ve kültür adamlığı. 

Dünyadan sayısız kahraman gelip geçmiştir. Ancak kaç tanesi kahramanlıktan 

siyasi liderliğe yükselebilmiştir. Hatta kahraman liderlerin 

kaç tanesinin fikir ve kültür adamlığı özelliği birlikte görülmüştür. 

Fakat O, cephelerde kahramanca savaşmış, sonra da iyi bir siyaset ve 

kültür adamı olduğunu herkese kanıtlamıştır. Görüldüğü üzere, Türk 

milletinin karşısına hep farklı kimliklerle çıkan ve geçen onbeş yıllık 

süreçte, özellikle de 1930 sonrası çizdiği kültür adamlığı portresi 

ile gözönünde olan kültür adamı Atatürk, hayatı boyunca kültür meselelerine 

büyük önem vermiş ve halkın kültür seviyesini yükseltip 

bilinçlendirmek için çok uğraşmıştır. O, yapılanların tabana inmesi 

ve kalıcı olabilmesi için “fikir ve hareketin beraber yürütülmesi” 10 

mecburiyetinin verdiği inanç ile başlattığı bu modernleşme sürecinde, 

bütün bilgi ve enerjisini milletinin her ferdini kısa zamanda yetiştirmek 

için harcamıştır. Öyle ki, 1918’de Karlsbad’da iken tuttuğu 

not defterine “Neden bu kadar senelik tahsil-i âli gördükten, hayat-ı 

medeniye ve içtimaiyeyi tedkik ve hürriyeti tezevvük için sarf-ı hayat 

ve evkat ettikten sonra avam mertebesine ineyim? Onları kendi mertebeme 

çıkarayım, ben onlar gibi değil, onlar benim gibi olsunlar” 11 

şeklinde yazan Mustafa Kemal, bu sayede belirlenen medeniyet seviyesini 

yakalamayı planlamıştır. Bu arada medeniyeti millete götürme 

ve halkı aydınlatma çalışmasında önemli vasıtalardan biri olarak 

gördüğü aydınlara da bu manada büyük misyonlar yüklemiştir. 

Cumhuriyetin ilânı ve sonrasında sürekli bu meseleyle meşgul 

olduğunu gördüğümüz Atatürk, gerçekten de bu aşamada katıldığı 

çoğu toplantıda çevresindekilere Kültür ne demektir? Kültürün vazifesi, 

rolü nedir? Türk kültürcüleri bu rolü nasıl oynamalıdır? tarzında 

sorular yöneltmiştir. Bu arada Atatürk’ün bir yerde “kültür tabiatın 

yüksek feyizleriyle mesut olmaktır” 12 dediği bilinmektedir. Çünkü O, 

Afet İnan’a göre mesut olmayı başarı ile bir tutmaktadır. Nitekim 

Amerikalı gazeteci Gladsy Baker’in 1935 yılında yaptığı bir röportaj 

10 Cezmi Eraslan, “Türk İnkılâbında Yöntem ve Anlayış”“, Yakın Dönem Türkiye 

Araştırmaları, C. I, S. 2, İstanbul 2002, s. 143. 

11 A. İnan, M. Kemal Atatürk’ün Karlsbad Hatıraları, TTK, Ankara 1991, s. 

43. 

12 A. İnan, “Atatürk ve Kültür”, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, TTK, 

Ankara 1975, s. 105.

12 


sırasında kendisine mesut olup olmadığını sorması üzerine şu cevabı 

vermiştir. “Mes’udum çünkü muvaffak oldum” 13 . Sanırız bu kısa cevap, 

İnan’ın tespitini doğrulamaya yetiyor. 

Mesud olmayı başarılı olmakla bir tutan Atatürk’ün gözünde 

kültür, “okumak, anlamak, görebilmek, görebildiğinden mana çıkarmak, 

intibah etmek, düşünmek, zekayı terbiye etmek”tir 14 . Daha 

da ötesi Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür. Çünkü Atatürk 

yeni Türk devletini kültürle temellendirecek kadar buna inanıyordu. 

Dünya topyekün bir savaşa hazırlanırken, çağdaşları ülkelerini bilinmez 

bir yola doğru sürüklerken, Stalin-Mussolini-Hitler gibi liderler 

üniformalarının arkasına sığınarak milletlerini bir kaosa doğru iterken, 

bir zamanlar “Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri!” diyen bu 

büyük komutan farkını bir kez daha ortaya koymuş ve 1930’larda 

Türk milletine bu kez de kültürü yani yeni hedefini göstermeye çalışmıştır. 

1930 sonrası Türk milletine kendi tarihini ve dilinin zenginliğini 

farkına vardıran, kendi sanatının öneminin, zenginliğinin ve 

inceliğinin bütün ayrıntılarını sunan Kemal Atatürk, geçen süre zarfında 

tarih ve dil kongrelerinin toplanmasından sanatçıların yetişmesine, 

konservatuarların kurulmasından orkestraların oluşturulmasına 

ve yeni sanat eserlerinin meydana getirilmesine kadar pek çok şeye 

öncülük etmiştir. O bu yolda herkesten daha hırslı, daha inançlı ve 

cüretkâr yol almış ve lider vasfını tüm dünyaya kanıtlamıştır. Ama 

herşeyden önemlisi, bunları kimi zaman bir bilim adamı hassasiyeti 

kimi zaman bir dramaturg kimi zaman da bir sanatçı duyarlılığı ile 

yapmasıdır. 

Atatürk bu çalışmaları yaparken milli kültüre ve önemine sürekli 

dikkat çekmeyi unutmamıştır. Bu çerçevede hem politika üretmiş 

hem de kendi ulusal kültürümüz ve öğeleri ile yabancı kültür öğelerini 

bir potada eritmeye, bir sentez oluşturmaya çalışmıştır . Tabii 

ki Atatürk’ün Türk milletini muasır medeniyet seviyesine çıkarma 

niyeti ve çabası bunda önemli bir rol oynamıştır. Ona göre, bu zorunlu 

ve yapılması gereken bir değişimdir. Çünkü “değişme yeteneğini 

yitirmiş olan sosyal sistemler hayatta kalma imkânını” da kaybet- 

13 21 Haziran 1935 günü Gladsy Baker’e verilen demeç, “Yeni Vaziyet”, ASD, 

C. III, s. 140. 

14 İnan, M. K. Atatürk’ten Yazdıklarım, s. 45.


me tehlikesi ile karşı karşıya kalabilirler 15 . Burada yapılan radikal 

değişimi yani cemiyetin siyasi yapısında, idari müesseselerinde, 

inanç ve düşüncelerinde, terbiyesinde, kanunlarında vs. meydana 

gelen değişimi, sosyal bir değişme olarak tanımlamak mümkündür. 

Malinowski, sosyal değişme ya da kültür değişmesini “bir cemiyetin 

mevcut nizamını, yeni içtimai maddi ve manevi medeniyetini bir 

halden diğer bir hale kalbeden bir süreç” 16 olarak tanımlamaktadır. 

Bilindiği üzere sosyal değişmeler geçicidir ve burada zaman faktörü 

ile muhit faktörü büyük önem taşımaktadır. Ama asıl olan bu değişimin 

götürüleceği cemiyetin yapısıdır. Çünkü kalkınmaya, değişime 

katılacak olan kişilerin sosyal davranışı, değişimin yönünü ve hızını 

belirlemede temel prensiptir. Ayrıca değişimi topluma götüren kişinin, 

cemiyetin davranışını, zihniyetini de hesaba katması gerekmektedir. 

Nitekim bunun farkında olan Atatürk, yaptığı köklü değişimde 

Türk toplumuna çok önem vermiş ve yeri geldiğinde toplumun bazı 

konulardaki hassasiyetini gözardı edememiştir. 

Bilindiği üzere kültürün evrenselleşmesini belirleyen faktörlerin 

başında değişim gelir. Bir toplumda değişimin daha az sancılı geçirilmesi, 

değişime dirençli değişkenlerin çok daha güçlü değerler çerçevesinde 

analiz edilmesi ile mümkün olur. Çünkü söz konusu olan 

toplumu oluşturan insanların bugünü ve geleceğidir. Bu bağlamda 

toplumun kendisine önerilen değişimi kabul etmesinde, özümsemesinde 

hem ortaya konulan problemin gerçekçiliği ve geçerliliği hem 

de bu hareketi sevk ve idare eden şahsın karizması, inandırıcılığı 

ve içinde bulunduğu kültürü iyi derecede bilmesi büyük zaruriyet 

göstermektedir. Çünkü ancak böyle olursa, toplumdan gelebilecek 

tepkiler önceden kestirilip tedbir alınabilir. Bunun dışında gençlerin 

varlığı da bu değişimin kabulünde kolaylaştırıcı bir diğer unsurdur. 

Nitekim Atatürk bunu çok iyi tespit ederek Türkiye Cumhuriyeti’ni 

gençlere emanet etmiş ve değişimin daha kolay gerçekleştirilmesine 

zemin hazırlamıştır. 

Dinamik bir yapıya sahip olan kültürün iki yönü vardır. Gelişim 

ve değişim süreçleri. Bu yoldan hareketle Atatürk, yetersiz kültür 

15 Sulhi Dönmezer, “Atatürk İnkılâpları ve Sosyal Değişme Teorileri”, Atatürk 

Konferansları, 22 Nisan 1989, TTK, Ankara 1989, s. 524. 

16 Turhan, a.g.e., s. 49.

14 


elemanlarını yok ederek yerine yenisini koymaya çalışmıştır. Onun 

inkılâpçılık ilkesi de zaten bunun bir neticesi olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Bu ilkenin temelinde de kültür ve kültür değişmesi yatmaktadır. 

O, ülkede medenileşme adına başlattığı kültür seferberliği 

ile toplumun her kesimini bu çabasına ortak etmeye çalışmıştır. 

Çünkü Atatürk hayatı boyunca, “Medeni olmayan insanların medeni 

olanların ayakları altında kalmaya maruz” 17 olduklarına inanmıştır. 

Atatürk 1925 yılının Ekim ayında Akhisar Türk Ocağı’nda yaptığı 

bir konuşma esnasında, medeni cihanın çok ileride olduğudan bahisle 

konuya girmiş, sonra da verdiği örneklerle halkını başlattığı 

bu mücadelenin içine çekmeye çalışmıştır. Onun bu mevzuyu daha 

1925 yılında dile getirmesi gerçekten dikkat çekicidir. 

Atatürk’ün kültür politikasının temelinde yer alan inkılâpçılık, 

halkçılık ve Laiklik ilkeleri ise onun bu mücadelesinin en etkili 

silâhlarıdır. Zaten bir toplumun modern bir toplum kimliğine dönüşmesinde 

ilmi yapıda bu üç prensibin olması kaçınılmazdır 18 . Yalnız 

bunların içinden değişimin önünü açıcı ya da özündeki direnci aşıcı 

olarak karşımıza çıkan Laiklik ilkesinin ayrı bir önem taşıdığı ortadadır. 

Osmanlı’dan itibaren geçerliliğini koruyan en etkili yaklaşım 

ise pozitivizmdir. Osmanlı modernleşmesine önemli katkıları olan ve 

sezginin yerine aklın egemenliğini esas alan pozitivizm, bu anlamda 

hem laik yapıyı kabul etmenin felsefi dayanağı hem de kültürel sürecin 

laikleşmesini sağlayan temel prensiptir. Kısacası toplumsal kimlik 

sorunu ve arayışı, Atatürk’ü temel aldığı bu ilkeler yardımıyla 

yeni bir kültürel model aramaya itmiş ve O da yeni Türk devletinin 

kimlik kartına milliliği ve çağdaşlığı iki temel unsur olarak eklemiştir. 

. Böylelikle milliyetçilik ve batılılaşma ekseninden hareketle, 

uluslaşma sürecinin gerekleri yerine getirilmeye çalışılmıştır. 

Medeni Bilgiler kitabına, 1923’te söylediği “büyük şeyleri yalnız 

büyük miletler yapar” cümlesi ile başlayan Atatürk, kitabın ilk bölümünde 

millet tanımını “dil, kültür ve ülkü birliği ile birbirine bağlı 

vatandaşların oluşturduğu siyasal ve sosyal bir birliktir” 19 şeklinde 

17 10 Ekim 1925 günü “Akhisar’da Bir Konuşma”, ASD, C. II, s. 234. 

18 Nermin Erdentuğ, Türkiye’de Çağdaşlaşma Eğitim ve Kültür Münasebetleri, 

Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1981, s. 55. 

19 A. İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Atatürk 

Araştırma Merkezi Yay., Ankara 2000, s. 28.


yapmıştır. Buradan da anlaşılacağı üzere Atatürk, milleti millet yapan 

ana unsurun kültür ve kültür birliği olduğunu savunmuştur. Hayatı 

boyunca milli terbiye, milli seciye ve kültür arasında sürekli bağlantı 

kuran Atatürk, bu konudaki görüşlerini Cumhuriyet’in ilânından önce 

de dile getirmeye çalışmıştır. Nitekim 6 Temmuz 1921 günü yapılan 

Maarif Kongresi’ndeki açış konuşmasında bu noktaya değinmiş 

ve milli terbiye programından bahsederken, bunun “seciye-i milliye 

ve tarihimizle mütenasip” olması gerektiğini vurgulamış ve “kültür 

zeminle mütenasiptir. O zemin, milletin seciyesidir” 20 demiştir. Anlaşılan 

o ki, milli kültür ve kültürü yükseltme ideali, onda daha Milli 

Mücadele döneminde başlamış ve Cumhuriyetin ilânından öldüğü 

güne kadar da hep var olmuştur. 

“Medeniyet güneşinin bütün hararetini” alan “Türkiye 

Cumhuriyeti’ni tesis eden Türk halkının medeni” olduğunu her 

fırsatta tekrarlayan Atatürk’e göre, başlatılan bu mücadele kesinlikle 

geri dönülmez bir yoldur. Dolayısıyla “Medeniyetin coşkun seli 

karşısında mukavemet beyhudedir”. Karşı çıkanlar ise “mahvolmaya 

veya hiç olmazsa esir ve zelil olmaya mahkumdurlar” 21 . Daha 

1923 yılında “Memleket behemahal asri, medeni ve müteceddit 

olacaktır” 22 diyerek bütün kararlılığını ortaya koyan Atatürk’ün bu 

yaklaşım ve söylemleri, aslında modernleşmeyi Türk milleti için bir 

hayat davası haline getirdiğinin bir ispatı olsa gerektir. Türkiye’nin 

Batı medeniyetini benimsemesi kesinlikle sosyal bir olaydır. Çünkü 

modernleşmede asıl olan hayat görüşü ve davranışta meydana gelen 

değişmedir. Nitekim Atatürk’ün modernleşme çabasında sadece 

teknik unsurlarda bir değişime gidilmemiş, davranışta ve hayat görüşünde 

topyekün bir değişim kararı alınmıştır. Burada topyekün 

değişim derken, zihniyet değişikliği de bu formülün içerisinde yer 

almıştır. Çünkü O, ilim zihniyeti ile bu modernleşme fikrinin yerleşeceğini 

anlamıştır 23 . 

20 16 Temmuz 1921 tarihinde Maarif Kongresini açarken yaptığı konuşma, ASD, 

C. II, s. 20. 

21 28 Ağustos 1925, “İnebolu’da Bir Konuşma”, ASD, C. II, s. 222. 

22 4 Aralık 1923 tarihinde Tercüman-ı Hakikat Başmuharririne demeç, ASD, C. 

III, s. 94. 

23 Halil İnalcık, “Atatürk ve Türkiye’nin Modernleşmesi”, Atatürk Konferansları, 

Ekim 1964, C. II, TTK, Ankara 1964, s. 190, 192-193.

16 


Daha önce de ifade ettiğimiz gibi Atatürk inkılâpları sosyal ve 

kültürel değişiklik önerileridir ve topyekün bir değişime endekslenmiştir. 

Zaten Osmanlı dönemindeki değişim sürecinden en bariz 

farkı da burada yatmaktadır. Çünkü Osmanlı, eksiklikleri iktibas yoluyla 

gidermeye çalışmış, değişimde dış baskılar etkileyici olmuştur. 

Atatürk inkılâpları ise Osmanlı döneminde olduğu gibi bazı kanun 

ve müesseselerin iktibasından öte bir yapıya sahiptir. Atatürk bu 

bağlamda, Osmanlı yenileşme çabalarını eleştirmekten hiçbir zaman 

kaçınmamış ve bunları eksik ve toplumu hedefe ulaştırmayacak nitelikte 

çabalar olarak değerlendirmiştir 24 . Ayrıca iktibas yolundan ziyade, 

yeniliği getiren anlayışı baz aldığını ifade ettiğimiz Atatürk’ün 

sergilediği hızlı ve radikal tutum da, onun bu değişimdeki farkını 

ortaya koymada önemli bir etkendir. Nitekim 1925’te ülkeyi ziyaret 

eden Mr. Dudley Heathcote’un dediği gibi, Mustafa Kemal aslında 

reform saatini çok hızlı çalıştırmıştır 25 . 

1923-1930 yılları arasında gerçekleştirilen radikal değişimin 

zamanlamasının son derece isabetli olduğu da ortadadır. Yalnız bu 

noktada Türk milletini medeni, asri bir millet yapma çabasında değişim 

hızını belirleyen hep Gazi’nin kendisidir. Bilindiği gibi, alfabe 

değişimi esnasında uzmanların bu işi 5 ilâ 15 yıllık planlarla gerçekleştirme 

düşüncesine “ya üç ayda olur ya da hiç olmaz” şeklinde cevap 

vererek toplumu harekete geçirmeyi başarmıştır. Görünürde asıl 

belirleyici hep kendisidir, ama herşeyi milletiyle beraber yaptığını 

ve asıl başarının da millete ait olduğunu her fırsatta dile getirmekten 

asla çekinmemiştir 26 . Atatürk bu sebepten ötürü başlattığı değişimin 

yavaşlaması ve hatta durması ihtimaline dahi asla tahammül 

etmemiştir. Nitekim “Artık duramayız. Behemehal ileri gideceğiz. 

Geriye ise hiç gidemeyiz. Çünkü ileri gitmeye mecburuz. Milletimiz 

bu noktayı açıkça bilmelidir. Medeniyet öyle bir kuvvetli ateştir ki, 

ona bigâne olanları yakar ve mahveder” 27 sözleri bunun en açık kanıtıdır. 

24 Atatürk’ün Osmanlı yenileşme çabalarına getirdiği tenkitler için bk. Budak, 

a.g.m., s. 63-65. 

25 Arnold J. Toynbee- Kenneth P. Kirkwood, Türkiye, İmparatorluktan Cumhuriyete 

Geçiş Serüveni, Çev. Hülya Karaca, Birey Yay., İstanbul 2003, s. 

167. 

26 1 Kasım 1935 tarihli Beşinci Dönem İkinci Toplanma Yılını Açış Konuşması, 

ASD, C. I, s. 403. 

27 24 Ağustos 1925’te “Kastamonu’da Bir Konuşma”, ASD, C. II, s. 216.


Saymaya çalıştığımız bütün bu nedenlerle Batı model olarak 

alınırken, aslında hareketin özünde onun ilmi, fenni ve teknolojisi 

hedeflenmiştir. Atatürk “ilim ve fen nerede ise oradan alacağız ve 

her millet ferdinin kafasına koyacağız” 28 derken, bunu herkes için 

istediğini ve bu konuda da hiçbir engel tanımadığını ortaya koymuştur. 

Yine “Dünyada herşey için medeniyet için başarı için en hakiki 

mürşit ilim ve fendir” düsturu ile yola çıkan Atatürk bu yolda taklitçilikten 

de her zaman kaçınmıştır. Akla ve ilme önem veren Gazi, 

değişimin gerekliliğine olan inancı, tecrübesi ve bilgisi ile bu uğurda 

yürümüştür. Yalnız bunu yaparken yeri geldiğinde şahsi zevklerini 

bir kenara koyarak, sonuna kadar tavizsiz bir tutum sergilemeyi de 

başarabilmiştir. Onun alaturka müziği çok sevmesine ve dinlemesine 

rağmen, müzikte evrenselliğin yakalanabilmesi ve çok sesli müziğin 

toplumda yerleşebilmesi için alafranga müziği de dinlemesi ve onu 

topluma benimsetmeye çalışması bunun en çarpıcı örneklerinden 

biridir.. Ancak zaman zaman kendi koyduğu kanunların sonuçları 

ile karşılaştığı durumlarda, Falih Rıfkı’nın da belirttiği gibi, “Bize 

göre değil ha çocuklar” 29 demesine rağmen, attığı adımdan ve bu 

değişime olan inancından asla taviz vermemiştir. Onun bu ifadesi 

bir gerçeği daha ortaya çıkarmaktadır ki, o da yapılan değişimlerin 

ve bunlardan alınacak sonuçların yalnız o gün için hedeflenmediği, 

sonraki nesillere yönelik atılmış bir adım ve yatırım olduğudur. Sadece 

bu tutum dahi, “şekil ve anlayışta değişerek muasır medeniyet 

seviyesine erişme” gereğinin onda nasıl bir iman haline geldiğinin 

en açık delilidir 30 . Falih Rıfkı’nın deyimiyle ecnebi sevmez ksenophobe 

31 olan yani Batıyı değil sadece Batıyı Batı yapan anlayışı seven 

ve ona yönelen Gazi, tamamen aklın ve ilmin rehberliğinde ilerlemiş, 

yaptığı değişimi kültürle temellendirecek kadar sahip olduğu 

bilinçle milletini kucaklamış ve bütün ilhamını da hayattan aldığını 

söylemekten kaçınmamıştır 32 . 

28 27 Ekim 1922 günü Bursa Şark Tiyatrosunda yapılan bir konuşma, “Öğretmenlere”, 

ASD, C. II, s. 48. 

29 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Bateş Yay., İstanbul 1984, s. 410. 

30 Eraslan, a.g.m., s. 133. 

31 Atay, a.g.e., s. 302. 

32 1 Kasım 1937 tarihli Beşinci Dönem Üçüncü Toplanma Yılını Açış Konuşması, 

ASD, C. I, s. 423.

18 


1922 yılında saltanatı kaldırdıktan sonra Cumhuriyet’i ilân eden 

ve değişim konusunda oldukça ısrarlı ve radikal bir tutum sergileyen 

Atatürk, eğitim konusuna da büyük önem vermiştir. Çünkü O, 

askeri zaferlerini iktisadi, sosyal ve kültürel zaferlerle taçlandırarak 

modern dünyaya daha çabuk ayak uydurmanın gereğine inanmıştır. 

Bunu yaparken de halk ile aydını yakınlaştırmayı, halkı eğitip bilinçlendirmeyi 

ve en mühimi de bu uğurda dünyanın her türlü ilminden, 

keşfinden istifade etmeyi, ama “asıl temeli içimizden çıkarmak 

mecburiyetini” 33 asla unutmamıştır. Bir insan ömrünün yetmeyeceği 

bu uzun soluklu çabada, Atatürk ve arkadaşları kendi üzerlerine 

düşeni üstün bir çabayla yerine getirmişlerdir. Bundan ötesini de 

kendilerinden sonra geleceklere yani bizlere ve bizden sonrakilere 

bırakmışlardır. 

Demokrasinin medeniyet içindeki gelişimi, onun kültürel yapıdaki 

etkisine göre şekillenir. Kültürel yapı unsurları medeniyet içinde 

ne derece sıkı ise demokrasi o denli güçlü olur. Kültür ve medeniyet 

kavramlarının ve bunlar arasındaki ilişkinin temel unsuru olması 

dolayısıyla eğitim, hem kültürün aktarılmasında hem de medeniyetin 

geliştirilmesinde büyük bir rol oynar. Bu manada ilişkilerin güçlenmesinde 

ve bağların kurulmasında köprü görevini daima eğitim 

görür. Dolayısıyla toplantılarda, meclis konuşmalarında her zaman 

her yerde eğitim ve kültür meselesini bir arada ele alan ve halkına 

bu doğrultuda mesajlar vermeye çalışan Atatürk’ün, hayatının değişmez 

ana konularını kültür, medeniyet ve eğitim üçgeni oluşturmuştur. 

Çünkü O, kültür politikasının gerçekleşmesi ve hedefine ulaşmasında 

eğitimli halkın ve eğiticilerin büyük payı olacağına yürekten 

inanmıştır. Atatürk’ün kültür politikasının en belirleyici özelliği de 

zaten Türk kültürünün yükseltici, geliştirici yönünün olması ve eğitici 

bir anlayış getirmiş bulunmasıdır. Sözü edilen politikanın sınırları 

devlet hayatından fikir hayatına, dil ve tarihten sanatın her dalına 

kadar uzatılmış ve bu sınırlar içinde Türk kültürünün yükseltilmesi, 

sonra da daima ileri gidilmesi istenmiştir. Nitekim Atatürk’ün 1932 

yılında söylediği “bununla beraber, asıl uğraşmaya mecbur olduğumuz 

şey, analarımızın ve atalarımızın oldukları gibi, yüksek kültürde 

33 20 Mart 1923’de Konya Gençleriyle Konuşma, ASD, C. II, s. 145.


ve yüksek fazilette dünya birinciliğini tutmaktır” 34 sözleri bunu destekler 

bir mahiyet taşımaktadır. 

4 Şubat 1935 günlü seçim beyannamesinde “ulusal birlik, ulusal 

duygu, ulusal kültür en yüksekte göz diktiğimiz idealdir. Yüksek 

ve inkılâpçı bir kültür seviyesine varmak için, önümüzdeki yıllarda 

daha çok emek vereceğiz. Müsbet bilimlerin temellerine dayanan, 

güzel sanatları seven, fikir terbiyesinde olduğu kadar beden terbiyesinde 

kabiliyeti artmış ve yükselmiş olan erdemli, kudretli bir 

nesil yetiştirmek, ana siyasamızın açık dileğidir” 35 şeklinde fikir 

beyan eden Atatürk’ün 1930’lu yıllardaki ana ülküsü, tartışmasız 

ulusal kültür ve bu kültürü geliştirebilmektir. Bu sebepten ötürü en 

başından beri eğitime ve kültür ordusu olarak gördüğü öğretmenlere 

büyük misyonlar yükleyerek her fırsatta onlardan beklentilerini 

dile getirmeye çalışmıştır. Bu bağlamda kültür politikalarına eğitim, 

eğitim ordusu ve kültür üçgeninden bakıldığında, kültür inkılâbında 

1933 yılının ayrı bir önem taşıdığı söylenebilir. Çünkü bu tarihte 

Darülfünun’un ilga edilmesi sonucu yerine İstanbul Üniversitesi kurulmuş 

ve adı geçen üniversite bu değişim sürecinde önemli kültür 

kurumlarından biri olarak varlığını korumuştur 36 . Bu zaman zarfında, 

Almanya’da Nazi Partisi’nin iktidara gelmesinden sonra yapılan 

baskılar neticesinde ülkelerini terkeden bilim adamlarına Atatürk 

kapılarını açmış ve onların da yardımlarıyla hem üniversiteye hem 

de kültürel yaşamın şekillenmesine öncülük etmiştir. Alman bilim 

adamları, Atatürk’ün verdiği özgürlükçü kültür ortamından yararlanarak 

Türkiye’de çalışmışlar, Türk gençlerini yetiştirmeye ve bilimi 

yaymaya gayret etmişlerdir. 

Gelişmenin asla tek taraflı olmayacağını gören ve bundan ötürü 

de ilim, sanat ve kültürel alanda bir modernleşme formülü hazırlayan 

Atatürk, sözü edilen bu değişim sürecinde çalışmalarını topluma 

götürmede sivil toplum örgütleri olarak çalışan Türk Ocakları 

34 3 Ağustos 1932 günü “Keriman Halis’in Dünya Güzeli Seçilmesi” üzerine verilen 

bir demeç, ASD, C. III, s. 133. 

35 4 Şubat 1935, “Milletvekili Seçimi Dolayısıyla Millete Beyanname”, 

Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C. IV, TTK, Ankara 1991, s. 

641. 

36 Darülfünun’dan Üniversite’ye geçiş hususunda geniş bilgi için bk. Ali Arslan, 

Darülfünun’dan Üniversite’ye, Kitabevi, İstanbul 1995.

20 


ile Halkevlerinden de istifade etmiştir. Örneğin, 1926 yılında Türk 

Ocakları delegelerine hitaben yaptığı bir konuşmada, doğrudan doğruya 

milliyetperver ve Türk milliyetçisi olduklarını, Cumhuriyetin 

temelinde de Türk camiasının bulunduğunu söylemiştir. Bunun akabinde 

ise Cumhuriyetin dayanağı olan Türk halkının “ne kadar Türk 

harsıyla meşbu olursa o camiaya istinat eden Cumhuriyetin de o 

denli kuvvetli” 37 olacağını savunmuştur. Atatürk bir anlamda tarihinde 

büyük hizmetler yaptığını söylediği Türk Ocaklarından Türk kültürüne 

sahip çıkmalarını istemiştir. 

Demokrasi düşüncesinin gelişmesinde mühim rol oynayan sivil 

toplum örgütlerinin öneminin anlaşılması üzerine, inkılâpların 

ve değişimin Türk halkına ulaştırılmasında büyük rol oynayan Atatürk, 

Türk Ocaklarından sonra yoluna Halkevleri ile birlikte devam 

etme gereği duymuştur. Nitekim açılan Halkevi şubelerinde sanatın 

her dalına ayrı ayrı yer verilerek, vatandaşların yetiştirilmesine 

çalışılmıştır. Bu aynı zamanda parti programının halka ulaştırılması 

için de iyi bir fırsat olarak görülebilir. 1936 yılı ise özellikle partidevlet 

bütünleşmesinin gündeme geldiği bir dönemdir. Yani partinin 

üst yönetimi ile devletin üst yönetiminin birleşmesi söz konusudur. 

Amaç, iktidarı tek elde tutmak, tek sesliliği sağlamak ve daha etkin 

olabilmektir. Aynı dönemde İtalya, Almanya, Sovyetler Birliği gibi 

ülkelerde de parti-devlet bütünleşmesinin sağlandığı görülmüştür. 

Bu örneklerin Ankara’ya cesaret verdiği bir gerçektir. 

1 Mart 1922’de Meclisin üçüncü toplanma yılında “Milletimizin 

inkışafı dehası ve bu sayede lâyık olduğu mertebe-i medeniyete irtikası 

bittabi âli meslekler erbabını yetiştirmekle ve milli harsımızı îlâ 

ile kabildir” 38 diyen Atatürk, 1 Kasım 1932 günlü dördüncü dönem 

toplanma yılında yaptığı açılış konuşmasında ise bu kez “milli kültürün 

her çağında açılarak yükselmesini Türk Cumhuriyeti’nin temel 

direği olarak temin edeceğiz” 39 demiştir. 1922 ve 1932 yıllarında 

yükselme kelimesini kullanan Atatürk, onuncu yıl nutkunda ise bu 

37 Türk Ocakları delegelerine hitaben yapılan 26 Nisan 1926 tarihli konuşma, 

“Türk Ocakları Delegelerine”, ASD, C. III, s. 118. 

38 1 Mart 1922, Üçüncü Toplanma Yılını Açarken, ASD, C. I, s. 245. 

39 1 Kasım 1932, Dördüncü Dönem İkinci Toplanma Yılını Açış Konuşması, 

ASD, C. I, s. 390.


kez “muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkmak” tan söz etmiştir. 

Yani bir anlamda Türkiye Cumhuriyeti’ni lâyık olduğu mertebeye 

çıkarabilmek için hedef büyütmüştür. Yalnız bunu yaparken, asıl temeli 

kendi içimizden çıkarmamızı istemekten de geri kalmamıştır. 

Peki ama asıl temel nedir? İşte o, Anadolu’nun ruhu, sezişi ve o ruhla 

bütünleşebilmektir. Yani kendi ananelerimiz, hususiyetlerimiz, ihtiyaçlarımızdır. 

Atatürk, kültür politikasında Itrî’ye de, Dede’ye de, 

Sinan’a da, Barbaros’a da büyük önem vermiştir. Onları asla küçümsememiş, 

bilakis yüceltmeye ve topluma onları tanıtıp hatırlatmaya 

çalışarak büyük bir misyon üstlenmiştir. 

Atatürk, Meclisin diğer toplanma yıllarını açış konuşmalarında 

da eğitim ve kültür meselelerini bazen bir arada bazen de ayrı ayrı 

ele alarak gündeme getirmeye çalışmıştır 40 . Ancak burada dikkatimizi 

çeken husus, eğitim konusunun sürekli tartışılıp görüşülmesine 

rağmen, kültür meselelerinin 1923-31 yılları arasında hiç gündeme 

getirilmemesidir. Sözü edilen durum ancak 1932 yılı ve sonrasında 

değişmiştir. 1932 Kasımında Meclisin Dördüncü Dönem İkinci Toplanma 

Yılını Açış Konuşmasında Atatürk, bir yandan “Milli kültürün 

her çığırda açılarak yükselmesini Türk Cumhuriyeti’nin temel dileği 

olarak temin edeceğiz” derken bir yandan da Türk dilinin güzelliğine 

ve zenginliğine kavuşması için herkesten bu konuya karşı uyanık 

ve dikkatli olmasını istemiştir 41 . Kasım 1934 tarihli başka bir açış 

konuşmasında, kültür meselelerinin başında Türk diline ve Türk tarihine 

verilmesi gereken önemden, daha sonra da güzel sanatların 

her dalında gençliğin ilerletilmesi gereğinden bahsederek, Kültür 

Bakanlığı’ndan ve kamudan bu değerlere özen gösterip yardımcı 

olmasını talep etmiştir 42 . Atatürk 1935’deki Meclis konuşmasında 

ise yapılan çalışmalardan yavaş yavaş sonuç alınmaya başlandığını, 

özellikle dil ve tarih çalışmalarından beklenilen verimlerin şimdiden 

görüldüğünü söylemiş, akabinde de ulusal musikimizin daha 

40 Atatürk’ün Mecliste kültür üzerine yaptığı konuşmalar için bk. Müjgan Cunbur, 

Atatürk ve Milli Kültür, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1973, s. 21-33. 

41 1 Kasım 1932, Dördüncü Dönem İkinci Toplanma Yılını Açış Konuşması, 

ASD, C. I, s. 390. 

42 1 Kasım 1934, Dördüncü Dönem Dördüncü Toplanma Yılını Açarken, ASD, 

C. I, s. 395-396.

22 


modern tekniklerle geliştirilmesi için çalışılmasını istemiştir 43 . Atatürk 

aynı yıl CHP kurultayında yapmış olduğu bir başka konuşmada 

da yine kültür meselelerine değinmiş, kültürel ve sosyal alanda 

başarılan işlerin, “Türkiye Cumhuriyeti’nin ulusal çehresini, kesin 

çizgileriyle” 44 ortaya çıkardığından bahisle, kurultayda bulunanlara 

kültürün önemini vurgulamaya çalışmıştır. 

1936 ve 1937, Atatürk’ün kültür meselelerine en fazla ağırlık 

verdiği yıllardır. Nitekim 1936 tarihli Meclis konuşmasında, güzel 

sanatlardan tarihe, dilden arkeoloji çalışmalarına kadar pek çok konudan 

söz etmiştir. Güzel sanatlara herkesin ilgisini çekmeye çalışan 

Gazi, Türk Dil ve Türk Tarih Kurumlarının yaptığı verimli çalışmalar 

hakkında da Mecliste bulunanlara bilgiler vermiştir 45 . 1937’de 

ise bir önceki seneye oranla daha geniş yer tutan kültür meseleleri 

üzerinde tüm ayrıntısıyla durulmaya çalışılmıştır. Atatürk burada, 

Kültür Bakanlığı’nın üzerine düşen vazifelerden, üniversitelerin durumundan, 

eğitmen ve öğretmen ihtiyacından, Türk Tarih ve Dil Kurumlarının 

çalışmalarının yarattığı sevinçten, arkeolojik kazılardan, 

açılan sergilerden ve daha çok da Devlet Konservatuarı’nın beklenen 

çalışmaları yapabilmesi için daha fazla gayret ve fedakârlığın gösterilmesi 

gerektiğinden sözetmiştir 46 . Hastalığı yüzünden konuşması 

Başbakan Celâl Bayar tarafından kaleme alınıp okunan Atatürk’ün, 

ölümünden çok kısa bir süre önce değindiği kültür meseleleri ise 

üniversitelerin durumu, üniversite ve eğitmen okulları konusunda 

elde edilen başarılar ile dil ve tarih alanlarında yapılan çalışmalar 

karşısında duyulan heyecan ve gösterilen takdirden ibarettir 47 . Kısaca 

bahsettiğimiz bu konuşmalardan da anlaşılacağı üzere, Atatürk en 

başından beri eğitim ve kültür meselelerini bir arada ele almış, on- 

43 1 Kasım 1935, Beşinci Dönem Birinci Toplanma Yılını Açarken, ASD, C. I, s. 

403. 

44 9 Mayıs 1935, C.H.P. Dördüncü Büyük Kurultayını Açarken, ASD, C. I, s. 

398. 

45 1 Kasım 1936, Beşinci Dönem İkinci Toplanma Yılını Açarken, ASD, C. I, s. 

405-406. 

46 1 Kasım 1937, Beşinci Dönem Üçüncü Toplanma Yılını Açış Konuşması, 

ASD, C. I, s. 419-420. 

47 1 Kasım 1938, Beşinci Dönem Dördüncü Toplantı Yılının Açılışında Atatürk 

Adına Başvekil Celâl Bayar Tarafından Okunan Söylev, ASD, C. I, s. 428- 

429.


ları ayırmak istememiştir. Hatta Milli Eğitim Bakanlığı’nın adı son 

dönemde Kültür Bakanlığı’na dahi çevrilmiştir. Atatürk’ün hayatının 

değişmez konularından biri olan kültür meseleleri kimi zaman 

kısa kimi zaman da uzun uzun ele alınmıştır. 1932 sonrasında ağırlık 

kazanmaya başlayan kültürel faaliyetler konusunda bir yandan 

vekillere gelişmeler aktarılmaya çalışılırken bir yandan da yapılan 

çalışmalar ve gelinen nokta konusunda duyulan sevinç, heyecan ve 

takdir duyguları herkesle paylaşılmak istenmiştir. 

Ayrıca hükümet programlarında da eğitim ve kültür meseleleri 

dönem dönem gündeme gelmiştir. 1920’li yıllardan 1938’e kadar 

olan süreçte program sunan hükümetler daha çok eğitim alanında 

yapacakları işleri ve hedeflerini bilinen ifadeler ile dile getirmeye 

çalışmışlardır. İlk günlerden itibaren çocuk terbiyesi, halk terbiyesi, 

Millet Mektepleri, ilerleyen yıllarda takip edilecek olan maarif siyasetinin 

temel prensipleri gibi konular üzerinde durulmuştur. Sadece 

Kasım 1937 tarihinde Celâl Bayar hükümetinin sunduğu programda, 

“milli kültür sistemimizin inkişafına” önem verileceğinden bahisle, 

bazı konulara ayrı ayrı dikkat çekilmeye çalışılmıştır. Örneğin Hükümetin 

hazırladığı programda “tarih ve dil araştırmalarımıza ve 

bunlarla alakadar işlere hususi ehemmiyet vermeye devam edeceğiz. 

İyi ve çok eğitmen öğretmen yetiştirmeye bilhassa kıymet vereceğiz. 

...Milli sahnemiz Türk kültürünün mâ’kesi güzel dilimizin en 

iyi şekilde telâffuzu ve bedii tarzda ifadesini yayan sanat kaynağı 

olarak ele alınacaktır...Güzel sanatlar akademisinin bugünkü başlanmış 

ıslahatını yürüteceğiz...” 48 şeklinde ifadelere yer verilmiştir. 

Bundan sonra kurulan hükümetlerin programlarında ise kültür 

meselesi bazen yer almış bazen de daha önceki programların aynen 

tatbik edileceği yönünde ifadeler ile geçiştirilmiştir. Kısacası Atatürk, 

kültür politikalarının istikrarlı bir şekilde yürütülmesinde ana 

unsurun eğitim olduğunu görmüş ve gereken önemi vermeye çalışmıştır. 

Ancak Atatürk’ün çevresinde bulunanların yani kadronun, 

yapılmak istenenleri ne kadar iyi anladığı ve yerine getirmek için 

aynı oranda çaba sarf edip sarfetmediği konusunda biraz düşünmek 

gerekmektedir. Çünkü 1920’li özellikle de 1930’lu yıllar bir anlam- 

48 Ayrıntılı bilgi için bk. Selçuk Kantarcıoğlu, Hükümet Programlarında Kültür, 

Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1987.

24 


da geçiş dönemidir. Dolayısıyla bu geçiş döneminde başta aydınlar 

olmak üzere herkes kendince bir arayış içine girmiştir. İnkılâp heyecanı 

ve dinamizmi ile herkesin bir çözüm arayışı içinde olduğu bu 

geçiş döneminde, her alanda pek çok şey üretilmiş, ama talebin ve 

yapılması gerekenlerin yukarıdan aşağıya doğru bir seyir izlemesi ve 

bazı şeylerin empoze edilmesi bu insanların özgür bir kültürel ortam 

yaratmalarına mâni olmuştur. Bu sebeplerden ötürü de yapılanlara, 

yapılacak olanlara, üretilmeye çalışan politikalara ve hatta belki de 

lidere karşı zaman zaman kayıtsız kalabilmişler veya direnç gösterebilmişlerdir. 

Millileşme sürecinin tamamlanmasında kültür unsurlarının başında 

gelen ve kültürün en önemli ifade vasıtaları olan dil, tarih ve 

sanat gibi öğeler, şüphesiz bir milleti millet yapan ana unsurlardır 

ve bu politikada özellikle ele alınmışlardır. Âdeta bir varlık sebebi 

olarak görülen kültür politikalarının ana unsuru da bu süreçte tarih 

ve dil üzerine kurulmuştur. Atatürk bilhassa 1930 sonrası “milli kültürün 

her çığırda açılarak yükselmesini” sağlamak için başta dil ve 

tarih konularına, sonra da sanata yer vermiştir. “Milli şuurun ayakta 

kalması ve uyanık bulunması için dil ve tarih uğrunda çalışmaya 

mecburuz” şiarıyla yola çıkan Atatürk, kurduğu cumhuriyeti ve yaptığı 

inkılâpları da bu kültür zeminine oturtmak istemiştir ki, burada 

da yine onları korumaya ve ayakta tutmaya duyduğu inanç etkilidir. 

Bu bağlamda Türk halkına kendi tarihini ve dilini, geçmişini tanıtarak, 

onun geçmişiyle gurur duymasını sağlamak ve böylelikle devletine 

sahip çıkmasına vesile olmak amacıyla TTK ve TDK kurulmuş, 

kongreler tertip edilmiş, tezler üretilmiştir. Milli tarih, öz Türkçe, 

yeni harflerin kabulünün yanı sıra, müzik, açılan kurumlar, Halkevleri 

ile de vatandaş her açıdan kucaklanmaya, sosyal ve kültürel bir 

kalkınma gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. 

Ortaya atılan dil ve tarih tezleri ile tutarlı bir kültür politikasının 

temellerini atmaya çalışan Atatürk, bu çabasıyla bir nevi Cumhuriyete 

kültürel bir boyut kazandırmaya çalışmıştır. Tabii bu süreçte 

sanata da büyük önem vermiştir. Çünkü Atatürk durum tespitini iyi 

yapan, zamanı iyi ayarlayan karizmatik bir lider ve sanatın büyük 

koruyucusudur. Çağdaş ülkelerdeki gibi her türlü sanata yer vermiş, 

bunlar halkla tanıştırılmış ve sanata halkın ilgisi çekilmeye çalışılmıştır. 

Bu uğurda sanat eğitimi veren okullar, konservatuarlar açıl-


mış, yurt dışından çok sayıda uzman getirtilmiş ve genç sanatçılar 

yetiştirilmiştir. Dolayısıyla sanat eğitimi, üzerinde özellikle durulan 

temel prensiplerden biri olmuştur. Kültürel alandaki bu hareketlilik, 

zamanla topluma da bir canlılık kazandırmıştır. Şu unutulmamalıdır 

ki, kültür bir milletin karakterinden ve onun yaratma kabiliyetinden 

doğmaktadır. İşte bu kabiliyet ile insan kültür alır verir ve bu alışveriş 

de en çok ruh alanında yani sanat ve edebiyat alanında gerçekleşir. 

Neticede sanat ve edebiyat da inanca dayanır. Goethe’nin de 

dediği gibi, 

“Yürekten yüreğe ulaştıramazsınız 

Yüreğinizden gelmiyeni...” 49 . 

Atatürk inanmış ve sonuna kadar da bu inançla milletini motive 

etmeye çalışmıştır. Görüldüğü gibi, Atatürk düşüncesi ve inkılâpları, 

onun sosyal ve kültürel alanda yaptığı değişim ile biçimlenmiştir. Bu 

sosyal değişim sürecinde Atatürk, hemen her alana el atarak toplumu 

geniş çaplı bir değişime götürmeyi amaçlamıştır. Aslında 1923’ten 

itibaren bütün yaptıklarının bir anlamı, kendi içinde bir bütünlüğü 

ve hedefi olduğu açıktır. Şöyle ki; Saltanattan sonra Hilâfetin kaldırılması, 

Cumhuriyetin ilân edilmesi; Tevhid-i Tedrisat kanunu ile 

eğitim-öğretimde birliğin sağlaması; dini mahkemelerin kaldırılması, 

tekke ve zaviyelerin kapatılması ve Medeni Kanun’un kabulü ile 

birlikte şeriatın yerini çağdaş hukuk sisteminin almaya başlaması, 

kadınlara sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik haklar tanınması ve 

beraberinde kadın-erkek eşitliğinin baz alınması, yapılan yazı reformu 

ile yeni Türk alfabesinin kabul edilmesi, dil reformu ile de Türk 

dilinin zenginleşmesinin ve özleşmesinin sağlanması, bu çalışmalara 

paralel olarak TDK’nun açılması, getirilen modern tarih anlayışı ile 

milli bilincin ağırlık kazanmaya başlaması ve beraberinde TTK’nun 

açılarak arkeoloji çalışmalarının hızlanması, Halkçılık ilkesinin ön 

plana çıkarılması neticesinde okullaşmanın hızlanması, Millet Mekteplerinin 

açılması, Halkevlerinin ve Halkodalarının kurulması, bu 

sayede halkı eğitmeye yönelik faaliyetlere ağırlık verilmesi, tekke 

ve medreselerin kapatılmasıyla birlikte laikliğin ön plana çıkması, 

bunun beraberinde bilime önem verilmesi ve bilimsel düşüncenin 

49 Goethe, Faust, I. Bölüm, mısra 533-545’den naklen Melahat Özgü, “Atatürk’ün 

Edebiyat ve Sanat Anlayışı”, Belleten, C. LII, S. 204, 1988, s. 1134.

26 


öne çıkması, güzel sanatlara verilen önem neticesinde, toplumdaki 

tabuların yıkılması, sanatın her dalına gereken önemin verilmesi ve 

bu sayede çok sesli müziğin yaygınlaştırılması, opera, bale gibi sanatlarla 

halka sanat ve estetik ruhunun aşılanmaya çalışılması, heykel, 

mimari, resim gibi sanatlarla millete Batı kültürünün tanıtılması, 

hatta daha öncede ifade ettiğimiz üzere 1933 yılında Darülfünun’un 

kapatılarak yerine İstanbul Üniversitesi’nin kurulması ve onu 

Ankara’daki üniversite ve yüksekokulların takip etmesi, sonra da 

bunu devlet konservatuarı, İstanbul Şehir Tiyatrosu, sanat enstitüleri, 

teknik eğitim okullarının izlemesi vb 50 . 

İşte kısaca bakıldığında saymaya çalıştığımız tüm bu gelişmeler, 

Atatürk’ün 1931-1938 yılları içersinde başlatıp uygulamaya çalıştığı 

kültür politikasının temel basamaklarıdır. Bütün hareketin ortak 

amacı ise çağdaşlaşmak, ilerlemek ve yükselmek olarak belirlenmiştir. 

Temel ilke “İstiklâl-i tam” yani tam bağımsızlık, hedef ise çağdaşlaşmaktır. 

Bağımsızlık aslında her alanı kapsamaktadır. Kültürel 

bağımsızlık ise bunların içersinde en önemlisidir. Bu bağlamda Türk 

inkılâbının başlı başına bir kültürel değişim ve inkılâp modeli olarak 

tarihe geçtiğini söyleyebiliriz. 

Bu tespitten hareketle, Türkiye’de milli kültürün oluşturulmasında 

tarihsel bir geçiş dönemi olan 1930’lu yıllar gerçekte Türkiye’de 

tam bir kültür devri olmuş, başkent Ankara da bu dönemin üssü haline 

gelmiştir. Böyle bir ortamda kültürel bir savaş başlatan ve âdeta 

Türk milletinin kültür önderliğini üstlenen Atatürk, bir taraftan Türk 

kültürünü canlandırmaya çalışırken diğer taraftan da onun içinden 

kendi ihtiyaçlarımızı ve ruhumuzu bulup çıkarmaya gayret göstermiştir. 

O, milleti arzu edilen bu kültür seviyesine çıkarmak için ömür 

boyu süren bir mücadele vermiş ve herşeyden önemlisi de bunun 

zorunluluğuna olan inancını hiç yitirmemiştir. Nitekim daha 1925 

yılında İnebolu’da “Milletimizi en kısa yoldan medeniyetin nimetlerine 

kavuşturmaya, mesut ve müreffeh kılmaya çalışacağız ve bunu 

yapmaya mecburuz” 51 diyen Atatürk, ölene kadar da bu fikrini sürekli 

yinelemiştir. 

50 Cahit Kavcar, “Atatürk ve Kültür Reformu”, Erdem, C. IV, S. 12, Eylül 1988, 

s. 916-918. 

51 26 Ağustos 1925’de “İnebolu’da Bir Konuşma”, ASD, C. II, s. 217.

BİRİNCİ BÖLÜM 

HALKI EĞİTMEYE YÖNELİK FAALİYETLER 

Halkın içinden gelen ve ondan hiçbir zaman kopmayan bir lider 

olan Atatürk, 1923 ve sonrasında yaptığı konuşmalarda halk ve halkçılık 

düşüncelerine sürekli yer vermiş, bu prensibin ana hatlarını çizmeye 

ve onları yerine getirmeye çalışmıştır. Bilindiği gibi O, gerek 

savaşın ilk günlerinde gerekse 1930 ve sonrasında halka gitmeyi ve 

halkını aydınlatmayı görev bilmiş, yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin bir 

halk devleti, halkın devleti 52 olduğunu söyleyerek, bunun temellerini 

güçlendirmenin yollarını aramıştır. Türkiye’nin çağdaş bir halk devleti 

olarak varlığını sürdürebilmesi için özellikle 1923 ve sonrasında 

sosyal ve kültürel inkılâpların gerçekleştirilmesine yönelik ülkede 

âdeta bir seferberlik başlatılmıştır. Bu bağlamda pek çok alanda yeni 

düzenlemelere gidilmiştir. Ancak şu da bir gerçektir ki, yapılan 

inkılâpların halka ulaşmasında ve halkın bunların tamamından haberdar 

olmasında ciddi problemler yaşanmıştır. İşte bu durumu fark 

eden Atatürk, çıktığı yurt gezilerinde bir yandan sürekli konuşmaya 

çalıştığı halkın nabzını tutmaya çalışırken diğer yandan da özellikle 

Cumhuriyetin ilkeleri konusundaki hassasiyetini ortaya koymak 

için uğraşmıştır. Yapılan konuşmalar ve geziler zamanla Gazi’ye 

inkılâpların halka aynı hızla ulaşamadığını, bazı kopuklukların olduğunu 

ve en önemlisi de Osmanlı’dan beri gelen aydın-halk arasındaki 

kopukluğun devam ettiğini göstermiştir. 1930 ve sonrasında ortaya 

çıkan bu tablo, Atatürk’ün ülke çapında yeni bir örgütlenmeye gitmesine 

yol açmıştır. İnkılâbı yapan kadronun halka karışması, aydınhalk 

arasındaki kopukluğun giderilmesi, inkılâpların hızına halkın 

yetiştirilmesi ve bunun için de halkın inkılâp ilkeleri doğrultusunda 

eğitilmesi için hemen harekete geçilmiştir. Zaten 1930’lardaki bu 

yaklaşım, Türkiye’nin kültür politikalarının şekillenmesinin hareket 

52 13 Ağustos 1923 tarihli İkinci Dönem Açış Konuşması, ASD, C. I, s. 338.

28 


noktasıdır. İşte Atatürk’ün 1930’larda devletin halkla bütünleşmesi, 

kaynaşması ve mevcut kopukluğun giderilmesi amacıyla başlattığı 

bu kültür mücadelesinin mihenk taşları da halkevleri, halk terbiyesi, 

köycülük, dil ve tarih çalışmaları ile sanat olmuştur. 

I. ATATÜRK’ÜN KÜLTÜR POLİTİKASI KAPSAMINDA 

TÜRK OCAKLARI VE HALKEVLERİ 

A. Türk Ocaklarından Halkevlerine Geçiş 

Türk Ocakları gerek Osmanlı döneminde gerekse Cumhuriyet 

döneminde toplumda ağırlıklı olarak sosyal ve kültürel alanda faaliyet 

gösteren, özellikle de inkılâpların halka benimsetilmesinde 

büyük bir misyon üstlenen önemli bir kültür örgütüdür. II. Meşrutiyet 

sonrasında milliyetçilik ve bağımsızlık hareketlerinin arttığı, 

Osmanlıcılık ve İslâmcılık tezlerinin çok fazla uygulama alanı bulamadığı 

bir ortamda devleti kurtarma çabalarından biri olarak şekillenen 

Türkçülüğün bir tezahürü sonucu ortaya çıkmıştır. Fiilî olarak 3 

Temmuz 1911’de, resmi olarak da 25 Mart 1912 günü teşekkül eden 

Türk Ocaklarının kuruluş amacı, Ocağın 1912 tarihli nizamnamesinde 

“Cemiyetin maksadı akvam-ı İslâmiyenin bir rükn-ü mühimi olan 

Türklerin milli terbiye ve ilmi, içtimai, iktisadi seviyelerinin terakkive 

ilâsıyla Türk ırk ve dilinin kemaline çalışmaktır” 53 şeklinde ifade 

edilmiştir. 1918 yılı nizamnamesinde ise dönemin değişen şartlarına 

göre belirgin bir değişiklik yapılmış ve ocağın maksadı, “Türklerin 

harsi birliğine ve medeni kemaline çalışmak” 54 olarak belirlenmiştir. 

O günlerde yapılan bu önemli değişiklik ile ocağın ülküsü siyasetten 

kültüre yani Türkler arasında kültür birliğinin oluşturulması fikrine 

kaydırılmıştır. 

Merkezi İstanbul’da olan Türk Ocağı’nın başkanlığına Ahmet 

Ferit Tek’ten hemen sonra Hamdullah Suphi Tanrıöver’in seçilmesi 

ile Türk Yurdu isimli derginin yayımlanmaya başlaması, Türk Ocak- 

53 Türk Ocağının Nizamname-i Esasî ve Dahilisî, Tanin Matbaası, İstanbul 1328 

(1912), s. 3’den naklen Yusuf Sarınay, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi 

ve Türk Ocakları 1912-1931, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1994, s. 137. 

54 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. I, Hürriyet Vakfı Yay., 

İstanbul 1984, s. 439.


larının gücünü artırmasına ve ocağın daha geniş kitlelere ulaşmasına 

neden olmuştur. Hamdullah Suphi’nin söylediği gibi, Türk aydınları 

da dahil olmak üzere herkesin kurulmasına karşı çıktığı Türk 

Ocakları 55 , özellikle Balkan Savaşlarında alınan yenilgiler, İttihat 

ve Terakki Partisi’nin ocaklar ile kaynaşmaya başlaması ile Sultan 

Mehmet Reşad, Veliahd Abdülmecid Efendi, Enver Paşa, Dr. Nazım 

gibi kişilerin yaptığı maddi desteğin 56 sonucunda gerçek anlamda 

güçlenmiş ve kısa sürede de herkes tarafından tanınarak kabul görmüştür. 

Türk Ocaklarına olan ilgi ve desteğin artmasında, mevcut İttihat 

ve Terakki yönetiminin Türkçü kimliğinin ön plana çıkması önemli 

etkenlerden biridir. Hatta 1918 yılında yapılan ocak kongresinde 

Parti, ocağın yönetimine talip olmuş, ancak örgüt İttihat ve Terakki 

ile olan ilişkisini her zaman için belli bir mesafade tutmaya özen 

göstererek tek başına ayakta kalmaya çalışmıştır. Birinci Dünya Savaşı 

ve sonrasında yaşanan gelişmeler karşısında ise Türk Ocakları 

çok zor koşullarda çalışmalarını sürdürmüştür. Türk Ocağının Milli 

Mücadele’yi desteklemesi, Ankara ile irtibat halinde olması, üyelerinin 

yapılan protesto mitinglerine katılması ve Anadolu’ya geçmesi 

başta İngilizler olmak üzere işgal kuvvetlerini çok rahatsız etmiştir. 

Özellikle Mondros Mütarekesi sonrasında halkı Milli Mücadele’ye 

davet etmek için yapılan toplantı ve konuşmalardan ötürü merkez iki 

kez basılmış, üç kez de yer değiştirmek zorunda kalmıştır. 

Mücadelenin kazanılmasının akabinde âdeta yeniden doğan 

Türk Ocakları hemen yeni bir örgütlenme çabası içine girmiştir. Bu 

süreçte ocak, yeni yönetim ile iyi geçinmek için büyük bir çaba sarfetmeye 

başlamıştır. Bir kültür örgütü olarak nitelendirdiğimiz Türk 

Ocakları, kurulduğu günden fesh edildiği tarihe kadar olan süreçte 

bilhassa halk eğitimine ve terbiyesine yönelik çalışmalar yürütmüştür. 

Bu süre zarfında örgüt çatısı altında çok sayıda yazar, Darülfünun 

hocası ve gazeteci düzenli konferanslar vermişlerdir. Zaten 

düzenlenen bu konferanslar Türk Ocaklarının en önemli kültür aktivitelerindendir. 

Öyle ki, sadece 1918 kongresine kadar 500’den faz- 

55 Hamdullah Suphi Tanrıöver, Dağ Yolu I, Haz. Fethi Tevetoğlu, Kültür ve Turizm 

Bakanlığı Yay., Ankara 1987, s. 17. 

56 Sarınay, a.g.e., s. 132.

30 


la konferans verildiği 57 tespit edilmiştir. Ocaklarda ücretle tutulan 

öğretmenler tarafından okuma yazma kursları verilmiş, ocak kütüphaneleri 

ve okuma salonlarındaki kitap ve günlük gazeteler halkın 

hizmetine sunulmuştur. Yine Türk Yurdu mecmuası vasıtasıyla hem 

yurt içindeki, hem de yurt dışındaki Türklere, Türk kültürünü yakından 

tanıma fırsatı verilmiştir. Türk Ocakları köylüye de büyük önem 

vermiş, dispanser, okul vs. açarak köylünün eğitilmesine ve ihtiyaçlarının 

giderilmesine yönelik faaliyetlerde bulunmuştur 58 . Bunların 

haricinde halka yönelik sahnelenen tiyatro oyunları, kadın erkek 

herkesin büyük ilgi gösterdiği Ocak sinemasında gösterilen filmler, 

çeşitli alanlarda açılan kurslar ve sergiler de Türk Ocaklarının kültür 

faaliyetleri arasındaki yerini almıştır. Türk Ocakları yurt dışından ya 

da taşradan gelen fakir öğrencilere burs bulma, onlara barınma vs. 

imkânlar sağlama ile halkı yerli mallara teşvik etme gibi son derece 

önemli sosyal çalışmalar da yürütmüştür. Kısacası Türk Ocakları, bu 

zaman zarfında toplumun fikir, sosyal ve kültürel hayatını geliştirmeye 

yönelik faaliyetleri ile çok önemli bir rol oynamışlardır. 

Mustafa Kemal Paşa’nın verdiği büyük önem ve destek ile daha 

da ön plana çıkan Türk Ocaklarına dönemin vekilleri ile diğer devlet 

adamları da yakın ilgi göstermişlerdir. Öyle ki, yapılan şube açılışlarına 

devlet adamları bizzat katılmaya başlamışlardır. Örneğin 1922 

yılında İzmir Şubesi İsmet Paşa’nın katılımı ile açılmıştır. 1 Haziran 

1923 günü İstanbul şubesi açılan ocağın resmi yayın organı da Yeni 

Mecmua isimli dergidir. 1923 yılının Temmuz ayında yapılan kongre 

ise Türk Ocakları açısından dönüm noktası olmuş ve ocak başkanlığına 

yine Hamdullah Suphi Tanrıöver seçilmiştir. Fakat Türk Ocaklarının 

âdeta yeniden kurulması, 23 Nisan 1924 günü Ankara’da 

yapılan Türk Ocakları Kurultayı ile söz konusudur. Bu tarih itibarıyla 

şube sayısı 71’e ulaşan 59 Türk Ocaklarının merkezi Ankara’ya 

57 Ali Ata Yiğit, Atatürk Dönemi Eğitim ve Kültür Politikası (1923-1938), 

Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Basılmamış 

Doktora Tezi, Ankara 1996, s. 150. 

58 İbrahim Karaer, Türk Ocakları (1912-1931), Türk Yurdu Neşriyatı, Ankara 

1992, s. 180-181. 

59 1340 Senesi Nisan’ında Toplanan Türk Ocakları Umumi Kongresi Zabıtları, 

Yenigün Matbaası, Ankara 1341 (1925), s. 14’den naklen Sarınay, a.g.e., s. 

243.


taşınmış, ocağın resmi yayın organı olarak da Türk Yurdu dergisinin 

yayımlanmasına başlanmıştır. Kongrede bir konuşma yapan başkan 

Tanrıöver, Türk Ocaklarının “iki büyük ve kutsal vazifesi” olduğunu, 

bunlardan birincisinin, “Türk vatanının manevi bekçisi olarak, lisan 

hudutlarını istilâlara karşı korumak ve Türk vatanı içinde Türk harsının 

mutlak hâkimiyetini tesis için çalışmak”, ikincisinin de “Türk 

Ocaklarının fırka siyaseti yapmadan, kurulduğu günden beri sadık 

kaldığı millet ve milliyet siyasetine ve onun yeni bir ifadesi olan millet 

hâkimiyetine sadık kalarak, vatanın her köşesinde onun bekçiliğini 

yapmak” 60 olduğunu söylemiştir. 

Milletin ve memleketin refaha kavuşması ve eğitilmesi konusuna 

büyük bir hassasiyet ile eğilen Atatürk, Cumhuriyetin ilk yıllarında 

Türk milli kültürünün geliştirilip yaygınlaştırılması için Türk 

Ocaklarına büyük önem vermiş, ocaklardan ve ocaklı gençlerden 

beklentilerini de çeşitli yerlerde yaptığı konuşmalar ile dile getirmeye 

çalışmıştır. Örneğin 20 Mart 1923 günü Konya Türk Ocağı’nda 

gençlerle yaptığı bir konuşmada şunları söylemiştir: “Bir milletin 

namuslu bir varlık, saygıya değer bir yeri olması için, o milletin yalnız 

bilgin ve teknikçi olması yeterli değildir. Her bilimin, herşeyin 

üzerinde bir hassaya sahip olması lâzımdır ki, o da o milletin belirli 

ve olumlu bir yapıya sahip olmasıdır. Böyle bir seviyeye sahip olmayan 

fertler ve böyle fertlerden birleşmiş milletler hiçbir zaman 

gerçek bir devlet kuramazlar. Böyle uluslar birer fesat ocağı olurlar. 

Benim bildiğime göre memleketimizde çok senelerden beri açılmış 

ve bugün de kutsal ateşlerle yanan ve alevi ona her bağlı olanın 

kalp ve vicdanını aydınlatan Türk Ocakları’nın esas gayesi millete 

böyle olumlu bir karakter vermektir. Türk Ocakları milletin kültürü 

üzerinde mühim etkiler yapmalıdır. Zaten bunu yapıyorlar ve daha 

da yapacaklardır”. Konuşmanın devamında ise kendi kendimize değer 

vermemiz gerektiğini “Dünyanın bize hürmet göstermesini istiyorsak, 

önce bizim kendi benliğimize ve milliyetimize bu hürmeti, 

hissen, fikren, fiilen, bütün iş ve davranışlarımız ile gösterelim, bilelim 

ki milli benliğini bulmayan milletler başka milletlerin avıdır...” 61 

sözleriyle izah etmiştir. Atatürk aynı zamanda burada, dünyadaki ve 

60 1340 Senesi Kongre Zabıtları, Sarınay, a.g.e., s. 271. 

61 20 Mart 1923 tarihinde Konya Gençleriyle Konuşma, ASD, C. II, s. 146-147.

32 


bizdeki milliyetçilik anlayışına da değinerek, Türk Ocaklarının daha 

gerçekçi bir milliyetçilik fikri benimsemeleri için harekete geçmiştir. 

Çünkü Atatürk Türk Ocaklarını “geçmişin ırkçı ve Turancı düşlerinden 

çekerek gerçekçi bir ulusalcılıkla cumhuriyetin halka yönelen 

kaleleri biçimine dönüştürmek” istemiştir. O yüzden de sonuna 

kadar tüm inanç ve iyi niyetiyle Türk Ocaklarına karşı herhangi bir 

olumsuz tavır sergilememiştir62 . Ta ki, halka yönelik başlatılan yeni 

örgütlenme planında artık Türk Ocaklarının yerinin olmadığı anlaşılıncaya 

dek. 

Yine bundan sonraki günlerde de “Milli kültürün her çığırda 

açılarak yükselmesini” 63 sağlamak için Atatürk, yaptığı incelemeler 

sonunda Batıda halkın yetiştirilmesini ve demokrasi düşüncesinin 

güçlenmesi açısından büyük rol oynayan sivil toplum örgütlerinin 

varlığını ve işleyişini fark ederek çalışmalarını bu yöne kaydırmıştır. 

Aslında Atatürk bunu daha 1925 yılında Türk Ocakları üyeleri ile 

yaptığı bir toplantıda dile getirmiştir. Konuşmasında bu tarz sivil toplum 

örgütlerinin “hep Garp memleketlerinde yoğunlaştığını”, şarkın 

da bu boşluğun cezasını çekmekte olduğunu söylemiştir64 . Atatürk 

konuşmasında inkılâbın ocaklara dayandığını ifade etmiş, ilerleyen 

günlerde de Türk Ocaklarından istifade etmek için çalışmalarını yoğunlaştırmıştır. 

Atatürk Türk milletini çağdaşlaştırma ve o çok arzu 

edilen muasır medeniyet seviyesine yükseltmek konusundaki inancını 

ve ısrarını ise hiçbir zaman kaybetmemiştir. Nitekim 1931 yılına 

kadar Türk Ocakları, bu tarihten sonra da Halkevleri ülkede birer sivil 

toplum örgütü vazifesi görmüşler, Türk halkının yetiştirilmesinde 

büyük bir misyon üstlenmişlerdir. 

1925 yılı ve sonrasında yaşananlar ise bundan sonra Türk Ocakları 

ile ilgili alınacak kararların bir işaretidir. İlk etapta, 1925 tarihli 

II. Kongrede Atatürk’ün eşi Latife Hanım ocağın fahri başkanlığına, 

Hamdullah Suphi de genel başkanlığa getirilmiştir. Bu kongre, devletin 

yavaş yavaş Türk Ocaklarına yaklaştığı, hatta ona nüfuz etmeye 

başladığı şeklinde yorumlara neden olmuştur. Ayrıca 1925 yılından 

62 Anıl Çeçen, Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri, Cumhuriyet Kitapları, 

İstanbul 2000, s. 84. 

63 1 Kasım 1932 tarihli Dördüncü Dönem İkinci Toplantı Yılını açış konuşması, 

ASD, C. I, s. 390. 

64 27 Nisan 1925, “Türk Ocaklarına Dair”, ASD, C. II, s. 215.


itibaren ocakların misyonunu tamamladığı ve kapatılacağı yolundaki 

söylentiler de Türk Ocakları yetkililerini son derece rahatsız etmiştir. 

İşte bu tarz şüphe ve endişelerden olsa gerek, Türk Ocakları 

da Hükümet ile iyi geçinebilmek için ellerinden geleni yapmışlardır. 

Bu günlerde toplam şube sayısı 135’e çıkmıştır. 

Gerçekten de 1925 yılı, Türk Ocakları gerçeğinin tartışılmaya 

başlandığı, hatta artık misyonunu tamamladığı gerekçesiyle yerini 

halk ocaklarına bırakması gerektiği şeklindeki fikirlerin ortaya çıktığı 

bir dönemdir. Nitekim daha kongrenin hemen ardından Necmeddin 

Sadak, Mayıs 1925 tarihli Akşam gazetesindeki bir yazısında 

bu fikrini açıkça dile getirmiştir. Sadak yazısında Türk Ocaklarının 

çok nazik bir dönem geçirdiğini belirterek Türk Ocakları “yaşamak 

ve faydalı olmak için halk ocakları şeklinde inkılâp etmeli ve bulundukları 

yerlerde muntazam dersler ve konferanslar vermek suretiyle, 

sadece halkın tenvir, cumhuriyeti takviye vazifesini deruhte 

etmelidir...” 65 demiştir. İşte kongrenin akabinde N. Sadak ile başlayan 

bu süreç, örgütün Halkevi’ne dönüştürülmesi gerektiği fikirlerinin 

daha alenî ve ısrarla savunulmasına neden olmuştur. 

1925 tarihli bu yazının ardından 1927 yılında toplanan CHP 

Kongresinde konu tekrar gündeme gelmiş, burada alınan karar Türk 

Ocakları hakkındaki tartışmaları da sona erdirmiştir. Çünkü bu 

kongrede Türk Ocaklarının bağımsızlığı sona ermiş, ocak ilk etapta 

CHP’nin denetimi altına alınmıştır. 1912 ve 1913 yıllarında İttihat 

ve Terakki Partisi’nin denetiminden kurtulan ve ilişkilerini belli bir 

mesafede tutmayı başaran Türk Ocakları, bu kez başarılı olamamış, 

Hamdullah Suphi’nin tüm itirazlarına66 rağmen CHP’nin yeni tüzü- 

65 Necmeddin Sadak, “Türk Ocakları”, Akşam, 3 Mayıs 1925, s. 1. 

66 Türk Ocaklarının kapatılma kararı alındığı Çankaya’daki toplantıda, Hamdullah 

Suphi de dahil olmak üzere çok sayıda kişi bulunur. Söz alan kişiler Türk 

Ocaklarının artık yapacak bir işi kalmadığı ve tüm vazifelerini Hükümetin üstlenmesi 

gerektiği konusunu dile getirirler. Toplantıda bu karara tek karşı çıkan 

kişi ise şüphesiz Hamdullah Suphi Bey olur. Sonuçta Ocakların artık yapacak 

bir işi olmadığı kararı alınarak bir rapor hazırlanır. Fakat imza sırası gelince 

Hamdullah Suphi raporu imzalamaz. Atatürk raporda onun imzasının olmadığını 

öğrenince, raporu yırtıp atar ve ondan sonra da rapor yeniden yazılarak 

tekrar imzaya gönderilir. Nihayet baskıya daha fazla dayanamayan Hamdullah 

Suphi de imzasını atarak bu olaya son noktayı koyar (Mustafa Baydar, Hamdullah 

Suphi Tanrıöver ve Anıları, Menteş Kitabevi, İstanbul 1968, s. 76- 

77).

34 


ğünün 40. maddesiyle ona tâbi olmuştur 67 . Kısacası Türk Ocakları 

CHP’nin denetiminde bulunan bir kuruluş haline getirilmiştir. 

1931 yılının başlarında ise ocakların tamamen kapatılması için 

Meclise teklif götürülmüş ve yapılan görüşmeler sonunda Nisan 

1931 tarihinde Türk Ocakları kapatılmıştır. Onun yerine de 19 Şubat 

1932’de Halkevleri açılmıştır. Türk Ocakları ile aynı amaca hizmet 

eden Halkevleri öncelikle Türk halkının sosyal, ekonomik ve kültürel 

gelişmesine yönelik faaliyetlerde bulunmuştur. Kader o ki, ülkeye 

tam on dokuz sene hizmet veren ocaklardan sonra Türkiye, yoluna 

kültür tarihine bir on dokuz sene daha hizmet edecek olan başka bir 

kuruluş ile devam etmiştir. Yine acı bir tesadüftür ki, Halkevlerinin 

sonu da bu sefer başka bir siyasi partinin elinden olmuştur. 

Bütün bu anlatılanlardan sonra asıl cevaplanması gereken soru, 

Halkevlerinin, Türk kültürüne, Türk halkının eğitimine kendisini bu 

kadar adayan ve çok önemli aktivitelere imza atan Türk Ocaklarına 

neden tercih edildiğidir. Bu sorunun siyasi, sosyal ve kültürel boyutları 

hemen göze çarpmaktadır. Bugüne kadar Türk Ocaklarının 

kapatılma gerekçesi hakkında çok sayıda tez üretilmiş, pek çok iddia 

ortaya atılmıştır. Bu iddialardan ilki, Türk Ocaklarının İttihat ve 

Terakki’nin bir yan kuruluşu olduğu fikrinin ağırlık kazanması ile 

ocakların ülkedeki radikal değişime ayak uyduramadığı, yeni rejimin 

yerleşmesi için yeterli çabayı harcamadığı, dolayısıyla inkılâba 

karşı bir tutum sergilediği iddiasıdır. Buna Türk Ocaklarında zamanla 

bazı tutucu kimselerin etkili olmaya başlaması ile Genel Başkan 

Hamdullah Suphi’nin Atatürk’ün inkılâplarına karşı sergilediği tavır 

da eklenmektedir. Yine Türk Ocaklarının kendi bünyesinde yaşanan 

tartışmalar ile Hamdullah Suphi ve Reşit Galip arasında yaşanan çekişme 

ve anlaşmazlıkların da kapatma kararının alınmasında etkili 

olduğu söylenmektedir 68 . Herşeyden önce, Türk Ocaklarının İttihat 

ve Terakki’nin bir parçası olarak kurulduğu, sergilediği Türkçü 

yaklaşımla dağılma sürecindeki Türklerin örgütlenmesinde ve Türk 

milliyetçiliğinin ön plana çıkarılmasında etkili olduğu doğrudur. 

Ancak Türk Ocaklarındaki mevcut milliyetçilik anlayışının, bu dö- 

67 Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması 

(1923-1931), Yurt Yay., Ankara 1981, s. 296. 

68 Çeçen, a.g.e., s. 85-86.


nemde ırkçılığa doğru kaydığı, ırkçı söylem ve icraatlara alet olduğu 

için de kapatıldığı iddiası üzerinde biraz düşünmek gerekir. Çünkü 

Atatürk’ün inkılâba zıt ve rejim aleyhtarı çalışan bir teşkilâtı 1930 

başlarına kadar ayakta tutması ve kendisinden çok şeyler beklemesi 

mümkün değildir. Herşeyden önce O’nun bu tür konularda bekleme 

gibi bir yöntemi yoktur. İkincisi, unutulmamalıdır ki 1930’lu yıllar 

dünyada aşırı milliyetçiliğin hâkim olduğu, İtalya ve Almanya’nın 

model olarak alındığı bir dönemdir. Bunun en çarpıcı yanı ise o 

günlerde İtalya’daki ya da Almanya’daki gelişmelerden etkilenmeyen, 

bunlardan haberdar olmayan kimsenin kalmamış olmasıdır ki, 

CHP’liler de buna dahildir. Dolayısıyla bu ilgiden ötürü herkesi faşistlikle 

suçlamak ve Türk Ocaklarını da faşizmin yuvaları olarak 

nitelendirmek çok da iyi niyetli bir anlayış olmasa gerektir. 

Başka bir iddia ise, ocakların savunduğu söylenen Pantürkist politikanın 

Cumhuriyetin dış politik ilkelerine ters düştüğü, bu yüzden 

de Rusya’nın Ankara Büyükelçisi İ. Z. Suritch (Suriç)in bu konuda 

gösterdiği tepki ve taleplerdir. Gerçekten de ocakların Rusya’dan 

kaçan Türklerin uğrak yeri olmasından ve buradaki Türkçülük anlayışından 

69 rahatsız olan Rusya, Ankara Büyükelçisi Suriç vasıtasıyla 

konuyu Türk Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü’ye açmış ve gereken tedbirlerin 

alınmasını istemiştir. Suriç’in Rusya’nın bu konudaki rahatsızlığını 

söylemesi belki Türk Dışişlerinde dikkate alınmıştır, ancak 

Türk Ocaklarının kapatılmasını Rusya’nın tepkisine ve şikâyetine 

bağlamak ve sırf Rusya’yı memnun etmek için böyle bir kararın 

alındığını söylemek oldukça güçtür. Nitekim 1934 yılında Sovyetlere 

rağmen imzalanan Balkan Antantı’nın, Türkiye Cumhuriyeti’nin 

Sovyetlerin yönlendirmeleri ve itirazları ile hareket etmediğinin açık 

bir kanıtı olduğu düşünülebilir. 

69 Rusya’nın, Türk Ocakları için hazırlanan marşlarda, “ulusal sınırları zorlayan 

ve dünyaya taşmak isteyen” duyguların izleri görüldüğü için, Ocakların 

Rusya’daki Türklerle fazla ilgilenmesini istemediği ve bu yüzden de Türk Dışişlerine 

duyduğu endişeyi dile getirdiği yazılmıştır. Örneğin İzmir Türk Ocağı 

için yazılan bir marşta şöyle denmiştir: 

“Gökte sancak, elde süngü, kalbte Tanrı biz, 

Dünyaya hâkim olmak isteriz. 

Mektebimiz Türk Ocağı, bayrağımız yüce parlak...”. 

Başka bir marşta ise, 

“Kalbte milli duygu, elde dehre hâkim al sancak 

Yürü yüksel göklere çık, bu yer sana pek küçük” (Baydar, a.g.e., s. 70-71).

36 


Türk Ocaklarının kapatılmasında rol oynadığı ileri sürülen diğer 

bir iddia da, döneme damgasını vuran totaliter rejimlerin Türkiye’de 

yavaş yavaş sempati toplamaya başlamasıdır. Dünyada milliyetçilik 

fikrinin ağırlık kazandığı ve aşırıya kaçan uygulamaların gündeme 

geldiği bu günlerde yaşananlar, bazı partililerin totaliter rejimlerde 

görülen bir takım teşkilâtların CHP tarafından örnek alınmasını istemelerine 

kadar gitmiştir. Hatta CHP’den yükselen bu talepler, partinin 

faşist bir çizgiye doğru kaymaya başladığı yönünde suçlamalara 

dahi neden olmuştur. Ayrıca faşizme duyulan ilgi, basında da bu tür 

haberlerin sıkça yer almasına ve bir kamuoyu oluşturulmaya çalışılmasına 

kadar gitmiştir. Görüldüğü üzere aşırı milliyetçi söylemler 

sadece Türk Ocakları ile sınırlı kalmamıştır. Ancak herşeye rağmen 

Atatürk’ün dünyadaki mevcut totaliter yönetimlere karşı olan sert 

ve net tavrı, bu tür talep ve yaklaşımları önlemiş, ne CHP öyle beklenildiği 

gibi faşist bir çizgiye kaymış, ne de “Türk istiklâlini, Türk 

Cumhuriyeti’ni, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmek” 70 ile vazifelendirilen 

Türk gençliği bu rejim ve söylemlerin aleti olmuştur. İşte bu 

doğrultuda Atatürk, Türk gençliğinin dönemin faşist eğilimlerinden 

ve ırkçı akımlarından korunması ve daha kolay kontrol edebileceği 

yeni bir teşkilât kurulması yönünde çalışmalarını hemen başlatmıştır. 

Ülkenin, en önemlisi de gençliğin iç ve dış etkenlerden korunması 

için bütün eğitim ve kültür kurumlarının tek elde toplanması yoluna 

gidilmiş, yani bir anlamda Atatürk bu kurumların kendi denetimleri 

altında olmasını tercih etmiştir. Zaten Türk Muallimler Birliği, 

Türk Matbuat Cemiyeti, Türk Kadınlar Birliği, Milli Türk Talebe 

Birliği gibi birliklerin 71 kapatılma gerekçesinin altında da hep bu istek 

yatmıştır. Aynı şekilde İstanbul Darülfünunu’nun denetim altına 

alınması ve sonra da ıslahat çalışmalarının başlatılması, yeni yönetimin 

eğitim meselesini sıkı kontrol altına alacağının ilk işaretidir. 

70 Kemal Atatürk, Nutuk, C. II, TTK, Ankara 1989, s. 1196. 

71 O günlerde adı geçen birliklerin yanı sıra Mason örgütü de kapatılmıştır. Öyle 

ki, Banoğlu bu konuda; Türk Ocaklarının kapandığı günlerde, Atatürk’ün Baş 

Mason Dr. Mim Kemal Öke’yi çağırtıp, “Madem ki Masonluk milliyetçi, halkçı 

ve cumhuriyetçidir, Halk Fırkasının da prensipleri aynıdır, o halde Mason 

Cemiyetinin hikmet-i vücudu kalmamıştır” dediğini yazmıştır (Niyazi Ahmet 

Banoğlu, Nükte, Yergi ve Fıkralarıyla Atatürk, C. I, Aksoy Yayıncılık, İstanbul 

2000, s. 9).


Böyle bir denetim ortamından Türk Ocaklarının kurtulacağı tabii ki 

düşünülemezdi. Nitekim özellikle milliyetçi, cumhuriyetçi, genç ve 

dinamik bir grubu ihtiva eden ocakların parti etrafında toplanmasından 

ve bunun için özel stratejiler geliştirilmesinden kaçınılmamıştır. 

Burada Türk Ocaklarının kapatılma kararında, hem bir alternatifin 

ortadan kaldırılması hem de yeni açılması düşünülen Halkevlerine 

halkın daha çabuk alışıp yönelmesi gibi bir stratejinin belirlenmiş 

olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. 

Yukarıda yer verdiğimiz tüm bu iddia ve sebepler şüphesiz Türk 

Ocaklarının kapatılmasında belirli oranlarda etkili olmuştur. Ancak 

tek tek incelendiğinde, bunların ana sebep olmadığı hemen görülecektir. 

Herşeyden önce Türk Ocakları, kapatılana kadar yeni rejime 

hizmet etmiş, yönetici ve üyeleri de CHP içinden çıkmıştır. Ayrıca 

CHP’nin 1927 yılında toplanan kongresinde, Türk Ocaklarının partiye 

katılma kararı benimsenmiş, kapatıldığı zaman da hemen parti 

bünyesine alınmıştır. Dolayısıyla hem Türk Ocaklarının kapatılmasının 

hem de bütün mirasının CHP’ne devredilmesinin gerçekte siyasi 

bir boyutunun olduğunu söylemek daha doğru olacaktır. Şöyle 

ki; kaynağı Amerika olan ve tüm dünyayı etkisi altına alan 1929 ekonomik 

buhranı, Türkiye’nin de ekonomik sorunlarla boğuşmasına ve 

yeni ekonomik model arayışları içine girmesine zemin hazırlamıştır. 

Bu arada Atatürk, 1930 yılının baharında İzmir’den Antalya’ya uzanan 

bir yurt gezisine çıkmış ve böylelikle ekonomik sorunların halka 

ne derece yansıdığını, devletin halka uzaklığını ve hatta halka ulaşılamadığını 

görmüştür. Atatürk’ün gezi sırasında yanında bulunan 

genel sekreteri Hasan Rıza Soyak’a dönerek bir ara “Bunalıyorum 

çocuk, büyük bir ıstırap içinde bunalıyorum! Görüyorsun ya, her 

gittiğimiz yerde mütemadiyen dert, şikayet dinliyoruz. Her taraf, derin 

bir yokluk, maddi manevi perişanlık içinde...Ferahlatıcı pek az 

şeye rastlıyoruz. Ne yazık ki memleketin hakiki durumu bu işte!...” 72 

demesi, onun içindeki sıkıntının ve gördüğü acı gerçeklerin dışa vurumudur. 

İşte içinde bulunulan bu durumdan kurtulmak için bir çözüm 

yolu aranmaya başlanmış, hem problemleri ortadan kaldırmak 

hem de halkla doğrudan iletişim kurabilmek için hemen harekete 

geçilmiştir. 

72 Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, C. II, YapıKredi Bankası Yay., İstanbul 

1973, s. 405.

38 


Türkiye’nin içinde bulunduğu bu sıkıntılı günler, Atatürk ile 

Fethi Okyar’ın ortak hareket etmesine neden olmuştur. Nitekim 

yaşananlar siyasi tarihimizi derinden etkileyecek yeni gelişmeleri 

beraberinde getirmiş ve Türkiye’de çok partili hayata geçişin ikinci 

denemesi gerçekleştirilmiştir. Atatürk’ün isteği üzerine 1930 yılının 

yaz ayında kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF), şüphesiz dönemin 

siyasetinin ve ekonomisinin şekillenmesinde etkili olan faktörlerin 

başında gelmiştir 73 . Bundan sonraki süreçte ise, halk için halk 

adına kurulan CHP’nin halkla arzu edilen iletişimi bir türlü kuramaması, 

ekonomik problemler, vergiler ve baskı gibi nedenlerden ötürü 

halkın tepkisini çok çekmesi, yeni kurulan partinin halk nezdinde 

bir anda popüler hale gelmesine neden olmuştur. CHP’ne alternatif 

olan Serbest Cumhuriyet Fırka’ya, yaklaşık üç aylık ömrü boyunca 

halk büyük sempati göstermiştir. Ekim 1930’da yapılması kararlaştırılan 

belediye seçimleri için düzenlenen mitinglerde yaşanan olaylar, 

özellikle SCF’nın düzenlediği İzmir Mitingi 74 , muhalefete gösterilen 

ilgiyi arttırmış, beraberinde de yeni tartışmaları ve iddiaları ortaya 

çıkarmıştır. Şüphesiz bütün bu gelişmeler CHP cephesinde büyük bir 

hoşnutsuzluk yaratmıştır. Nitekim CHP’nin muhalefete olan tahammülsüzlüğü, 

seçimlerde yapılan hileler, muhalefetin Atatürkle karşı 

karşıya bırakılması vs. gibi durumlar sonucunda SCF kendisini fesh 

etmek zorunda bırakılmıştır. Partinin kapatılmasından çok kısa bir 

süre sonra çıkan Menemen hadisesi ise ülkede irtica tartışmalarının 

alevlenmesine, dolayısıyla da CHP’nin tahakkümünü artırmasına ve 

ülkede tek partili cumhuriyet döneminin başlamasına neden olmuştur. 

Yani bir anlamda yaşanan bu olumsuz gelişmeler, CHP’nin arzu 

ettiği sistemi kurmasını kolaylaştırmıştır. 

Olaya CHP, SCF ve Türk Ocakları üçgeninden yaklaşıldığında 

ise, aradaki ilişkilerin ve yaşanan bazı olayların ocakların kapatılmasında 

önemli rol oynadığı açıkça görülebilir. Bilindiği üzere, seçim 

döneminde Türk Ocaklarının bir siyasi parti gibi Bandırma Belediye 

73 SCF’nın kuruluşu ve diğer gelişmeler hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Ahmet 

Ağaoğlu, Serbest Fırka Hatıraları, İletişim Yay., İstanbul 1994. 

74 C. Eraslan, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Siyasi Hayatında Serbest Cumhuriyet 

Fırkası Deneyimi Üzerine Düşünceler”, İlmi Araştırmalar, S. 9, İstanbul 

2000, s. 82.


seçimlerine aday göstermesi ve Halk Partisi’ne karşı liste hazırlamaları 

75 , örgütün hem CHP ile arasının açılmasına hem de endişelerin 

artmasına neden olmuştur. Yine Hamdullah Suphi, Ahmet Ağaoğlu 

gibi Türk Ocaklarının önde gelen isimlerinin SCF’da yer almaları 

ise mevcut hoşnutsuzluğu iyice perçinlemiştir. Aynı günlerde 

Darülfünun’da bazı hocaların SCF’ya girerek faaliyet göstermeleri 

de büyük tepki çekmiş ve bu durum Hükümetin hocaların siyasetle 

faal olarak ilgilenemeyecekleri görüşünü ileri sürmesine kadar gitmiştir 

76 . Ayrıca SCF’nın kurulduğu günlerde Türk Ocaklarının partinin 

birer şubesi gibi çalışması ve H. Suphi’nin ani ve sert çıkışları 

ile söylemleri de ocakların tüzel kişiliğine son verilmesinde çok 

etkili olmuştur 77 . Dolayısıyla CHP ile Türk Ocaklarını karşı karşıya 

75 Baydar, a.g.e., s. 73; Emre Kongar, Atatürk ve Devrim Kuramları, Türkiye 

İş Bankası Yay., Ankara 1981, s. 363. 

76 1930-31 döneminde Darülfünun hocalarının siyasetle meşgul olup olamayacakları 

ciddi bir tartışma konusudur. Aslında bu tartışma bazı hocaların SCF’na 

girmesiyle başlamıştır. Örneğin İsmail Hakkı Baltacıoğlu bir yandan hocalık 

yapmış, bir yandan da SCF’nın İstanbul Vilâyet Ocağı reisliğini fiilen yürütmüştür. 

Yine Şekip Tunç da aynı partide faal üye olarak çalışmıştır. Fakat daha 

sonra Şekip Bey partiden istifa etmiş, Baltacıoğlu da sadece ocak reisliğinden 

ayrılmıştır. Bu süreçte üniversite hocalarının devlet memuru olup olmadıkları 

ise sürekli tartışılmıştır. Oysa ki; Hükümet 1924 yılında Darülfünun’a 

ilmi özerkliğin yanı sıra bir de idari özerklik tanımış ve hocaların statüsünün 

devlet memurlarından farklı bir şekil almasına neden olmuştur. Ancak konu 

SCF olunca işler değişmiş ve Hükümet onların siyasetle uğraşamayacaklarını 

açıklamıştır. Bu arada Maarif Vekâleti SCF’da faaliyet gösteren hocalar hakkında 

hiçbir işlem yapmamıştır. Kısacası Darülfünun hocalarından Nurettin 

Ali Bey, Şemsettin Bey ve Neşet Ömer Bey’in CHP’de faal olarak çalıştıkları 

düşünülecek olursa, Hükümetin tavrının hocalardan ziyade SCF’ya olduğunu 

anlamak zor olmayacaktır. Ayrıntılı bilgi için bk. Arslan, a.g.e., s. 119-122. 

77 Hamdullah Suphi Tanrıöver, tüm direnişine rağmen Ocakların kapatılmasını 

önleyememiştir. Anılarında Onun bu durumu bir türlü hazmedemediği, bu olayın 

tüm dünyasını yıktığı ve manen çok yaralandığı, bu yüzden de Atatürk’e 

kırgın olduğu ifade edilmiştir. Hatta Hamdullah Suphi bu konuda bir de anısını 

aktarmıştır. Atatürk birgün Türk Ocağı’nı ziyaretten çıkarken kendisiyle 

oldukça sert konuşmuş ve ona “Hamdullah, hangi Türk Ocağına gitsem, 

hepsi gayrımemnunlarla dolmuş. Bana neler sormadılar, neler söylemediler” 

demiştir. Bunun üzerine H. S. Tanrıöver de “Tabii Paşam, onlar başlarında bir 

sultan değil, reisicumhur olduğunu biliyorlar ve onun için çekinmeden içlerini 

döküyorlar. Onları böyle konuşmaya sizin getirdiğiniz yeni rejim alıştırdı” 

şeklinde bir cevap vermiştir. Tanrıöver, M. Baydar’a anlattığı bu anısından 

sonra konuşmasını söyle bitirmiştir: “Yavrum, hiçbir zaman ikinci olmaya tahammül 

edemezdi” (Baydar, a.g.e., s. 74-75).

40 


getiren SCF deneyimi mevcut gerilimi âdeta bir krize dönüştürmüştür. 

Böyle olunca da CHP, kendisine siyasi bir rakip olarak görmeye 

başladığı ocakları ilk fırsatta safdışı bırakmanın bütün yollarını 

denemeye koyulmuştur. Görüldüğü üzere, aslında hiçbir alternatife 

tahammülü olmayan CHP, ülkede tek parti egemenliğini kurabilmek 

ve iktidarını güçlendirebilmek adına, SCF’dan sonra ilk etapta kendisine 

rakip olarak görmeye başladığı Türk Ocaklarına el atma gereği 

duymuştur. Zaten Halk Partisinin yeni politika arayışı içinde olduğu 

bu günlerde Türk Ocakları ülkede en çok konuşulan ve tartışılan 

mevzulardandı Tartışmaların en mühimi ise ocakların gücü ve halk 

üzerindeki etkisiydi ki bunun da CHP’ni tedirgin eden sebeplerin 

başında geldiğini söylemek mümkündür. Nitekim Hamdullah Suphi 

de bu konuda Rusya, Almanya ve İtalya’daki teşkilâtların örnek alındığını 

ve Atatürk’ün bütün gücü tek elde yani partide toplayabilmek 

için ocakları kapatma yoluna gittiğini söylemiştir 78 . 

Bütün bu açıklamalar ve gelişmeler bize, ocakların kendi kendisini 

feshettiği yolunda yapılan açıklamaların bir çelişki yarattığını, 

dolayısıyla bunun bir inandırıcılığı kalmadığını açıkça göstermektedir. 

Şu çok açıktır ki parti, halk eğitimi ve kültür meselelerini kendi 

tekeli altına alabilmek için kendisine özellikle siyasal açıdan rakip 

görmeye başladığı Türk Ocaklarını eriterek ülkede daha otoriter bir 

yönetim kurmak gibi bir hareket tarzı benimsemiştir. Dünyadaki otoriter 

anlayışların etkisiyle bütün güçlerin tek elde toplanma isteğinin 

benimsenmesi ve bu isteğin parti-devlet bütünleşmesini doğurması, 

neticede Türk Ocaklarının da değişen bu politika sonucunda kapatılmasına 

neden olmuştur. 

Atatürk, gelişen bütün olaylara rağmen Türk Ocakları etrafında 

toplanan gençliğin dinamizminden ve gücünden faydalanmayı ve 

onların kendilerinden ayrı hareket etmelerine mâni olmayı çok istemiştir. 

1930 yılında başarısızlıkla biten çok partili hayat denemesinin 

ardından aralıklarla yaklaşık üç ay devam edecek bir yurt gezisine 

çıkan Atatürk, gezileri sırasında uğradığı Türk Ocaklarında ocaklı 

gençlerle uzun sohbetler etmiş, onlardaki dinamizm ile yapılan çalışmalardan 

büyük memnuniyet duymuş ve bunu da her fırsatta dile 

78 Sefa Şimşek, Bir İdeolojik Seferberlik Deneyimi Halkevleri (1932-1951), 

Boğaziçi Üniversitesi Yay., İstanbul 2002, s. 38, 40.


getirmiştir. Türk Ocaklarının kapatılmasından sonra kurulacak halka 

yönelik bir örgütte, onların daha bilinçli ve daha planlı bir şekilde 

çalışmalarını sürdürebilmeleri için hiç vakit kaybetmeden çalışmalarına 

devam etmiştir. 

Atatürk aynı günlerde yaptığı konuşmalarında Halkevlerininin 

kurulacağına dair bazı sinyaller vermekten de çekinmemiştir. Örneğin 

Şubat 1931 tarihinde Aydın Türk Ocağı’nda yaptığı bir konuşmada 

Gazi, Türk Ocaklarını Halk Partisi’nin birer kültür şubesi olarak 

nitelendirmiş ve şunları söylemiştir: “...Fırka, millete mürebbilik 

yapacak; ilim, iktisat, siyaset ve güzel sanatlar gibi bütün hars sahalarında 

vatandaşları yetiştirmek için pişvalık edecektir. Ocaklılar, 

Cumhuriyet Halk Fırkası’nın programını vatandaşlara izah etmekle 

asıl vazifelerini yapmış, mefkûrelerine en büyük hizmeti ifa etmiş 

olurlar. Yasanızın üçüncü maddesinde bu cihet sarahaten ifade edilmiştir. 

Bu yol üzerinde milleti hemahenk olarak beraber yürütmekten 

ibarettir” 79 . Mart 1931 tarihinde Hakimiyet-i Milliye gazetesine verdiği 

bir demeçte ise düşüncesini daha açık bir şekilde ifade etmiştir: 

“Milletlerin tarihinde bazı devirler vardır ki, muayyen maksatlara 

erebilmek için maddi ve manevi ne kadar kuvvet varsa hepsini bir 

araya toplamak ve aynı istikamete sevketmek lâzımgelir. Yakın senelerde 

milletimiz böyle bir toplanma ve birleşme hareketinin mühim 

neticelerini idrâk etmiştir. Memleketin ve inkılâbın içeriden ve dışarıdan 

gelebilecek tehlikelere karşı masuniyeti için, bütün milliyetçi 

ve cumhuriyetçi kuvvetlerin bir yerde toplanması lâzımdır. Teessüs 

tarihindenberi ilmi sahada halkçılık ve milliyetçilik akidelerini neşir 

ve tâmime sadakatle ve imanla çalışan ve bu yolda memnuniyeti 

mucip hizmetleri sebketmiş olan Türk ocaklarının, aynı esasları 

siyasi ve tatbiki sahada tahakkuk ettiren fırkamla bütün mânasiyle 

yekvücut olarak çalışmalarını münasip gördüm. Bu kararım ise, milli 

müessese hakkında duyduğum itimat ve emniyetin ifadesidir. Aynı 

cinsten olan kuvvetler müşterek gaye yolunda birleşmelidir” 80 . 

Görüldüğü üzere, Atatürk yaptığı bu konuşmalar ve verdiği demeçler 

ile hem ocakların parti ile bütünleşmesi yönündeki isteğini 

79 4 Şubat 1931 tarihli Aydın Türk Ocağında Bir Konuşma, ASD, C. II, s. 300. 

80 25 Mart 1931 tarihinde Türk Ocakları hakkında Hakimiyeti Milliye gazetesine 

verilen bir demeç, ASD, C. III, s. 130.

42 


hem de ocaklardan Halkevlerine geçiş konusundaki talep ve düşüncelerini 

ifade etmeye çalışarak olaya dahil olduğunu ortaya koymuştur. 

Bu konuşmalar şüphesiz ocakların fesh sürecini hızlandırmıştır. 

Nitekim 10 Nisan 1931 günü toplanan Türk Ocakları kurultayı, olağanüstü 

toplantısında kendisini feshetmiştir. Bir anlamda “Aynı cinsten 

olan kuvvetler birleşmelidir” gerekçesiyle yola çıkan Atatürk’ün 

bu müdahalesi, Halkevlerinin kuruluşu için gereken ortamı sağlamıştır. 

Açılması düşünülen Halkevleri için çalışmalar ise daha ocak 

feshedilmeden başlatılmıştır. Yani ocakların kapatılması ile Halkevlerinin 

açılma çalışmaları birlikte yürütülmüştür. Buna rağmen Halkevleri 

resmi olarak ancak 19 Şubat 1932 günü açılabilmiştir. 

Türk Ocaklarının kapatılması ile hem CHP’ye rakip ya da muhalefet 

olabilecek bir kuruluş ortadan kaldırılmış hem de Türk Ocakları 

gibi genç, dinamik ve teşkilâtı oturmuş bir kuruluşun parti ile bütünleşip 

gücünden istifade edilmesi söz konusu olmuştur. Bu geçiş 

sürecinde sadece Türk Ocaklarının binaları değil, üyeleri de zamanla 

Halkevlerine geçmişlerdir. Eski Türk Ocaklılar yeni Halkevliler, 

çalışmalarına bundan sonra yeni mekânlarında devam etmişlerdir. 

Türk Ocakları bu bağlamda Halkevlerinin insan kaynağını temin etmişlerdir 

diyebiliriz. Her iki kurumun sosyal yardımlaşma, halk terbiyesi, 

köycülük, özellikle de sanat ve kültür çalışmalarına verdiği 

önem onların ortak yönlerini oluşturmuştur. Bu iki kültür kurumunu 

birbirinden ayıran en bariz özellik ise milliyetçilik anlayışındaki 

farklılıklarıdır. Türk Ocakları ilk günlerden itibaren var olan, yalnız 

zaman zaman dozajı azalan PanTürkist fikirlerden hiç kurtulamamıştır. 

Halkevleri ise daha çok halkçılık ve hatta köycülük prensipleri 

çerçevesinde bir milliyetçilik fikri etrafında örgütlenmişlerdir. Halkevleri 

hiçbir zaman şovenist, dönemin totaliter rejimlerinde olduğu 

gibi ırkçı milliyetçilik anlayışı güden örgütlerden olmamıştır. Zaten 

Atatürk böyle bir yaklaşıma hiçbir zaman yakın olmamış, hatta hem 

Hükümeti hem de halkı buna karşı sürekli ikaz etmiştir. 

B. Halkevleri ve Kültür Faaliyetleri 

Türkiye’de Türk Ocaklarının kapatılma kararının alınıp tartışıldığı 

ve yeni bir halk örgütünün kurulmasının düşünüldüğü günlerde,


Atatürk dünyadaki mevcut bazı örgütleri de incelemeye başlamıştır. 

Bu doğrultuda bazı ülkelerde bulunan halk okulları, kültür evleri, 

bunların amaçları, işleyişleri yakından takip edilmiş ve bunların demokrasinin 

gelişmesine büyük katkılar sağladığı tespit edilmiştir. Bu 

olumlu izlenim, Türkiye’de de benzeri bir örgütün kurulması gerektiği 

fikrini güçlendirmiştir. Halkın eğitilmesine ve yetiştirilmesine 

hizmet etmesi hedeflenen bu örgüt ile ülkedeki eğitim düzeyinin de 

yükseltilmesi amaçlanmıştır. İşte bu amaçla Cumhuriyet yönetimi, 

bazı kişileri halk eğitimi hakkında çalışmalar yapmak üzere 1920’li 

yılların sonlarında Avrupa’nın çeşitli ülkelerine göndermiştir. Örneğin 

Selim Sırrı Tarcan İsveç’e, Vildan Aşir Savaşır 81 Çekoslovakya’ya 

gitmişlerdir. Onların sundukları raporları Ankara büyük bir ilgi ve titizlikle 

incelemiş ve tartışmıştır. Bu, Halkevlerine doğru giden yolun 

başlangıcıdır diyebiliriz. 

Avrupa’ya giden gençlerden birisi olan Vildan Aşir, Çekoslovakya’da 

halk eğitimi konusunda başarılı bir örnek olan ve ilgisini 

çok çeken Sokolları incelemiş ve onların kısa sürede bütün halkın 

bir araya geldiği önemli birer kültür merkezleri haline gelişinin 

öyküsünü ele almıştır. Çek dilinde “şahin” anlamına gelen Sokol’lar, 

Çeklerin ve Slovakların kısa zamanda kaynaşmalarını sağlamış, ülke 

çapında açılan merkezler ve lokaller vasıtasıyla da yurt çapında bir 

örgüt haline gelmişlerdir. “Çekler ve Slovakların bir araya gelerek 

ulusal bir devlet kurmalarında düşüncesi ile çok etkin olan filozof 

Jean Huss’un idealleri doğrultusunda örgütlenen Sokollar”, yıl 

boyunca düzenli olarak kitle çalışmaları yapmışlar ve düzenledikleri 

şenlikler ile de ülkede bayram havası estirmişlerdir. Vildan Aşir Savaşır 

1931 yılında Türk Ocakları binasında verdiği bir konferansta da, 

hem Avrupa’daki halk eğitimi çalışmalarından hem de Sokollardan 

bahsetmiştir. Bu konferanslar sonraki günlerde Ankara Radyosu’nda 

da devam etmiştir. V. Aşir yine Sokolları anlattığı bir radyo konuşmasında, 

Türkiye’de Çekoslovakya’daki eğitim ve kültür örgütleri 

81 İstanbul Kız Muallim Mektebi ile Gazi Orta Muallim Mektebi ve Terbiye 

Enstitüsü’nde öğretmenlik yapan Vildan Aşir, yetişkinlerin eğitimi üzerine 

araştırmalar yapmak üzere yurt dışına gönderilmiştir. Terbiye özellikle de beden 

terbiyesi üzerindeki uzmanlığından ötürü de 1945 yılında Beden Terbiyesi 

Genel Müdürlüğü’ne getirilmiştir (Işıl Çakan, Konuşunuz Konuşturunuz, 

Otopsi Yay., İstanbul 2004, s. 36-37).

44 


olan Sokollar gibi bir örgütlenmeye gidilip gidilemeyeceğini, tıpkı 

Sokollar gibi Halkevleri ya da Halkınevleri’nin kurulup kurulamayacağını 

sorgulamıştır. Radyodaki bu konuşma üzerine Atatürk, 

köşkten telefonla V. Aşir’i aratarak onu kutlamış ve bazı çalışmalar 

için hazırlanmasını istemiştir. Nitekim Ankara hemen harekete 

geçmiş ve Milli Eğitim Bakanı Reşit Galip, resmi bir mektup ile bu 

konuya ilgi gösteren eğitimci ve aydınları bir toplantıya çağırmıştır. 

Reşit Galip başta olmak üzere toplantıya Şevket Süreyya Aydemir, 

Recep Peker, Ali Rana Tarhan, Hasan Cemil Çambel, Ziya Cevher 

Etili, Münir Hayri Egeli, Cevdet Nasuhi, İsmail Hüsrev Tökin, İshak 

Refet, Hamit Zübeyir Koşay, Sadi Irmak, Behçet Kemal Çağlar, 

Vildan Aşir Savaşır katılmışlardır. Toplantıda R. Galip, Gazi’nin 

Halkevlerinin kurulmasına yönelik verdiği talimatı duyurmuş ve 

hazırlıklara hemen başlanacağını söylemiştir 82 . Yapılan toplantı 

ve tartışmalar sonucunda oluşturulan bir komisyon Halkevleri ana 

tüzüğünü hazırlamıştır. Parti Genel Sekreteri Recep Peker de bu tasarıyı 

parti toplantılarına taşıyan kişi olmuştur. Sonuçta 10-18 Mayıs 

1931 günü yapılan CHP Üçüncü Büyük Kongresinde Halkevleri’nin 

kurulmasına karar verilmiştir. Bu karar sürecinden sonra çalışmalar 

daha da hızlanmış, âdeta herkes bu iş için seferber edilmiştir. 

Yoğun bir çalışma temposunun ardından Halkevleri 19 Şubat 

1932 günü açılmış ve aynı gün tam 14 merkezde hizmete giren şubeleri 

ile Türk kültür tarihindeki yerini almıştır. Türk Ocaklarının kapatılmasından 

yaklaşık bir yıl sonra açılan Halkevlerinin genel merkezi 

Ankara’daki Türk Ocağı binası olmuş, açılış töreni de burada 

yapılmıştır. Yani bir anlamda Halkevleri Türk Ocaklarının mirasına 

konmuştur. Halkevlerinin açılış günü bir konuşma yapan CHP Genel 

Sekreteri Recep Peker, partinin son genel kurulunda milli kültür alanında 

yeniden teşkilâtlanma kararı alındığını, bu amaçla Halkevlerinin 

kurulmasına karar verildiğini belirterek, “bu asırda milletleşmek 

için, milletçe kütleleşmek için mektep tahsilinin yanında ve ondan 

sonra mutlaka bir halk terbiyesi yapmak ve halkı bir arada ve birlikte 

çalıştırmak esasının” kurulması lâzım geldiğini söylemiştir. Peker 

yaptığı uzun konuşmasının devamında da, CHP’nin bu sebeplerden 

82 Vildan Aşir Savaşır, “Halkevlerine Doğru”, Halkoyu, S. 9, Ocak-Şubat 1977, 

s. 20-28; Çeçen, a.g.e., s. 93-94.


ötürü “...siyasi hayata girmiş veya girmemiş vatandaşları bir halk 

terbiyesiyle istikbale hazırlamak için” Halkevlerini tesis ettiğini 83 

sözlerine eklemiştir. Halkevleri gerçekten de kültürlü, eğitimli yeni 

bir nesil yetiştirmek, fikir ve kültür adamlarının yetişmesine zemin 

hazırlamak, en önemlisi de partinin prensiplerini ve inkılâpları halka 

benimsetip yayabilmek maksadıyla açılmışlardır. Gerek açılış günü 

yapılan konuşmalarda gerekse daha sonraki açılış yıldönümlerinde 

verilen demeçlerde bu hususlara özellikle değinilmiş ve Halkevlerinin 

vazifeleri sıralanmıştır. Halkevleri, devrin tek partisi olan 

CHP’nin kültür politikalarını takip edebilmek maksadıyla kurduğu 

kültür şubeleri olmuştur. CHP hükümetleri de bundan sonraki süreçte 

kültür politikalarını bu şubeler vasıtasıyla takip etmeye çalışmışlardır. 

1933 yılında Halkevlerinin ikinci kuruluş yıldönümü münasebetiyle 

yapılan törende konuşan Başbakan İsmet Paşa, Halkevlerinin 

öneminden, icraatlerinden ve kuruluş gerekçelerinden uzun uzun 

bahseden kişilerin başında gelmiştir. Paşa’ya göre, bu tarih itibarıyla 

sayıları 55’e ulaşan Halkevleri, “halkın külfetsizce ve yüksek gayeler 

için daima toplanmasını temin eden bir vasıta” olmuşlar ve “bilhassa 

milletin yüksek kültür işlerini, düşündükleri gibi, zahmetsizce 

konuşabilecekleri bir yer” olarak vazife görmüşlerdir. İsmet Paşa bu 

açış konuşmasında Halkevlerinden parti prensiplerini ön plana çıkarmalarını 

ve bunların tatbik edilmesini özellikle istemiştir. Çünkü ona 

göre Halkevleri CHP’nin “...bütün özünü ve varlığını halkın geniş 

tabakalarına anlatması ve sevdirmesi için mühim bir merkezdir” 84 . 

Bu ifadelerden Ankara’nın CHP ile Halkevlerinin bütünleşmesini 

sağlamak istediği gerçeği bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Zaten 

İsmet Paşa’nın yukarıda yer verdiğimiz konuşması Hükümetin bu 

konudaki tavrını açıkça ortaya koymaktadır. Nitekim yeni bir kültür 

politikasının uygulanmaya başladığı bu günlerde Halkevleri âdeta 

birer parti organı gibi çalışmaya başlamışlardır. Ankara’nın bu konudaki 

yaklaşımının ve stratejisinin bu noktada başarıya ulaştığını 

söylemek mümkündür. 

83 “Recep Peker’in Nutku”, Hakimiyet-i Milliye, 20 Şubat 1932, s. 1 ve 4. 

84 “Halkevleri Yıldönümünde İsmet Paşa’nın Nutku”, Ülkü, C. I, S. 2, Mart 

1933, s. 99-103.

46 


O günlerde Halkevleri ile ilgili olarak tartışılan meselelerden 

biri de, bu kültür şubelerinin Sokollar dışında devrin totaliter rejimlerinde 

görülen teşkilâtlardan da örnek alınarak teşkil edildiğidir. 

Çünkü bu günlerde özellikle İtalya, Almanya ve Rusya gibi ülkelerde 

benzer teşkilâtlar kurulmuş ve bunlar mevcut partilerin birer 

yan kuruluşu gibi çalışmaya başlamışlardır. Örneğin, üzerinde en 

çok durulan ve Türkiye’de model olarak gösterilen İtalya’da bazı 

kültür örgütleri kurulmuş, bunlar aynı zamanda dönemin Faşist yönetimi 

ile de ortak hareket etmişlerdir. 1926 yılında İtalya’da kurulan 

Depo-Lavaro (işten sonra) adındaki Faşist kültür örgütü bunların 

başında gelmiştir. Depo-Lavarolar herşeyden önce İtalyan halkını 

Faşist partinin prepsiplerine göre yetiştirmeyi ve yönlendirmeyi ilke 

edinmiş, “ülkedeki sınıf çelişkilerini törpülemeyi ve toplumsal birliği 

sağlamayı amaçlamışlardır”. Tek bir partinin tasarrufunda çalışan 

bu örgütler o günlerde müthiş bir çalışma temposu içinde olmuşlardır. 

Örneğin 1930 başlarında Depo-Lavarolar “1500’den fazla kültür 

derneği, 1000’den fazla amatör tiyatro topluluğu, binlerce sabit ve 

gezici kitaplık kurmuş; on binlerce ulusal bayram, festival kutlamış 

ve 1000’den fazla kurs düzenlemiştir” 85 . 

Halkevlerinin açıldığı günlerde bunların totaliter rejimlerdeki 

teşkilâtlara benzerliğini ve örnek alındığını içeren ifadeler sürekli 

gündeme getirilmiştir. Örneğin 1920’lerin ortalarında Sovyetlerin 

halk eğitimi ile İtalya’nın gençlik örgütleri yakından incelenen gelişmelerdir. 

Hatta daha 1926 yılında Sovyet Rusya’ya giden bir öğretmen 

grubuna başkanlık eden Nafi Atuf Kansu bu konuda şunları 

söylemiştir: “Türk Eğitim Bakanlığı yeni reformlara girişmek için 

diğer memleketlerin geçirdiği deneyleri bilmeyi zorunlu görmektedir. 

Sovyetler Birliği’nin halk eğitimi örgütü Türk eğitimcilerinin özel 

ilgisini çekmektedir” 86 . Yine aynı günlerde İstanbul basını yeni kurulacak 

olan Halkevlerinin faşist parti gençlik örgütlerinden örnek alınarak 

teşkilâtlandırıldığını yazmıştır. Ankara Halkevi’nin açılışında 

konuşan Reşit Galip Bey ise bir ara bu konuya da açıklık getirmiş ve 

“Halkevleri Yönetmeliği hazırlanırken uzak, yakın birçok memleket- 

85 Şimşek, a.g.e., s. 25-26. 

86 İlhan Başgöz, Türkiye’de Eğitim Çıkmazı ve Atatürk, Kültür Bakanlığı 

Yay., Ankara 1995, s.195.


lerin benzer örgütleri incelenmiştir. Türk Ocakları’nın deneylerinden 

de faydalanılmıştır. Ama bunların hiçbiri taklit edilmemiştir” 87 

demiştir. Gerçekten de her alanda ve hemen her kurumda olduğu 

gibi öncelikle teşkilâtların dünyadaki benzerleri ve çalışmaları incelenmiş, 

sonra da bunların Türkiye’de kendi sistemimize uygun bir 

şekilde tesis edilmesine çalışılmıştır. 

Bu konudaki iddia ve tartışmaların geniş bir şekilde yer aldığı 

yayınların başında Ülkü dergisi gelmiştir. Selim Sırrı, o günlerde 

Ülkü dergisinde yazdığı “İtalya’da Halk ve Gençlik Teşkilatı” başlıklı 

yazısında Bolşevik idaresiyle Faşist yönetimin mukayesesini 

yapmış, sonra da İtalyadaki bazı teşkilâtlardan bahsetmiştir. Selim 

Sırrı makalesinde 5-13 yaş arasındaki erkek çocukların “Balilla”, kız 

çocuklarının ise “Piccole” teşkilâtlarına dahil olduklarını, bu örgütlerin 

milli olduklarını, çocuklara asker terbiyesi verdiklerini ve ayrıca 

hastabakıcılık, dikiş vs. kurslar düzenlediklerini, bir de boş vakit 

geçirme isimli Depo-Lavaro (işten sonra) diye bir örgütün olduğunu 

yazmıştır 88 . Bu Depo-Lavarolar, müzikten beden eğitimine, çiçekçilikten 

tiyatroya kadar her türlü işte eğitim vermişlerdir. Siyah gömlek 

giyen Balilla’lar ile beyaz bluz giyen Piccole’ler, tatil günlerini 

ve pazarlarını yurtlarda geçirirler ve oralarda beden ve fikir terbiyesi 

alırlardı. İtalya’da bu örgütlere ilgi o kadar büyüktür ki, 1926 yılında 

sadece Milano’da çocuk üye sayısı 826 bini bulmuştur 89 . 

Avrupa’da halk eğitimi maksadıyla kurulan teşkilâtların tanıtılıp, 

bunların Halkevleriyle benzerliklerinin ve bağlantılarının kurulmasına 

1933’den sonraki yıllarda da devam edilmiştir. 1934 yılında 

Nusret Kemal, Ülkü dergisine yazdığı “Halk Terbiyesi” başlıklı 

makalesinde bu kez Meksika’daki halk terbiyesinden örnekler vermiştir. 

Sonraki yıllarda ise Romen Gençlik Teşkilâtı’nın halk eğitimindeki 

rolü üzerinde durulmuştur. Romenlerin Strasa Tarii isimli 

gençlik örgütlerinin halk eğitimi kapsamındaki çalışmaları üzerinde 

duran Vildan Aşir, yine adı geçen dergide yayımlanan makalesinde 

87 Başgöz, a.g.e., s. 196. 

88 Selim Sırrı, “İtalya’da Halk ve Gençlik Teşkilatı”, Ülkü, C. I, S. 3, Nisan 1933, 

s. 241-243. 

89 Nurhan Karadağ, Halkevleri Tiyatro Çalışmaları (1932-1951), Kültür Bakanlığı 

Yay., Ankara 1998, s. 22.

48 


bu örgütler ile Halkevleri arasında mukayese yapma imkânı bulmuştur 

90 . Verilen tüm bu örnekleri değerlendirecek olursak; Ankara’nın 

Türk Ocaklarını kapatma kararı ile yeni açılacak kurum için dünya 

çapında başlattığı incelemelerin aynı zamana denk geldiğini, yine 

aynı günlerde özellikle Avrupa ülkelerinde bulunan bu tür kültür örgütlerinin, 

özelliklerinin ve bunların çalışma yöntemlerinin araştırıldığını, 

ondan sonra da kendi toplumsal yapımıza uygun ve halk eğitimini 

baz alan Halkevlerinin ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Netice 

itibarıyla 1930’lu yıllarda dünyaya ve Türkiye’ye damgasını vuran 

halk eğitimi konusunda çok hassas davranıldığı ve ciddi bir çalışma 

içinde olunduğu, başta Atatürk olmak üzere CHP ve Hükümetin de 

konuyla yakından ilgilendiği görülmektedir. 

1930’ların başlarından itibaren İtalya başta olmak üzere Almanya, 

Rusya, Çekoslovakya, Macaristan gibi ülkelerde mevcut olan 

bu tür örgütler ciddi araştırma ve tartışma konusu olmuş, hem Türk 

Ocaklarının hem de Halkevlerinin bu teşkilâtlar ile bağlantısı ve ilişkisi 

incelenip merak edilmiştir. Aslında Depo-Lavarolar 1926 yılında 

kurulmuşlardır. Türk Ocaklarının 1912 yılında açıldığı düşünülecek 

olursa kimin kimden esinlendiği belki tartışılabilir. Reşit Galip’in 

1932 tarihli demecini ele alacak olursak Halkevleri ile dünyadaki 

benzer örgütler arasında ciddi farklılıklar mevcut olduğunu görürüz. 

En basitinden Türkiye’de Halkevlerine kaydolmak ve çalışmak zorunlu 

değil iken diğerlerinde böyle bir zorunluluk vardır. Türkiye’de 

her vatandaş istediği zaman istediği şubede çalışmalara katılmada 

özgür bırakılmıştır. Ancak kuruluş tarihleri her ne olursa olsun Halkevleri 

ile bu örgütlerin arasında bazı benzerlikler olduğu da sabittir. 

Siyasi bir partinin kültür kuruluşu olarak kurulan ve özerk olmayan 

örgüt yapısı Halkevlerinde de mevcuttur ve Türk halkının belli prensipler 

etrafında toplanması, milli birlik ve beraberliğin sağlanması 

hedeflenmiştir. Türkiye bu tarihlerde dünyadaki tüm gelişmeleri yakından 

takip etmiş ve doğal olarak da etkilenmiştir. Zaten dünyada 

böyle etkileşimlerin olmaması mümkün değildir. Kültür meselelerine 

hayati önem veren Atatürk’ün bu konudaki hassasiyeti ülkede 

ırkçı politikaların takibini önlemiştir. Atatürk dünyadaki bütün ge- 

90 Vildan Aşir (Savaşır), “Romen Gençlik Teşkilatı-Strasa Tarii”, Ülkü, C. XIV, 

S. 79, Eylül 1939, s. 19-21.


lişmeleri herşeyden önce kendi dimağından sonra da Türk toplum 

yapısının ve kültürünün süzgecinden geçirdikten sonra bir senteze 

dönüştürerek topluma sunmuştur. 

Halkevleri Türk kültürünü araştırarak ön plana çıkarmak, bu konuların 

araştırılması için halkı teşvik etmek, “milleti bilinçli, birbirini 

anlayan, birbirini seven, ortak ideale bağlı bir halk kitlesi düzeyinde 

örgütelemek, kültür, ülkü, amaç ve düşünce birliği oluşturan, 

ulusal ruhu biçimlendiren ve güçlendiren kültür öğelerini ortaya 

çıkarıp geliştirmek, köylü ile kentli, köylü ile aydın zümreler arasındaki 

ilişkileri düzenleyerek geliştirilecek köycülük çalışmalarının 

yürütülmesini” 91 sağlamak gibi bir misyonla yola çıkmış ve gerçekten 

de çok etkili olmuştur. Yani Halkevlerinin kurulması, yaptığı çalışmalar 

ve bunların bütün yurttaşlara kucağını açması, Atatürk’ün 

de ifade etmiş olduğu gibi kısa zamanda “bütün yurtta sosyal ve kültürel 

bir devrim” 92 yaratmıştır. 

Türkiye’nin kültür ocakları haline gelen Halkevlerinde bu uğurda 

her kesimden sayısız insan çalışmıştır. Bu sayede halk müziği, 

şiir, el sanatları, tiyatro vs. hemen her konuda büyük ilerleme kaydedilmiştir. 

Halkevleri bu yoğun çalışmalarını sahip olduğu büyük mali 

destek ile yapabilme imkânı bulmuş, dokuz koldan oluşan şubeleri 

ile kültür hayatının canlanması için yoğun bir çalışma temposu içine 

girmiştir. Bu şubeler; 1) Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi, 2) Güzel Sanatlar 

Şubesi, 3) Temsil Şubesi, 4) Spor Şubesi, 5) İçtimai Yardım 

Şubesi, 6) Halk Dershaneleri ve Kursları Şubesi, 7) Kütüphane ve 

Neşriyat Şubesi, 8) Köycüler Şubesi, 9) Müze ve Sergi Şubesidir 93 . 

Atatürk döneminde Halkevlerinin çalışma programlarına kısaca 

bir göz atmadan önce, üzerinde büyük bir hassasiyetle durulması 

gereken başka bir konudan bahsetmekte fayda vardır ki o da Halkevlerinin 

yürütmüş olduğu çalışmalara katılan halkın sayısıdır. Bu 

91 Çeçen, a.g.e., s. 104. 

92 9 Mayıs 1935 tarihli CHP Dördüncü Büyük Kurultayını Açış Konuşması, 

ASD, C. II, s. 401. 

93 Bu kolların kuruluş amaçları ve görevleri için bk. Tevfik Çavdar, “Halkevleri”, 

Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi (CDTA), C. IV, s. 880-881; 

Çeçen, a.g.e., s. 105-109.

50 


verilerin biraz abartılmış olduğu düşüncesiyle verilen rakamların 

temkinle değerlendirilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Örneğin, İlhan 

Başgöz beşyıl devam ettiği Ankara Halkevinin çalışmaları esnasında 

1934 yılı itibarıyla 3339 işçi üyesi bulunduğu söylenen evde tek bir 

işçiye rastlamadığını yazmıştır 94 . Belki de halkın ilgisini ve katılımını 

çekmek, çalışmaların iyiye gittiğini ve olumlu sonuçlar doğurduğunu 

yansıtabilmek için böyle bir yaklaşım içine girilmiştir. Ya da 

merkezden daha fazla ödenek alabilmek için katılımın ve masrafın 

çok olduğu yolunda bir yaklaşım da sergilenmiş olabilir. Dolayısıyla 

Halkevi başkanları da merkeze bu doğrultuda abartılı rakamlar 

ve raporlar sunmaktan kaçınmamışlardır. Bir anlamda bu rakamlar, 

Halkevlerinin ve buralarda yapılan aktivitelerin halk tarafından nasıl 

kabul edildiğinin bir nevi propagandasıdır. Sonuç itibariyle başta 

Necip Ali Bey olmak üzere pek çok Halkevi yöneticisinin ifade etmiş 

olduğu binlerce üye ve onların katılımlarıyla gerçekleştirilen sanatsal 

aktiviteler üzerinde biraz düşünmek gerekmektedir. Bu noktada, 

o günlerdeki başkent Ankara’nın nüfusu ile şehirdeki halkın kültür 

seviyesinin gözönünde bulundurulması gereği de unutulmamalıdır. 

Çünkü bugün dahi bir tiyatro oyununa gidenlerin sayısını binlerle 

ifade etmekte zaman zaman güçlük çekebiliyoruz. 

1932 yılı Halkevlerinin çalışmaları açısından bir başlangıç olmuş, 

yöneticisinden üyesine kadar herkes Halkevi fikrine kendisini 

alıştırmaya çalışmıştır. Zamanla bu şubelerde çalışan kişilerin sayısı 

binlere ulaşmıştır. Örneğin, 1933 yılında Halkevlerinin yıldönümü 

münasebetiyle söz alan Halkevleri yöneticisi Necip Ali Bey, konuşmasında 

büyük olasılıkla Şubat 1933 tarihine kadar olan sürede elde 

edilen verileri kullanarak bazı bilgilere yer vermiştir. Buna göre 

Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi hem bu alanlarda çeşitli çalışma ve 

araştırmaların yapılması hem de konferanslar tertip edilmesi gibi 

bir görev üstlenmiştir. Bu tarih itibarıyla adı geçen şubeye devam 

eden kişi sayısı ise 1419’dur. Temsil Şubesinde çalışan üye sayısı 

1433 iken, İçtimai Yardım Şubesinde 1233, Spor Şubesinde 2944, 

özellikle dil kursları açan Halk Dershanelerine kayıtlanan 2509, 

Türkiye’nin en zengin ve büyük kütüphanesi haline gelen Ankara 

94 İlhan Başgöz-Howard E. Wilson, Türkiye Cumhuriyetinde Eğitim ve Atatürk, 

Dost Yay., Ankara 1968, s. 198; Başgöz, a.g.e., s. 200.


Halkevi Kütüphanesi’nde çalışan 1199, köylülerin sağlığı, medeni 

hali, yardımlaşmasını sağlamak gibi maksatlarla oluşturulan Köycülük 

Şubesine devam edenler 2908, arzu edilen verimin elde edilemediği 

Müzecilik Şubesinde çalışanların sayısı ise 1133’tür. 1933 yılı 

itibarıyla Halkevlerinde çalışan üye sayısı toplam 18 bindir. Yapılan 

istatistiklere göre bunların 1392’sini kadınlar, kalanını ise erkekler 

oluşturmuştur. Halkevlerinin bu yılki faaliyetleri kapsamında, muhtelif 

konularda toplam 299 konferans verildiği, 868 toplantı yapıldığı 

ve bu konferans ve toplantılara da 227.292 kişinin iştirak ettiği 95 

ifade edilmiştir. Halkevlerinin 1933 yılı faaliyet raporlarında ise bütün 

sene boyunca toplam 1663 toplantının yapıldığı, bu toplantılara 

500.569 kişinin katıldığı, bir yıl içinde 915 konferans, 373 konser, 

511 temsil verildiği ve bunlara da 478.837 kişinin iştirak ettiği yazılmıştır 

96 . 

1934 yılında sayıları 80’ni bulan Halkevlerinin raporları doğrultusunda 

şu sonuç ortaya çıkmıştır: 1537 konferans, 402 konser, 539 

temsil ve bunlara katılan kişi sayısı 800 bindir 97 . Bu rakamlar her 

geçen sene etkinliklere katılımın arttığını göstermektedir. 

80 Halkevine 23 tanesinin daha eklendiği 1935 yılı faaliyet raporuna 

göre de 1935 yılı içinde 782 gösteri düzenlenmiş, 776 konser 

yapılmış, 636 film gösterilmiş, 1503 konferans verilmiş ve 495 köy 

gezisine çıkılmıştır. Bu faaliyetlere katılım miktarı da aynı oranda 

artmıştır. 1935 yılı, aslında Halkevleri faaliyetlerinin verileri açısından 

bir patlama yapmıştır. Yapılan propaganda ve yürütülen çalışmalar 

sayesinde katılımın artırılması ve halkın güveninin sağlanması 

başarılmış, Halkevlerinin toplam üye sayısı 54.688’e ulaşmıştır. Bu 

sayının yüzde 14’ünü yani 7.733’ünü ise öğretmenler oluşturmuştur 

98 . Bunun sebebi ise Hükümetin memur ve özellikle de öğretmenleri 

Halkevlerine üye olmaya teşvik etmesi hatta bir de bununla ilgi- 

95 “Halkevleri Yıldönümünde Necip Ali Bey’in Nutku”, Ülkü, C. I, S. 2, Mart 

1933, s. 104-114. 

96 Halkevleri’nin 1933 Senesi Faaliyet Raporları Hülasaları, Ülkü’nün Küçük 

Kitapları, No: 3, Hakimiyet-i Milliye Matbaası, Ankara 1934. 

97 Halkevleri’nin 1934 Senesi Faaliyet Raporları Hülasası, Ulus Basımevi, 

Ankara 1935. 

98 Halkevleri’nin 1935 Yılı Faaliyet Raporları Hülasası, Ulus Basımevi, Ankara 

1936.

52 


li bir Bakanlar Kurulu kararı çıkarmış olmasıdır. 19 Temmuz 1932 

tarihli ve 13178 sayılı karar gereğince “Halkevlerine devam siyasi 

fırkaya intisap etmiş olmayı tezammun etmediğinden ve bu müessesat 

içtimai kültür müesseseleri olduğundan memur ve muallimlerin 

devamlarının teşvik olunmasına” 99 karar verilmiştir. 

1936 yılında Halkevlerinin açılışının dördüncü yıldönümü münasebetiyle 

bir konuşma yapan Halkevi yöneticisi Nafi Atuf Kansu, 

yeni açılan 33 Halkevi ile birlikte toplam sayının 136’ya ulaştığını ve 

bunların benzer düşüncelerle bir kültür savaşı verdiklerini söylemiştir 

100 . Bu yıl, özellikle çok sesli müzik kolunun gösterileri döneme 

damgasını vurmuştur. Bununla beraber köycülük kolunun çalışmaları 

da hız kazanmış, özellikle Ankara Halkevi, çalışmalarıyla 300 bin 

kişinin geldiği önemli kültür merkezlerinin başında yer almıştır 101 . 

Sayıları 150’yi geçen Halkevlerinin 1937 yılı çalışma programı 

da oldukça etkileyicidir. Kurulduğu güne oranla sistemi, işleyişi 

daha iyi oturan Halkevleri, artık bugünlerde yönetimin hedeflerine 

daha çok ulaşmaya başlamıştır. Bu yıl içinde merkezlerin etkinlikleri 

artmış, halkın talepleri doğrultusunda hareket edilmeye özen gösterilmiştir. 

Atatürk’ün Halkevlerine yaptığı ziyaretler ise bütün Halkevliler 

için büyük moral kaynağı olmuştur. 

1938 yılında yani Halkevlerinin açılışının altıncı yılında şube 

sayısı 209’a yükselmiş, üye sayısı ise 100 bini geçmiştir. Bu sene 

zarfında yapılan konferans sayısı 3056, konser 1164, verilen temsil 

1549, açılan sergi ise 179’u bulmuştur. Hatta öyle ki bu çalışmalara 

giden insan sayısının da 7 milyon civarında olduğu belirtilmiştir. 

Dönemin CHP Genel Sekreteri ve İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, 

Halkevlerinin açılışının altıncı yıldönümü dolayısıyla yaptığı konuşmasında 

gösterilen ilgiyi büyük bir memnuniyetle dile getirmiş, 

Atatürk’ün ilke ve inkılâplarının yayılması ve halk bazında benimsenmesi 

için kurulan Halkevlerine açıklıkla inkılâbın kültür kurumu 

denilebileceğini ifade etmiştir 102 . 

99 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.18.1.2/ 30.55.15. 

100 “Nafi Atuf Kansu’nun Halkevleri Açma Nutku”, Ülkü, C. VII, S. 37, Mart 

1936, s. 6-8. 

101 Çeçen, a.g.e., s. 138. 

102 “Halkevlerinin Açılışının Altıncı Yıldönümünde Şükrü Kaya’nın Konuşması”, 

Ülkü, C. XI, S. 61, Mart 1938, s. 1-9; Çeçen, a.g.e., s. 140-141.


Bu süre zarfında Atatürk, yakından takip ettiği Halkevlerinin 

çalışmalarına büyük destek vermiş ve kuruluşun ülke çapında iyice 

örgütlenip arzu edilen düzeye gelebilmesi için de yoğun çaba sarfetmiştir. 

Bununla da kalmayan Atatürk, yakın arkadaşlarını, devlet 

adamlarını hatta yurda gelen yabancı devlet adamlarını bu kültür 

faaliyetlerinin takibine teşvik etmiştir. Öyle ki, özellikle Halkevleri 

içinde büyük bir önemi olan Ankara Halkevi bilhassa yabancı devlet 

adamlarının önemli uğrak yerlerinden biri durumuna gelmiştir. Bu 

arada gerek kadrosu gerekse Türk Ocaklarından miras kalan binası 

ile belli bir ayrıcalığa sahip olan Ankara Halkevi, diğer şubelere 

oranla daha ön plana çıkmış ve âdeta örnek şube haline getirilmiştir. 

Hatta ilk defa sahnelenen bazı tiyatro, opera ya da müzik eserleri 

öncelikle Ankara Halkevinde seyirci ile buluşmuştur. 

Diğer şubelere oranla başkent Halkevinin sahip olduğu bu ayrıcalık 

özellikle üzerinde durulması gereken bir noktadır. Örneğin 

1935 yılı faaliyetlerine bakacak olursak, bu senenin en mühim aktivitelerinden 

biri Ankara Halkevinde ilk defa Ağustos ayında avcılık 

kolunun kurulması, diğeri de Temmuz ayında Halkevi önünde 

bir sinemanın açılmasıdır. Verilen rakamlarda sinemanın bulunduğu 

mekandan her akşam iki, üç bin kişinin geçtiği belirtilmiştir 103 . Sözü 

edilen bu rakamlar ve açılan kollar bize Halkevlerinin toplumu ve 

halkın terbiyesini ilgilendiren her konu ile meşgul olduklarını açıkça 

göstermektedir. Yine 1930’lara damgasını vuran sinema sanatı ile 

Ankara halkını buluşturması ve güzel sanatlar konusundaki hassasiyeti 

de Halkevlerinin sanata verdiği değerin ve sanatın halka ulaşması 

için ortaya koyduğu çabanın bir göstergesidir. 

Aralık 1935 tarihi itibarıyla Ankara Halkevi’nin faaliyetlerinin 

son hızla devam ettiğini görüyoruz. En başta Dil, Tarih ve Edebiyat 

Şubesi konferanslarına devam etmiş, bir de CHP’nin altı umdesini 

herkesin anlayabileceği bir dilde izah eden Halkevinden Halka isimli 

bir broşür neşrederek dağıtmıştır. Güzel Sanatlar Şubesi ise öncelikle 

Cumhuriyet Bayramı münasebetiyle genç ressamlar ve heykeltraşların 

eserlerinden oluşan bir sergi açmıştır. Kültür Bakanlığı’nın 

103 “Ankara, Bolu, Balıkesir, Diyarbekir, Isparta Halkevi Nasıl Çalışıyor?”, Ülkü, 

C. V, S. 30, Ağustos 1935, s. 478-480.

54 


da katkıları ile açılan sergiyi gezen kişi sayısı, verilen bilgilere göre 

on sekiz gün içinde on beş bini bulmuştur. Halkevlerinde sadece 

Türk sanatçıların konserlerine, sergilerine rastlamıyoruz. Dünyaca 

ünlü ressamlar, müzisyenler de sanatlarını Türk halkıyla buluşturma 

imkânı bulmuşlardır. Bu günlerde Almanya’nın tanınmış müzisyenlerinden 

Prof. Grummer viyolonseli ile iki konser vermiş, bu konseri 

dinlemeye de toplam bin beş yüz kişi gelmiştir. Ankara Halkevinin 

en aktif olduğu alanlardan biri de temsil bölümüdür. Özellikle yeni 

sahneye konan piyesler büyük ilgi çekmiş, başta Atatürk olmak 

üzere devlet erkanının gelerek bu oyunları izlemeleri ilgiyi daha da 

arttırmıştır. Örneğin Yanık Efe isimli piyes bu günlerde sahnelenmiş 

ve yine verilen rakamlara göre tam beş bin kişi seyretmiştir. Tiyatro 

haricinde Halkevleri salonlarında ve meydanlarda sinema filmlerinin 

de gösterimi söz konusu olmuş ve bu kez seyirci sayısı on binleri 

bulmuştur 104 . Her zaman olduğu gibi burada da verilen seyirci ve 

katılımcı sayısını ihtiyatla karşılamanın faydalı olacağını düşünüyoruz. 

Başkentte bulunması ve Atatürk’ün ve devlet adamlarının sık sık 

gelerek çalışmaları yakından izlemesinden ötürü yoğun bir çalışma 

temposu olan Ankara Halkevinde Köycülük, Kütüphanecilik, Halk 

Dershaneleri, İçtimai Yardım gibi her alanda faaliyet yürütülmüştür. 

Bu çalışmalarda halka okuma yazma öğretilmesi, halk terbiyesi, halkın 

sanatla buluşması, yeni yeteneklerin keşfi, fakir çocukların okutulması, 

şehir ile köy arasındaki iletişimin arttırılması gibi hedefler 

esas alınmıştır. 

Halkevlerinin çalışmaları 1938’e kadar aynı yoğun tempoda 

azalmadan devam etmiştir. Ankara kadar İstanbul Halkevi de bu 

kapsamda çok sayıda organizasyona imza atmıştır. Örneğin 1937 yılında 

İstanbul’da Beyoğlu Halkevi bir dizi konferans düzenlemiş ve 

halk eğitimine büyük katkısı olabilecek konular ile halkın karşısına 

çıkmıştır. 12 Ekim 1937 günü başlayan ve 31 Mayıs 1938’e kadar 

devam eden konferansların ana konuları, adabı muaşeret kuralları, 

Türk şiiri, fizik, felsefe, iktisat, tarih, denizcilik, milliyetçilik, spor, 

gazetecilik vs. olmuştur. Bu konferanslarda branşlarında uzmanlaşmış 

öğretmenler, doktorlar, profesörler, gazeteciler, sporcular, avu- 

104 “Ankara Halkevinin Bir Ayda Yaptıkları”, Ülkü, C. VI, S. 34, Aralık 1935, s. 

318-320.


katlar görev almışlardır. İsmail Habib Sevük, Peyami Safa, Burhan 

Felek, İsmail Hami Danişmend, Suphi Nuri İleri, Halit Fahri Ozansoy, 

Selim Sırrı Tarcan, Şevket Süreyya gibi 105 toplumun her kesiminden 

yetişmiş kişiler, halkın eğitilmesi ve bilgilendirilmesi için 

üstlendikleri bu misyonla üzerlerine düşeni yapmaya çalışmışlardır. 

1930’lu yıllarda halk eğitimine verilen önemi düşünecek olursak, bu 

çabaların değeri daha iyi anlaşılabilir. 

Halkevlerinde yapılan çalışmalar kesinlikle Atatürk’ün rotasını 

çizdiği ve prensiplerini belirlemeye çalıştığı kültür politikaları 

çerçevesinde yürütülmüş, ilke ve inkılâpların ruhu her zaman için 

ön planda tutulmuştur. Bu prensipler kapsamında güzel sanatların 

hemen her koluyla yakından ilgilenilmiş, kurslar açılmış, konserler 

tertip edilmiştir. 19 Şubat 1933’de Halkevlerinin kuruluş yıldönümünde 

konuşan başbakan İsmet Paşa’nın da değindiği gibi, Halkevlerinin 

asıl vazifelerinden biri de sadece ilim ve fenni değil, güzel 

sanatların her kolunu toplum içinde takip etmek ve geliştirmektir 106 . 

İşte bu anlayış içerisinde hareket eden Halkevleri şubeleri, sahneledikleri 

piyesler, verdikleri konserler ve yaptıkları yardımlar ile halkın 

eğitimine ve kültür seviyesinin yükselmesine önemli katkılarda 

bulunmuşlardır. Dolayısıyla Atatürk’ün bu kültür kurumunu açma 

gerekçesi bu noktada hedefine ulaşmıştır. 

Atatürk’ün kültür politikalarının en büyük yürütücüsü, takipçisi 

ve bunların halka ulaşmasındaki en önemli vasıtalardan biri olan 

Halkevleri, kurulduğu tarihten 1938’e kadar olan süre zarfında gerçekten 

kayda değer bir gelişme göstermiş, hem şube sayılarında hem 

de faaliyetlerinde gözle görülür bir artış yaşanmıştır. Halkevlerinin 

açılışının altıncı yıldönümü münasebetiyle yapılan törende konuşan 

Şükrü Kaya, 1933-1938 yılları arasında Halkevlerinin çalışmalarına 

değinmiş ve bazı istatistiki bilgiler sunmuştur. Halkevlerinin 

Türkiye’de ulaştığı noktayı ve elde ettikleri başarıyı yansıtması açısından 

birkaç örnek verecek olursak; 1933 yılında 915 konferans, 

373 konser, 571 temsil verilmişken, bu sayı 1938 itibarıyla 3056 

105 “Halkevleri Haberleri, Beyoğlu Halkevi Konferans Servisi”, Ülkü, C. X, S. 

59, Ocak 1938, s. 471-472. 

106 “Halkevleri Yıldönümünde İsmet Paşa’nın Nutku”, Ülkü, C. I, S. 2, Mart 

1933, s. 100.

56 


konferans, 1164 konser ve 1549 temsile ulaşmıştır. Yine sinema ve 

radyo sayısında ciddi artışlar olmuş, Halkevi kütüphanelerine alınan 

ve okunan kitap sayısı da artmıştır. 1933 yılında 59.444 cilt kitap 

149.900 okuyucu bulurken, bu rakam 1938’de 129.362 cilt kitabı ve 

1.590.000 okuyucuyu geçmiştir. Halkevlerinde çalışan, aktivitelere 

katılan üye sayısı arttıkça Halkevlerinin şube ve bütçeleri de aynı 

oranda artış göstermiştir. Öyle ki, 1932’de 34 Halkevi 34 bin üye 

ile çalışırken, 1938’de bu sayı 209 eve ve 100 binden fazla üyeye 

ulaşmıştır 107 . Halkevlerinin kapatıldığı tarihte ise 478 Halkevi ve 

4322 Halkodası bulunmaktaydı. Halkevlerinin en hızlı geliştiği ve 

en verimli olduğu dönem 1932-1940 tarihleri arasındadır. Sadece bu 

tarihler arasında Halkevlerinin tamamında 23.750 konferans, 12.350 

temsil, 9.050 konser, 7.850 film gösterisi ile 970 sergi halka sunulmuştur 

108 . Bütün bu rakamlar bize Halkevlerinin yurt çapında ne kadar 

çabuk yayıldığını göstermektedir. Halkevleri hızla yayılmakla 

kalmamış, aynı zamanda binlerce insana da ulaşmış ve onlara kültür, 

medeniyet, yardım götürmüşlerdir. Şehirlerde, ilçelerde mevcut okul 

sayısına bakıldığında Halkevleri ve Halkodalarının sayılarının önemi 

bir kez daha ortaya çıkacaktır. 

Halkevlerinin yanı sıra Halkodalarından da çok kısa bahsetmek 

gerekmektedir. Şöyle ki, bir yerde Halkevi açılabilmesi için tüzük 

gereği en az üç kolun açılması gerekmektedir. Ancak bazı merkezlerde 

bunların açılması mümkün olmamıştır. Bunun üzerine de küçük 

köy ve kasabalarda bu ihtiyacı karşılaması için Halkodalarının 

açılmasına karar verilmiştir. 1940 yılında ilk etapta 141 Halkodası 

açılmış, bu sayı 1951’de 4322’ye ulaşmıştır. Halkevlerinin açılamadığı 

yerlere Halkodalarının açılması gibi bir formül gerçekten çok 

işe yaramış, Türk kültürünün benimsenip yayılması, en önemlisi de 

Atatürk’ün ortaya koyduğu prensiplerin özümsenmesi sağlanmıştır. 

Sonraki yıllarda Halkevlerine dönüşecek olan Halkodaları da Halkevleri 

gibi 1950 sonrası değişen siyasi dengeler ve politikalar yüzünden 

hiç alternatif düşünülmeden kapatılmıştır. 

107 “Halkevlerinin Açılışının Altıncı Yıldönümünde Şükrü Kaya’nın Konuşması”, 

Ayın Tarihi, Şubat 1938, S. 51, s. 33. 

108 Çavdar, a.g.m., s. 882.


Atatürk’ün ilke ve inkılâplarının yerleşmesi, benimsenmesi ve 

Türk kültürünün geliştirilmesine büyük hizmetleri dokunan Halkevleri 

ile sonraki yıllarda açılan Halkodalarının en önemli faaliyetlerinden 

biri de şüphesiz tiyatro yani temsil şubesinin çalışmalarıdır. 

Şehirlerden en ücra köylere kadar uzanan ve halka tiyatro sevgisini 

aşılamaya çalışan temsil şubesi sayesinde Halkevi sahnelerinde sayısız 

eser seyircinin beğenisine sunulmuştur. 1933 yılında sahnelenen 

511 oyunun Halkevlerinde tam 478 bin kişiye ulaştığı ifade edilmiştir 

109 . Bu şubenin çalışmaları sayesinde hem çok sayıda yeni oyun 

yazılıp sahnelenmiş, hem genç yeteneklerin keşfedilmesi söz konusu 

olmuş, hem de tiyatronun eksikliklerinin ve sorunlarının gündeme 

gelmesi sağlanmıştır. Nitekim Atatürk bu yolla tespit ettiği bazı noksanlar 

sayesinde ciddi adımlar atmış ve Ankara’ya bir konservatuar 

kazandırmıştır. 

Tiyatronun Halkevlerinin olduğu hemen her yerde ortaya çıkması, 

kurulan tiyatro kolları vasıtasıyla bu bölgelerde tiyatronun 

yapılmaya başlanması gerçekten büyük bir başarı olarak değerlendirilmelidir. 

Çünkü halkı eğitmek, yetiştirmek, milli birlik ve beraberlik 

duygusunu güçlendirmek, yeni rejimin ve partinin ilkelerini ve 

prensiplerini halka benimsetmek gayelerini taşıyan bu çabalar sahnelenen 

tiyatro eserlerine de yansımış, ağırlıklı olarak bu maksadı 

hedef alan konular tercih edilmiştir. Kurtuluş günleri, ulusal bayramlar, 

düğünler gibi günlerde Halkevleri halkın toplu bir şekilde 

eğlendiği önemli merkezlerden biri haline gelmiştir. Halkevlerinin 

ve Halkodalarının çalışmalarına ve bunlara katılan kişilerin sayısına 

baktığımız zaman, bu çalışmaların önemini, yaygınlığını ve etkisini 

daha iyi analiz edebiliriz. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren 

halk terbiyesi açısından tiyatroya büyük bir misyon yüklenmiştir. Bu 

yüzden de Halkevlerinde bu kola ayrı bir önem verilmiş, çalışmaları 

desteklenmiş, oynanacak oyunlara müdahele edilmiş yani oyun dağarcığı 

kontrol altında tutulmuş, tiyatro kollarının sorunlarının çözülmesi 

için çeşitli komisyonlar oluşturulmuş, hatta bunlar özellikle 

Avrupa’daki tiyatrolar ile mukayese edilerek bazı incelemelerde bulunulmuştur. 

Hatta Halkevleri tiyatro yönetmeliğinde oyun dağarcığı 

konusunda iki görüş belirlenmiştir. Bunlardan ilki, köylü, kasabalı 

109 Karadağ, a.g.e., s. 105.

58 


ve kentlinin tiyatro ihtiyacını karşılamak, ikincisi de ülke ve toplum 

için yararlı öğretilerde bulunmak. Yine bu doğrultuda Halkevi sahnelerinde 

oynanması kararlaştırılan oyunların özellikleri şu şekilde 

tespit edilmiştir: “Yeni Türk toplumunun çağdaş yaşamını bütünlemeli, 

ulusal duyguları doyurmalı, devrimin ilkeleri ışığında ulusal 

sorunları işlemeli, devrimin dünya görüşüne uygun halk yaşamı, değişimler, 

ilerlemeler konu edilmeli, her sınıfa seslenebilen, yetiştirici 

türden oyunlar olmalı”. Nitekim bu prensip ve görüşler doğrultusunda 

oyun dağarcığı belirlenmiş ve genelde Milli Mücadele, Atatürk 

ilke ve inkılâpları, millet ve yurt sevgisi, gericiliğe karşı savaş, 

halkçılık ilkesini konu alan oyunlar ile halk eğitimi, köy yaşamı ve 

köylü gibi ana temaları işleyen oyunlar sahnelenmiştir. Örneğin Aka 

Gündüz’ün Mavi Yıldırım isimli oyunu, tamamen “Kemalizmi yaygınlaştırmak 

amacıyla” kaleme alınmıştır. Oyunun ana temasını ise 

Türk öğün, çalış, güven sözü oluşturmuştur. Yaşar Nabi’nin İnkılâp 

Çocukları, Faruk Nafiz’in Canavar, Vedat Nedim’in Değişen Adam, 

Reşat Nuri’nin Bir Yağmur Gecesi bunlardan sadece birkaçıdır 110 . 

Halkevi sahnelerinde temaları ve üslûpları açısından propaganda 

amacı güden oyunlar haricinde, sadece sanatsal gayelerle Moliére, 

Shakespeare, Musahipzade Celal, Ahmet Vefik gibi sanatçıların 

oyunlarına da yer verilmiştir. Bu dönemde ağırlıklı olarak çeviri ve 

adapteler ön plana çıkmıştır. Çünkü tiyatro bahsinde de ele aldığımız 

üzere, bu dönemde Türk tiyatro yazarları yok denecek kadar 

azdır. Bu tarihten sonra gerek Hükümetin verdiği destek, gerekse 

Halkevlerinin teşviki ve talebi üzerine Türk yazarlar ortaya çıkmaya 

ve yetişmeye başlamıştır. 

Halkevlerindeki tiyatro çalışmalarının yoğunluğu ve katılım ise 

oldukça fazladır. Örneğin 1932 yılında mevcut 55 Halkevi bir yılda 

511 temsil, 1934’te 80 Halkevi 539 temsil, 1935’te sayıları 103’ü bulan 

Halkevlerinde 782 temsil, 1936’da 136 Halkevinde 1330 temsil 

ki bunların sadece 180 tanesini o dönemde çok yoğun çalışan Eminönü 

Halkevi oynamıştır, 1937’de ise 167 Halkevinde toplam 1549 

temsil oynanmıştır 111 . Bunlara katılan izleyici sayıları da temsillerle 

110 Halkevlerinde oyun dağarcığı ve sahnelenen oyunlar hakkında bk. Karadağ, 

a.g.e., s. 125-163. 

111 Karadağ, a.g.e., s. 112-114.


orantılı bir şekilde büyük bir artış göstermiştir. Burada dikkat çeken 

husus, Halkevlerinde çalışan üyelerin büyük çoğunluğunun öğretmenlerden 

oluşmasıdır. Bu da sanırız Hükümetin, öğretmenlerin bu 

kurumlarda çalışması yönünde çıkardığı kararın bir sonucudur. Genelde 

bakıldığında Halkevleri ve Halkodaları sahnelerinde en çok 

oynanan İstiklâl, Mavi Yıldırım, Akın, Himmetin Oğlu, Mete, Kahraman, 

Kanun Adamı, Özyurt, Kızıl Çağlayan, Bir Yağmur Gecesi, 

Çoban vs. isimli oyunlar olurken, en fazla oyun oynayan Halkevleri 

ise Ankara başta olmak üzere, Trabzon, Bursa, Adana, Eminönü, Balıkesir, 

Sinop, Eskişehir, Kadıköy, Aydın, Bakırköy, İzmit, Giresun, 

Samsun, Ordu vs.’dir 112 . 

Bütün bu oyunlara, sahneye konuş biçimlerine ve temalarına 

baktığımız zaman, sanatın devlet tarafından kontrol edildiğini ve 

açıkçası tiyatronun bir propaganda aracı olarak kullanıldığını görüyoruz. 

Avrupa ülkelerinde sinema sanatının, toplum üzerindeki etkileri 

bakımından propaganda aracı olarak sıkça kullanıldığını görmüştük. 

İşte Türkiye’de de tiyatro bu amaçla kullanılmaya çalışılmış 

ve ana değerler bu yolla halka ulaştırılmıştır. Genelde amatör bir ruh, 

üslûp ve teknikle yapılan tiyatro çalışmaları, o dönemde ciddi şekilde 

eleştiri de almıştır. Bu dönemde en çok tiyatro seyircisi üzerinde 

durulmuş ve bütün hedef gerçek bir tiyatro seyircisinin yetiştirilmesi 

olarak belirlenmiştir. Yine bu dönemin önemli bir eksikliği de tiyatro 

oyuncularıdır. Çünkü tiyatro kollarında amatör oyuncular görev almışlardır. 

Büyük çoğunluğu öğretmen, avukat, doktor, işçi, güzel sanatlar 

mensubu olan bu kişiler tarafından oyunlar sahnelenebilmiştir. 

Bu süreçte özellikle de kadın oyuncu bulmakta ciddi sıkıntılar yaşanmıştır. 

Ancak bu hususta büyük bir şanstır ki, Atatürk mevcut eksikliği 

tespit edebilmiş ve gereken adımları atabilmiştir. Herşeyden 

önce Atatürk’ün verdiği cesaretle Türk kadınları sahnelerdeki yerini 

almaya başlamışlardır. Yine Ankara’da izlediği oyunlarda gördüğü 

eksiklikler doğrultusunda oyuncu sıkıntısını görmüş ve Ankara Devlet 

Konservatuarı için gereken çalışmaları başlatmıştır. Bu bağlamda 

Atatürk, ülkede tiyatronun gerçek anlamda bir sanat haline gelmesine 

ve eğitiminin ön plana çıkmasına tam anlamıyla öncü olmuştur. 

112 Karadağ, a.g.e., s. 114.

60 


Türk halkının yetiştirilmesinde yaygın bir eğitim kurumu olarak 

görev yapan Halkevleri aktif olarak yayıncılık politikası da yürütmüşlerdir. 

Ulusal bilincin güçlendirilmesi, bilinçli, kültürlü bir 

toplum yaratılması, ülkede okuma-yazma oranının arttırılması ve 

en mühimi de Türk dilinin geliştirilmesi için Halkevleri çok sayıda 

dergi çıkarmışlardır. Halkevleri dergilerinin en önemlilerinden biri 

şüphesiz Ankara Halkevinin düzenli olarak çıkardığı Ülkü dergisidir. 

Dergide, halk eğitiminden güzel sanatların her koluna, iktisat, 

ziraat ve spordan köycülük konularına kadar hemen her alanda bilgi 

ve haber verilmeye çalışılmıştır. Halkevlerinin birinci yıldönümünde 

Şubat 1933 tarihinde yayımlanmaya başlayan Ülkü dergisi 1937 

yılına kadar Recep Peker, bu tarihten 1941’e kadar da Fuat Köprülü 

yönetiminde çıkmıştır. Ülkü dışında diğer şubelerin farklı isimlerle 

çıkardıkları daha çok sayıda dergi yayımlanmıştır. Dergilerin içinde 

en önemlileri, Ün-Isparta, Konya-Konya, Gediz-Manisa, Uludağ- 

Bursa, Çorumlu-Çorum, Başpınar-Gaziantep, Yeni Türk Mecmuası 

113 , Halk Bilgisi Haberleri-Eminönü Halkevidir. Bunların arasında 

Eminönü Halkevi tarafından yayımlanan Halk Bilgisi Haberleri ayrı 

bir yere sahiptir. Halit Bayrı yönetiminde toplam 124 sayı çıkan dergi, 

etnografyadan folklara, halk terbiyesinden müziğe pekçok konuya 

el atmıştır. Ancak yine de bu araştırmaların halktan beklenen 

ilgiyi çekmediği 114 görülmüştür. Çıkartılan dergiler haricinde, yine 

genel merkez ve diğer şubeler tarafından çok sayıda kitap da yayımlanmıştır 

115 . Halkevleri bünyesinde açılan kurslar, kütüphaneler, 

sergiler, düzenlenen konferanslar ve konserler o gün için çok büyük 

113 Yeni Türk Mecmuası, Eminönü Halkevi tarafından 1932-42 yılları arasında 

çıkartılan bir kültür dergisidir. Düzenli olarak toplam 125 sayı çıkan dergide, 

tarih, edebiyat, dil, folklor, müzik, güncel olaylar konu edilmiştir. Ayrıca 

halkı aydınlatmak amacıyla Halkevi faaliyetlerine de yer verilmiştir. Dergide 

yazı yazanlar da, CHP içinde etkin görevleri olan kişiler ile üniversite öğretim 

üyeleri ve öğretmenler olmuştur. Ayrıntılı bilgi için bk. Songül Uğur, Türkiye 

Cumhuriyeti’nin “Halka Doğru” Politikasında Yeni Türk Mecmuasının 

Yeri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı 

Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002. 

114 Mahmut H. Şakiroğlu, “Atatürk Döneminde Başlatılan Tarih Çalışmaları ve 

Halk Bilgisi Alanındaki Gelişmeler”, Erdem, C. IV, S. 12, 1988, s. 862. 

115 Bu konuda hazırlanan bir bibliyografyada 1939 yılına kadar yayımlanan toplam 

237 adet eserin adı geçmektedir. Ayrıntılı bilgi için bk. Avni Candar, Bibliyografya, 

C. I, Halkevleri Yay., Ankara 1939.


kitlelere ulaşmıştır. Bu açıdan günün koşullarını da gözönüne alırsak, 

Halkevlerinin Türk Ocaklarından daha etkili ve önemli adımlara 

imza attıklarını söyleyebiliriz. Bunun haricinde Halkevi şubelerinde 

temelden yetişen ressam, heykeltraş, müzisyen, tiyatrocu, yazar ve 

şairleri de unutmamak gerekir. Çünkü buralarda açılan sergi, düzenlenen 

konser, konferans ve yarışmalar çok sayıda sanatçının yetişmesine 

neden olmuş, Türkiye’nin pek çok kültür adamı sanata ilk 

adımlarını o günlerde Halkevlerinde atmışlardır. 

Görüldüğü gibi Atatürk, Halkevleri ile büyük bir sanat ve kültür 

hareketine girişmiş, bu kurum sayesinde fikirlerini, değişimi halka 

götürmeye çalışmıştır. Devlet, sanatı yönlendirme ve canlandırma 

işini mecburen üstlenmek zorunda kalmış, bu arada Halkevlerinden 

propaganda maksadıyla da yararlanmayı bilmiştir. Zaman zaman 

işin sanatsal yönünün arka planda kalması, özellikle tiyatro sanatının 

ilerlemesine mâni olduğu şeklinde yapılan eleştirilere ve yorumlara 

da neden olmuştur. Halkevleri tiyatro kolları, sanat adına 

pek başarılı kabul edilmeyebilir ya da yapılan işin sanatsal boyutu 

ve bunların Türk tiyatrosunu getirdiği yer de tartışılabilir. Fakat yine 

de 1930’ların siyasal, ekonomik ve kültürel atmosferinde işleyişleri, 

tiyatro sanatını halkla buluşturmaları, yaygınlıkları, en ücra yerlere 

kadar sanatı götürmeleri ve halk eğitiminde üstlendikleri rol itibarıyla 

bunların takdire şayan hareketler olduklarını söyleyebiliriz. 

Halkevleri bütün bu olumlu yönleri bir yana, bir siyasi partinin 

damgasını taşıması ve parti organı gibi çalışması açısından ötürü 

eleştirilebilir. Çünkü Halkevleri CHP’nin birer kültür şubeleri olarak 

çalışmışlar, Hükümetin kültür politikasının yürütücüsü olmuşlardır. 

Bu da CHP’ye tepki gösteren ve karşı çıkanların kurumdan uzaklaşmasına, 

Halkevlerinin itibarının sarsılmasına belki de gücünün azalmasına 

neden olmuştur. Türk Ocakları gibi herhangi bir siyasi partinin 

denetimi altında olmadan çalışmış olsalardı daha iyi sonuçlar 

alınabilir miydi? Dönemin şartları ve dünyadaki örneklerine bakacak 

olursak, Halkevlerinin CHP’nin kültürel ve siyasal ideolojisinin 

propaganda vasıtası olması kaçınılmaz gözüküyor. Halkevleri herşeye 

rağmen, Türk kültürünün gelişmesi ve yaygınlaşmasında büyük 

ve etkili bir rol oynamıştır. Yalnız bundan sonraki süreçte CHP’ye 

yöneltilen her ok, beraberinde ondan sonra iktidara gelen Demokrat

62 


Parti’ye de yönelmiştir. Çünkü nasıl bir zamanlar Türk Ocaklarına 

CHP tarafından son verildiyse, Halkevleri de Demokrat Parti tarafından 

1951 yılında kapatılmıştır. Üstelik ıslah edilmesi ya da yerine 

yenisinin açılması düşünülmeden. 

II. HALK TERBİYESİ 

Halkı tanımak, halkı anlamak ve halk için halka doğru yürümek. 

Aslında bizim daha II. Meşrutiyet döneminde tanıştığımız, o 

dönemin yazarlarının yayınları sayesinde öğrendiğimiz çalışmaların 

başında gelen bir konudur. Bilindiği gibi II. Meşrutiyet dönemi, 

halkçı düşüncelerin gerçek anlamda Türk toplumu ve düşünce hayatına 

girdiği bir dönemdir116 . Temel felsefesi “halka doğru gidiş” 

olan Rusya’daki Narodnik hareketin117 etkilerinin de görüldüğü bu 

dönemde, milletin kültür seviyesini yükseltmek için halka doğru gitmenin 

zorunluluğu kabul edilmiştir. Bu düşünceler, II. Meşrutiyet’in 

ilânından hemen sonra İslâmcı aydınların çıkardıkları Sırat-ı Müstakim, 

Türk Ocağı’nın yayımladığı Türk Yurdu, Halka Doğru gibi 

yayın organları ile Celal Sahir’in Türk Sözü ve daha fazla milliyetçi 

duygulara hitap eden Büyük Duygu gibi dergilerde hayat bulmuştur. 

Sözü edilen süreçte, özellikle Sırat-ı Müstakim’de aydın-halk 

arasındaki uyumsuzluk ve halkın cehaleti konuları üzerinde durulmuştur. 

Örneğin Mehmet Akif, dergideki yazılarında halkın okuduğunu 

anlaması gerektiği, okumaya olan bu ilgisizliğin ilerlemeye 

de mâni olduğu ve halka ciddi anlamda kimsenin birşeyler anlatmaya 

yanaşmadığı gibi mevzular ile aydın-halk arasındaki ilişkiden 

bahsetmiştir. Halka ulaşmanın ve onu ülke meselelerine ortak ve 

alâkadar etmenin aydınların görevi olduğunu savunan Akif, ekonomik 

ve kültürel seviyenin yükseltilmesi ve başarıya ulaşılabilmesi 

için kesinlikle halkın bilgilendirilmeye ihtiyacı olduğunu vurgulamıştır 

. “Laedri” takma adıyla yazılar yazan Mehmet Akif, yazılarının 

kesinlikle yetersiz olduğunu, sınırlı sayıda insana hitap ettiğini 

116 II. Meşrutiyet dönemindeki halkçı düşünce ve bu konuda yapılan çalışmalar 

hakkında ayrıntılı bilgi için bk. C. Eraslan, Yakın Dönem Türk Düşüncesinde 

Halkçılık ve Atatürk, Kum Saati Yay., İstanbul 2003, s. 66-89. 

117 Rusya’daki halkçılık anlayışı için bk. a.g.e., s. 28-34.


ve en kötüsü de milletin büyük çoğunluğunun tarih, hukuk, siyaset 

gibi konulardan habersiz kaldığını söylemiştir. Ayrıca “hürriyet, musavat, 

adalet, milletin kulağına manasız bir ses gibi geliyor. Millet 

meşrutiyetle teyümmüm ediyor” 118 diyerek, ülkedeki meşrutiyet gerçeğinin 

altını bir kez daha çizmiştir. 

Sırat-ı Müstakim haricinde Türk Ocağı’nın yayımladığı Türk 

Yurdu ve Halka Doğru dergilerinde de halka doğru gitmek, halkı 

anlamak ve ona faydalı olmak esas kabul edilmiştir. Zaten Halka 

Doğru’nun çıkış gerekçesi de, aydın-halk arasıdaki farklılığı tespit 

etmek ve eleştiriler getirerek çözüm önerileri ortaya koymak olarak 

belirlenmiştir. Dolayısıyla Halka Doğru’da çıkan yazılar hep 

bu amaca yönelik olmuş ve halka doğru gitmenin formülleri tartışılmıştır. 

Üzerinde durulan bir başka husus ise halkın herşeyi devletten 

beklemesidir. Bu tür yazılar da aslında devletin zayıf olduğu, 

vatandaşın devletine sahip çıkması gerektiği üzerinde yazılmıştır 119 . 

Böylece hem aydınlara, hem halka, hem de devlete mesaj verilmeye 

çalışılmıştır. 

Halka Doğru dergisinde, halka doğru gitmek ve halk için çalışmak 

düşüncesini daha ilk günden itibaren işleyen kişilerin başında 

Yusuf Akçura gelmiştir. Akçura yazılarında bir yandan toplumun 

kültürel, ahlakî ve ekonomik olarak hızla çöktüğüne dikkat çekmeye 

çalışmış, bir yandan da neler yapılabileceği üzerinde durmuştur. 

Yusuf Akçura halka doğru giderek, köyleri gezerek, onlarla konuşup 

dertleşerek gayret gösterilmesini istemiş, ama bu gayretin tek taraflı 

olmaması gerektiğinin de altını özellikle çizmiştir. Hatta bu hususta 

“Lâkin halk da biraz bize doğru gelmemeli midir? Esnafımızın, 

rençberlerimizin yazı bilenleri, hal ve ahvaline dair bize mektuplar 

yazsalar, idarehanemize gelip bizimle görüşseler ne kadar iyi olur!” 

şeklinde yazmıştır. Çünkü ancak böyle olursa “çalışan halk ile halk 

için çalışanlar arasında dostluk, kardeşlik bağları” 120 kurulabilirdi 

118 Mehmet Akif, Sırat-ı Müstakim, S. 105, s. 8; “Köy Hocası”, Sırat-ı Müstakim, 

S. 382, s. 331-332; Eraslan, a.g.e., s. 70-72. 

119 “Akıllı Baba”, Halka Doğru, S. 20, 22 Ağustos 1329 (1913), s. 154. 

120 Akçuraoğlu (Yusuf), “Halka”, Halka Doğru, S. 22, 5 Eylül 1329, s. 171; Halka 

Doğru, S. 23, 12 Eylül 1329, s. 177; “Halka Doğru Gidenler”, Halka Doğru, 

S. 24, 19 Eylül 1329, s. 185-186; Eraslan, a.g.e., s. 77-80.

64 


ve hep birden milletimizin kurtarılmasına, yükselmesine uğraşılmış 

olurdu. Fakat zaman, tüm bu yazılara rağmen asıl beklentinin halka 

doğru gitmekten ziyade halkın aydının ayağına gelmesinin beklendiğini 

göstermiştir. Nitekim Atatürk döneminde bu konu tekrar gündeme 

gelmiş, aydının halka gitmesi, halkın da aydına doğru yürüme 

hızını artırması “Köylü Hanı” gibi değişik formüllerin bulunmasına 

kadar gitmiştir. 

Celal Sahir’in idaresinde çıkarılan Türk Sözü dergisi de yine 

“halka doğru gitmek ve halk için çalışmak” düsturu ile çıkmıştır. 

Burada da Ömer Seyfettin’in konuyla ilgili yaklaşımları önem kazanmıştır. 

Ömer Seyfettin daha çok, halk için halka sade bir dille 

ulaşma konusuna önem vermiş ve bunu da her fırsatta yinelemiştir. 

Yine Büyük Duygu dergisinde Türkçenin sadeleştirilmesi, alfabe 

meselesi, kadınların tahsil görmesi, eğitim ve ahlâk meseleleri gibi 

konulara geniş yer verilmiştir 121 . 

Birinci Dünya Savaşı döneminde ise özellikle Anadolu’daki İttihatçıların 

halk sözcüğünü değişik manada kullandıkları görülmüştür. 

Örneğin İttihat Terakki’nin İzmir Şubesinin kurduğu Halka Doğru 

Cemiyeti, Halka Doğru isimli bir dergi yayımlamış ve burada da 

halkı “milletin tahsil ve terbiye, idrak ve irfanca orta sınıfını teşkil 

eden tabaka” olarak tanımlamıştır. Yani İttihatçıların hitap ettileri orta 

kesim, onların halkçılık anlayışlarının ve faaliyetlerinin tek hedefi 

olmuştur. İşte bu süreçte karşımıza çıkan ve bu görüşün kuramsal alt 

yapısını oluşturan kişi de Ziya Gökalp’tir. Gökalp, halka doğru olmayı 

Türkçülüğün önemli ilkelerinden biri olarak görmüş ve aydınhalk 

arasındaki ilişkiye sürekli değinmiştir. Gökalp “halkın devletin 

ve sistemin temeli olduğunu, hâkimin de tâbi olanın da, kanunun 

da, icranın da halk olduğunu haykırmıştır”. Yine “Halktır, halkın 

vekili, -Saltanatın odur asl-ı asili, Hükümet halkındır sultanın değil, 

ferman milletindir divanın değil” şeklindeki ifadeler de onun bu konudaki 

düşüncelerini açıkça ortaya koymaya yetmiştir. Ziya Gökalp 

Milli Mücadele döneminde, milletlerin zor dönemlerinde olağanüstü 

yetkilere sahip bir önder tarafından yönetilmesi fikrini desteklemiş 

ve halkın kendi kendisini yönetene kadar da yönetilmesi gerektiğini 

121 Eraslan, a.g.e., s. 85-87.


savunmuştur. Milli Mücadele’den sonra da konuya Atatürk ile aynı 

paralellikte yaklaşmış ve “Mektebinde halkı okut, çalıştır, yavaş yavaş 

halkçılığa alıştır” düsturu ile düşüncesini ortaya koymaya çalışmıştır 

122 . 

II. Meşrutiyet döneminde tanıştığımız ve tartışmaya başladığımız 

bu konu, Cumhuriyet döneminde Atatürk ile birlikte tekrar gündeme 

getirilmiş ve halk için yapılan çalışmaların başında gelmiştir. 

1923 ve sonrası Halk nedir? Kimdir? Halkın sınırları var mıdır? Gerçek 

hüviyeti nedir? gibi sorularla karşı karşıya kalındığı bir dönem 

olmuştur. Sonuçta halk ve halk terbiyesi, yeni rejimin ve onun özünde 

olan halkçılık anlayışının bir sonucu olarak gelişme göstermiş ve 

çok daha ciddi bir şekilde ele alınmaya çalışılmıştır. 

Bilindiği gibi Cumhuriyet rejimi, cumhuriyetçilik ve milliyetçilik 

ilkeleri ile bütünleşen halkçılık düşüncesi ile temellenmiş ve 

Atatürk’ün değişmez ilkelerinin başında yer almıştır. Bugüne kadar 

çok sayıda tanımı yapılan halkçılığı “halk adına konuşmak ve onun 

iyiliğini istemek, halk yararını her sahada ve en önde ve vazgeçilmez 

saymak” 123 olarak tanımlamak mümkündür. Halkçılık düşüncesi ülkemizde 

Milli Mücadele yıllarında şekillenmeye başlamış, toplumsal 

bütünleşme zorunluluğu ve siyasi nedenlerden ötürü de siyasi 

boyutu 124 ağır basmıştır. Milli Mücadele’nin hemen akabinde karşılaşılan 

siyasi ve iktisadi problemler, Türkiye’nin kendisine hedef 

olarak belirlediği medeniyet seviyesi, halkçılığın tekrar ele alınmasına 

neden olmuştur. Bundan sonraki süreçte ise gerek Şubat 1923 

tarihli İktisat Kongresi, gerek halkçılık esasına dayalı olarak kurulan 

CHP, gerekse ondan sonra yaşananlar halkçılık düşüncesini daha 

fazla ön plana çıkarmıştır. Üzerinde durmaya çalıştığımız 1930’lu 

yıllar ise Türk siyasetinin ve ekonomisinin yeniden şekillenmeye 

başladığı bir dönemdir. 

122 Ziya Gökalp’in halkçılık anlayışı için bk. Eraslan, a.g.e., s. 89-96. 

123 Halkçılığın çeşitli tanımları için bk. Eraslan, a.g.e., s. 16-17. 

124 Özellikle Milli Mücadele döneminde halkçılık anlayışının siyasi yönünün ağır 

bastığına dair bk. Zafer Toprak, “Halkçılık İdeolojisinin Oluşumu”, Atatürk 

Döneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunları Semineri (1923-1938), Düz. 

İktisadi Ticari İlimler Akademisi İstanbul Şubesi, İstanbul 1977, s. 19.

66 


Çok partili hayat denemesi sonucunda ülkede başlayan anlaşmazlıklar 

ve gruplaşmalar, ulusun bütünlüğünü bozabileceği, bir 

kaos yaratabileceği ve hatta yapılan inkılâpların yara alabileceği gibi 

endişelerden ötürü yakından takip edilmiş ve bu yüzden de tüm 

yönetimin CHP’nin idaresi altında kalması düşünülmüştür. Geçen 

zaman zarfında ise mevcut halkçı düşüncede halk-aydın ikilemi hep 

yaşanmıştır. Osmanlıdan beri tartışılagelen bu ikilemde halkı aydınlatma 

rolü yine seçkinlere yani aydınlara yüklenmeye çalışılmıştır. 

Bir anlamda bütün değişimi halka götürecek, onu uygar dünya ile 

tanıştıracak, halk için halka doğru gidecek olanlar hep aydınlar olarak 

gösterilmiş ve onlara büyük bir misyon yüklenmiştir. O günlerde 

halk, aydınların gözünde cahil, kaba ve yönetilmesi gereken bir grup 

olarak görülmüştür. Aydın-halk ilişkisi herzaman için tartışma konusu 

olmuş, iki grup arasındaki ilişki sürekli irdelenmeye çalışılmıştır. 

Konuyla yakından ilgilenen kişilerden birisi de Ziya Gökalp’tir. 

Hatta Gökalp, Türkçülüğün Esasları isimli kitabında “Halka Doğru” 

isimli bir başlık altında konuya değinmiş ve meseleye farklı bir 

bakış açısı getirmeye çalışmıştır. Ziya Gökalp bu bölümde; Halka 

doğru gitmek ne demektir? Halka doğru gidecek olanlar kimlerdir? 

gibi sorulara cevap aramış, sonuçta da bu kişilerin seçkinler yani 

aydınlar olduğunu söylemiştir. Ona göre seçkinler aslında “yüksek 

bir eğitim ve öğretim görmüş olmakla, halktan ayrılmış olanlardır”. 

Ama yine de halka doğru gitmesi gereken kişiler onlar olmalıdır. 

Ziya Gökalp’in bu düşüncesi daha sonra Atatürk’ün yaklaşımı ile 

de paralellik gösterecektir. Gökalp seçkinleri tespit etmiştir etmesine 

ama, onların halka götürecekleri konusunda da farklı görüşler ortaya 

koymuştur. Ona göre seçkinler halka ancak uygarlık götürebilirler. 

Çünkü seçkinlerde uygarlık, halkta ise kültür vardır. Gökalp’e göre 

halk “ulusal kültürün canlı bir müzesi”dir. Dolayısıyla seçkinler 

halka sadece uygarlık götürebilirler, karşılığında da onlarda kültürü 

bulabilirler. Yine Gökalp seçkinler diye adlandırdığı grubun halka 

gitmesi için iki amaç belirlemiştir. Bu kapsamda “1) Halktan kültürel 

bir eğitim almak için, halka doğru gitmek, 2) Halka uygarlık 

götürmek için, halka doğru gitmek” 125 . Kısacası Z. Gökalp bu konuya 

daha 1920’lerin başlarında temas etmiş ve büyük bir misyon 

125 Gökalp, a.g.e., s. 40-45.


yüklediği aydınlara da, onların ancak halka doğru gittikleri takdirde 

gerçek kültürü ortaya çıkarabileceklerini söylemiştir. 

Asıl büyük değişimin Türk aydınında olması gerektiğine inanan 

Atatürk de çeşitli yerlerde yaptığı konuşmalarında bu konuya 

özellikle temas etmiştir. Aydınların “halkın umumi bilgisizliğinden 

istifade etmeden, onları her konuda bilgilendirmeleri temel vicdani 

vazife olmalıdır” diyen Atatürk, halkın içinde bulunduğu cehaletten 

kurtulması için de “Felâh-ı hakikiyi istiyorsak herşeyden evvel, bütün 

kuvvetimiz, bütün süratimizle bu cehli izaleye mecburuz. Burada 

cehli yalnız okuyup yazmak mânasına almıyorum; üç buçuk dört sene 

evvel kendisini cesaret ve ölüme boyun eğmesi hakkında hükümdarının 

verdiği emirlere, neşrettiği fetvalara, gönderdiği ordulara karşı 

kıyam etmekle bu cehli yırttığını ve bu cehilden sıyrıldığını ispat etti. 

Lâzım gelir ki, millet bir daha o cehle düşmesin. Hepimize düşen 

vazife dimağları bir daha bu cehle düşmemek için hazırlamaktır” 

demiştir. Bu vazifeyi “memleketin şerefini, namusunu hayatını düşünenler 

için” bir borç, farz ve hatta ilâhî bir emir olarak gören Atatürk, 

milleti tenvir ve irşad yolunda yürüyecek, memleketini seven genç, 

ihtiyar bütün aydınların bu nurlu vazifeye koşacaklarına olan inancını 

da ayrıca dile getirmiştir 126 . Atatürk daha 1923 yılında yaptığı bu 

konuşma ile aydınlara ne kadar güvendiğini ve onlardan neler beklediğini 

bize göstermektedir. Ancak 1930’larda aydınlardan beklenen 

hareketin arzu edilen düzeye ulaşamaması, Atatürk’ün bu “ümitvar 

konuşması” nın “gerçekleşmesini istediği temennilerden” 127 öteye 

gidememesine neden olmuştur. 

24-25 Ekim 1919 günü Amasya’da Tasvir-i Efkâr muhabiri Ruşen 

Eşref ile yaptığı bir mülâkatta siyasi mücadelelerin çoğunun faydasız 

olduğu görüşünden yola çıkarak, “içtimai mesai her vakit için 

müsmirdir. Bizim münevverler buna çalışmalı. Neden Anadolu’ya 

gelip uğraşmazlar? Neden milletle doğrudan doğruya temasta bulunmazlar? 

Memleketi gezmeli, milleti tanımalı. Eksiği nedir görüp 

göstermeli. Milleti sevmek böyle olur. Yoksa lafla muhabbet fayda 

126 21 Mart 1923 tarihinde Konya’da lise öğretmen ve öğrencileri ile yapılan konuşma, 

ASD, C. II, s. 158. 

127 Eraslan, a.g.e., s. 189.

68 


vermez” 128 diyerek, daha o günlerde aydınların bir an önce halka 

doğru gitmeleri gerektiğinin işaretini vermiştir. Nitekim daha sonraki 

yıllarda da büyük bir sabır ve inançla sanatçısından öğretmenine 

kadar herkesin bir yandan halka doğru giderek kültürlenmek, 

bir yandan da halka bilhassa köylüye uygarlık götürmek için harekete 

geçmesine vesile olmaktan geri kalmamıştır. Bu, kesinlikle 

Atatürk’ün önderliğinde bir seferberlik havası içinde gerçekleştirilmeye 


1930’lu yıllara gelindiğinde okul eğitiminin istenen düzeye gelmemesi, 

eğitim sistemindeki bazı problemler konunun tekrar ele 

alınmasına neden olmuştur. Özellikle kırsal alanlardaki köylerde 

öğretmen ve okul azlığı, okuma-yazma oranlarının düşüklüğü ve en 

önemlisi de ekonomik sorunlar devleti yeni arayışlara itmiştir. Batı 

ülkelerindeki demokrasilerde, ülkelerin çağdaş uygarlık düzeyinde 

kalabilmeleri ve ilerleyebilmeleri için yetişkinlerin eğitimine daha 

doğrusu kitle eğitimine büyük önem verildiği görülmüştür. Özellikle 

Orta Avrupa ülkelerinde açılan halk okulları vasıtasıyla halkın her 

açıdan yetiştirilmesi söz konusu olmuştur. Bu tür kültür merkezlerinin 

ülkedeki demokrasinin gelişimine de büyük katkı sağlayacağı 

tespit edilmiştir. Bu durumda Ankara, mevcut sorunları çözebilmek 

için kolları sıvamış, halkın eğitilmesi için benzer örgütlenmenin 

Türkiye’de de yapılması işine ağırlık vermiştir. 

Okullardaki eğitim ve öğretim sorunlarının yanı sıra yetişkinlerin, 

özellikle de okuma-yazma bilmeyenlerin eğitim sorunu meselesi 

gerçekten 1930’ların ana sorunlarından biri haline gelmiş ve bunun 

için ülke çapında bir seferberlik başlatılmıştır. Öncelikle Türk eğitim 

sisteminin sorunlarının araştırılması için çok sayıda yabancı eğitimci 

ülkemize getirilmiş, bunların ve Türk eğitimcilerin hazırladıkları raporlar 

ve çözüm önerileri doğrultusunda yeni bir eğitim düzeni sağlanmaya 

çalışılmıştır. Ancak halk eğitimi ve terbiyesi konusu başlı 

başına bir mücadele gerektirmiştir. Aslında daha 1923’den itibaren 

yapılan çalışmalar yani harf inkılâbı, dil inkılâbı, halka yeni alfabeyi 

öğretip, halkı okur yazar hale getirebilmek amacıyla açılan Millet 

128 24-25 Ekim 1919 tarihinde Tasvir-i Efkâr gazetesi muhabiriyle yapılan 

mülâkat, ASD, C. III, s. 15.


Mektepleri, Okuma Odaları, Halkevleri ve Halk Odaları hatta Köy 

Enstitüleri gibi merkezler hep bu meselenin çözümüne yönelik atılmış 

adımlardır. Gerek Millet Mektepleri ve gerekse Türk Ocakları 

ile Halkevleri Türkiye’de hem siyasi hem de eğitim açısından ayrı 

bir öneme sahip olmuşlardır. Millet Mektepleri yetişkinlere okuma 

yazmayı öğretmek için ülke çapında bir seferberlik başlatmış ve bu 

sayede çok önemli sonuçlar elde etmiştir. Türk halkının bilinçlenmesi 

ve kimliğini kazanmasında bu okulların ciddi oranda katkıları olmuştur. 

Türk Ocakları ile Halkevleri ise halk terbiyesinin en mühim 

organları olarak işlev görmüşlerdir. Türk Ocakları ile başlayan süreci 

Halkevleri sonra da Köy Enstitüleri takip etmiştir. Bu merkezlerde 

halkı eğitmek ve onları devletin beklentileriyle bütünleştirebilmek 

için çok sayıda aktivitede bulunulmuştur. Bütün bu çabalarda halkı 

eğitmenin yanı sıra, özellikle köylülere cumhuriyeti ve Atatürk’ün 

ilke ve inkılâplarını daha çok benimsetmeye çalışmak ise belirlenen 

hedeflerin başında gelmiştir. 

Daha öncede ifade ettiğimiz gibi, Türk Ocakları ile yaşanan 

problemler devleti bir arayışa itmiş ve bu yüzden ocakların yerine 

CHP ile daha iyi anlaşacak, özellikle yönetimin siyasi anlayışı ile 

ters düşmeyecek yeni bir teşkilâtın kurulmasına karar verilmiştir. İşte 

Türkiye’de yeni arayışların dönemi olarak nitelendirebileceğimiz 

1930’lu yılların başlarında bulunan Halkevleri formülü ile hem halk 

eğitiminin hem de CHP’nin propagandasını yapacak bir örgütün kurulması 

söz konusudur. Bu bağlamda gerek Halkevleri gerekse kırsal 

kesimde açılan Halk odaları görevlerini en iyi şekilde yerine getirmeye 

çalışarak, oluşturulan çalışma kolları sayesinde binlerce insana 

ulaşma imkânı bulmuşlardır. Halk terbiyesi zaten bütün vatandaşların 

kültür, bilgi, iktisat, ahlâk, siyaset vs. alanda faaliyet göstermesi 

demektir. Halk terbiyesinin ana hedefi de kadın-erkek bütün herkesin 

okuma- yazma öğrenmesi, hayat ve meslek için gereken zaruri bilgi 

ve hünerleri kazanmalarıdır 129 . Zaten Atatürk’ün öncelikli olarak 

halk terbiyesinden kastı da budur. Halk terbiyesi, döneme damgasını 

vuran köycülük konusunu da bünyesine almıştır. Çünkü o günlerde 

köylünün medeni seviyesini yükseltmenin tek çaresi olarak halk 

terbiyesi gösterilmiştir. Bu yaklaşım tarzı aynı zamanda Atatürk’ün 

129 Osman Halit, “Cumhuriyette Halk Terbiyesi”, Ülkü, C. II, S. 10, Kasım 1933, 

s. 289.

70 


halkçılık anlayışının da bir ifadesidir. Bilindiği gibi, Cumhuriyetin 

ilk günlerinden itibaren siyasi, kültürel ve ekonomik politikalara yön 

verilmesi sırasında ele alınan halkçılık anlayışı, ülkenin çağdaş medeniyetler 

seviyesine ulaşması ve halkın bu standartlarda yaşaması 

için elzem görülmüştür. Takip edilen halkçılık anlayışı çerçevesinde 

yapılan inkılâplar da aslında halkın yararına halk için yapılmıştır. 

Atatürk’ün buradaki en büyük hedefi halka inmek, onun elinden tutabilmek 

ve medeniyet yolunda onunla elele beraber yürüyebilmektir. 

O yüzden halka doğru gitmekten ve ona hizmet etmekten hiçbir 

zaman vazgeçmemiştir. 1930 ve sonrasında yurt içinde ve dışında 

yaşanan gelişmeler sonucunda ise bu konuya daha geniş yer ayırma 

gereği duymuştur. 

Türkiye’de kültür adına böyle ciddi ve önemli bir adımın atılmasında, 

Avrupa’da açılan Halkevleri, Halk Kültür Evleri gibi gençlik 

teşkilâtlarının yanı sıra, halk eğitimine verilen önemin araştırılması 

ve bu doğrultuda yapılan incelemeler son derece etkilidir. Avrupa’da 

halk ve halk terbiyesi her zaman önemini korumuş ve bu yolda çok 

ciddi çalışmalar yapılmıştır. Halkın hayatı, dili, inancı, sanatı, adetleri, 

şarkıları vs. incelenmiş, derlenmiş, kısacası halkın hüviyeti yani 

kimlik tespiti yapılmıştır. Eğitim almamış kişileri yetiştirmek, almış 

olanların da bilgi ve kültürlerini artırmak, onları topluma yararlı birer 

fert olarak yetiştirmek gibi hedefleri olan halk terbiyesi aslında 

dünyada sıkça görülen bir çabadır. Bu işte özellikle Çekoslovakya, 

İngiltere gibi ülkeler başı çekmişlerdir. Polonya, Romanya, Bulgaristan, 

Yunanistan gibi ülkelerde de en büyük hedef, halkı okur 

yazar hale getirebilmek olarak belirlenmiştir. Bu arada Batıda halk 

terbiyesi meselesiyle bazı cemiyetler de yakından ilgilenmişlerdir. 

Örneğin İngiltere’de yedi büyük cemiyet, Amerika’da Genç Yahudiler 

Cemiyeti, Genç Hıristiyanlar Cemiyeti gibi büyük cemiyetler 

halkın eğitilmesi için görev almışlardır. Bununla da kalınmamış, 

İsveç, Bulgaristan, Rusya, İngiltere, Romanya gibi pek çok ülkede 

bu iş için devlet bütçesine ayrı tahsisat konmuştur. Öyle ki, halk 

terbiyesi çalışmalarına 1927 yılı itibarıyla Rusya’da 34 milyon lira, 

İngiltere’de 2 milyon 900 bin lira, Romanya’da 1 milyon 193 bin lira 

gibi meblağların ayrıldığı tespit edilmiştir 130 . Türkiye’de ise bazı si- 

130 R. Ş. (Reşat Şemsettin Sirer olmalı), “Garp Memleketlerinde Halk Terbiyesi”, 

Ülkü, C. I, S. 4, Mayıs 1933, s. 295-298.


yasi, kültürel ve ekonomik problemler ve inkılâplara yönelik tehditlerin 

ortadan kaldırılmasından sonra konuya ancak el atılabilmiştir. 

Danimarka, Finlandiya, İsveç, Fransa gibi ülkelerde halk eğitimine 

yönelik etkinliklerde bulunan kuruluşlar, bizde de Halkevleri adıyla 

Türk halkıyla buluşturulmaya çalışılmıştır. Bu eğitim işinde öğretmeninden 

askerine kadar herkes sorumlu tutulmuştur. Çalışmalar 

esnasında Avrupa’daki gelişmeler yakından takip edilmiş, oralarda 

cehaletle verilen mücadele örnek alınmıştır. Çekoslovakya’daki Sokollar 

haricinde, dönemin üç totaliter idaresi yani Rusya, Almanya 

ve İtalya’da halkı eğitmeye yönelik sarfedilen çabalara da geniş yer 

verilmiş, ayakta kalıp milli varlığımızı koruyabilmek ve arzu edilen 

hedefe ulaşabilmek için halkın bilinçlendirilmesine ve mevzunun sürekli 

gündemde tutulmasına özen gösterilmiştir. Sanırız burada otoriteyi 

tek bir merkezde toplayabilmek, çalışmaları parti tarafından 

rahatça kontrol edebilmek maksadıyla özellikle bu tür örnekler üzerinde 

durulmuştur. Bunların haricinde okul ve okuma yazma kursları 

açmak, seyyar kütüphaneler göndermek, müze ve sergi açmak hatta 

bunları halkın ayağına kadar götürmek, seyyar sinemalar, tiyatrolar 

131 vasıtasıyla halka ulaşmak gibi çabalar da bu döneme damgasını 

vuran gelişmelerdendir. Ancak, yapılmak istenenlerin çok kısa bir 

süreye sığdırılmaya çalışılması, maddi imkânsızlıklar, teşkilâtsızlık 

ve kadro sıkıntısı çalışmaların yavaş ilerlemesine neden olan faktörler 

olmuşsa da, yine de gelinen nokta açısından verilen mücadelenin 

başarılı olduğunu söylemek mümkündür. 

Şu çok açıktır ki, 1930’lu yıllar eğitim ve öğretim konusunda 

köklü çözüm yollarının araştırıldığı, Türk eğitimcilerinin gözlem ve 

incelemelerinin yoğunlaştığı ve Hükümetin yeni arayışlara girdiği 

bir dönemdir. Böyle bir atmosferde Atatürk halk terbiyesi, halkın 

eğitilmesi için sadece kendisi çalışmamış, bu iş için âdeta devleti 

topyekün seferber etmiştir. Öyle ki, Finlandiya’da bulunan Fin-Türk 

Halkı Mektebi Himaye Cemiyeti tarafından açılan bir halk okulu 

131 Dönemin önemli halk eğitim vasıtalarından biri de şüphesiz gezgin tiyatrolardır. 

Gezgin tiyatrolar o dönem Almanya, İtalya, Rusya, Çekoslovakya, Amerika 

gibi ülkelerde gelişmişti. Özellikle İtalya’da bulunan ve bizim Halkevlerine 

benzer bir teşkilât olan Depo-Lavaro’ların çalışmaları arasında tiyatro çalışmaları 

önemli bir yer tutmuştur. Örneğin o tarihlerde İtalya’da Opera Nationale 

Depo-Lavaro’nun bütün yaz ülkenin her köşesini gezdiği bilinmektedir 

(Münir Hayri, “Gezgin Tiyatrolar”, Ülkü, C. VI, S. 34, Aralık 1935, s. 314).

72 


için dahi harekete geçilmekten kaçınılmamıştır. Dönemin İcra Vekilleri 

Heyeti ile Maarif Vekâleti’nin yaptığı görüşme ve yazışmalar 

sonucunda, yabancı memleketlerdeki ırkdaşlarımızın talim ve terbiyesi 

için açılmış olan bu irfan müessesesine yardım edilmesinin çok 

önemli ve zaruri bir mesele olduğu kanatine varılmış ve okula bir 

öğretmen gönderilmesi kararlaştırılmıştır (23 Mayıs 1933) 132 . 

Bu süreçte dönemin Milli Eğitim Bakanları, eğitimcileri ile çeşitli 

gazete ve dergileri de üstlerine düşen vazifeyi fazlasıyla yapmışlardır. 

Aynı günlerde halk terbiyesi meselesi CHP kurultaylarının da 

ana gündem maddelerinden biri haline gelmiştir. Şöyle ki CHP, ülkede 

okur-yazar oranını artırmak için giriştiği Türk Ocakları, Millet 

Mektepleri, ardından da Halkevleri gibi teşebbüslerin dışında, halkı 

yeni rejimle buluşturmak ve onlara inkılâbın değerlerini bir an önce 

benimsetebilmek için yoğun bir çaba içerisine girmiştir. Bu çabayı 

da en etkili olarak “söz”le yani konuşmayla, hitabetle gerçekleştirmeye 

çalışmıştır. Çünkü Eski Yunandan beri en etkili propaganda 

aracı olan söz, bu süreçte CHP’nin halka Türk inkılâbını benimsetmesinde 

en etkili yol olmuştur. Bu arada hemen belirtmekte fayda 

vardır ki, 1930’lu yıllarda Almanya, İtalya gibi tek partili ülkelerde 

de aynı amaçla bazı adımlar atılmış ve propagandaya ayrı bir önem 

verilmiştir. Ancak sözü edilen bu ülkelerde son derece etkili bir araç 

olan propaganda yani siyasal rejimin propagandası, Türkiye’de çoğunlukla 

“terbiye-halk terbiyesi-yurttaş terbiyesi” kavramlarıyla 

adlandırılmaya çalışılmıştır. Kısacası Avrupa’da ideolojilerin yaygınlaştırılması 

için kullanılan propaganda terimi, Türkiye’de terbiye 

kavramı ile kullanılmış ve yönetim bunu bir anlamda eğitim çalışması 

olarak ele almıştır 133 . Aynı dönemde Türkiye’nin kendine özgü 

bir halk terbiyesi anlayışı ile hareket ettiği ortadadır. Nitekim yeni 

rejimin felsefesinin halka anlatılma zorunluluğu karşısında CHP’nin 

1931 yılındaki Üçüncü Büyük Kurultayında, inkılâbın halka anlatılması 

yönünde bazı ciddi kararlar alınmıştır. Bunun ardından 1935 

yılında da çalışmalar devam etmiştir. 13 Mayıs 1935 günü yapılan 

CHP Dördüncü Büyük Kurultayından önce, 8 Mayıs 1935 akşamı 

Ankara Radyosu’nda konuşan Parti Genel Sekreteri Recep Peker, 

132 BCA, 030.18.1.2/ 36.39.16. 

133 Çakan, a.g.e., s. 14-15.


partinin yeni programının ana prensipleri üzerinde durmuştur. Peker 

“kültür işlerimizi de ekonomik işlerimiz gibi kavrayıcı bir plana 

bağlamak Parti prensibi olacaktır” diyerek bu bağlamda hem köy 

çocuklarının daha çabuk ve daha kolay yöntemlerle okutulmasına, 

hem de halk terbiyesi meselesine değinmiştir. “Geçen yılların görgüsü, 

yurttaşlara müşterek bir halk terbiyesi vermenin faydasını ve 

gereğini göstermiştir. Okulda ve meslekte tek tek yetişmenin ulus taliinin 

doğuracağı çeşitli güçlükleri güvenle karşılamak ve yenmek 

için yeter bir güç yapacağına kani değiliz. Biz ulusun her zorluğa 

göğüs verecek bir olgunluğa erişmesi için klasik terbiyeden başka 

yığına devamlı ve yeni Türkiyenin ileri gidişine uyar bir halk terbiyesi 

vermeyi çok gerekli buluyoruz. Bunun için Halkevleri, halk 

kürsüleri, halk hatipleri kurumlarını kuvvetlendireceğiz. Bu yollar 

üzerinde açılacak çalışmalar arasında ulusun kültür ve siyasa terbiyesi 

için değerli vasıta saydığımız radyoyu, teknikçe kuvvetli, kullanımca 

kolay ve ucuz duruma getireceğiz” şeklinde bahsettiği halk 

terbiyesi mevzuunun özü olarak da Türk gençliğini ve onun yetiştirilmesi 

işini belirlemiştir. Recep Peker bu noktada şunları söylemiştir: 

“…yığın terbiyesinin özü olarak Türk gençliğinin yetiştirilmesi 

önemli bir yer alıyor. Gençlik, sıralı ve saygılı bir disiplin içinde 

zekâsını kullanacak teşebbüs alma, karar verme vasıflarını besleyecek, 

inkılâbı ve bütün istiklâl şartları ile yurdu korumayı üstün ödev 

sayacak duygularla teşkilâtlandırılacaktır” 134 . Peker’in bu ifadeleri 

ve parti programında halk terbiyesi meselesine yer verilmesi, Hükümetin 

daha doğrusu dönemin tek partisinin konuya yaklaşımını ve 

konuya verdiği önemi yansıtması açısından önemlidir. 

Atatürk’ün halka gitme çabalarında en büyük yardımcılarından 

biri de şüphesiz basın organlarıdır. Gazeteler haricinde özellikle Ülkü 

dergisinde halkı bilgilendirmek amacıyla çok sayıda makaleye 

yer verilmiştir. Örneğin 1933 yılında Hamit Zübeyir aynı dergide 

yazdığı bir makalede, halk terbiyesi “milleti teşkilâtlandırma ve milli 

kıymetlerimizi meydana çıkararak işletme işidir” demiş ve sadece 

bilgi vermek gibi bir amacı olmayan halk terbiyesinde ana gayenin 

ise “halkta ilerlemek ve medenileşmek hevesi uyandırmak ve bu hevesi 

daimileştirmek, halka kendi kendini yetiştirecek telkini yapmak 

134 CHP Genel Sekreteri Recep Peker’in Söylevleri, Ankara 1935, s. 6-7.

74 


ve halkı buna müstait kılmak” olduğunu yazmıştır. Yani Zübeyir halkı 

yetiştirme ve eğitmede öncelikle halk desteğine, halkın kendisine 

ve değişime olan inancının yükseltilmesine ihtiyaç olduğunu vurgulamaya 

çalışmıştır ki kesinlikle doğru bir tespittir. Gerçekten Atatürk 

de bunun farkına varmış ve hedeflediği yolda halka beraber yürüyebilmek 

için, halkın desteğini alabilmek için çok uğraşmıştır. Hamit 

Zübeyir, aynı makalesinde halk terbiyesinin ana vasıtaları olarak 

söz, resim, müzik, film ve radyoyu belirlemiş ve bunların üzerinde 

tek tek durmuştur. Örneğin, ona göre sadece radyo bile başlıbaşına 

bir terbiye vasıtasıdır. Recep Peker’in bu konudaki yaklaşımı, Hükümetin 

de kültür meselelerinde radyoya ve onun halk üzerindeki etkisine 

verdiği önemi belirtmesi açısından kayda değer bir ayrıntıdır. 

Zübeyir’in de dediği gibi, medeni ülkelerde radyo halkın öğretmeni, 

din adamı, doktoru, avukatı kısacası herşeyidir. Dolayısıyla acilen 

radyoların çoğalması ve radyo dinleme alışkanlığının geliştirilmesi 

gerekmektedir. Yazar o günlerde özellikle köylüye hitap eden radyo 

istasyonlarına olan ihtiyaçtan söz etmiş ve yapılacak konuşmaların 

da köylüye, köy hayatına uygun olması gerektiğini yazmıştır. Dikkat 

çeken bir husus ise yazarın makalesinin sonunda “Türkiye’de 

her vatandaşın yakın bir gelecekte bir radyoya sahip olması tatbiki 

mümkün olmayan bir hayaldir” şeklinde ifade etmeye çalıştığı ümitsizlikle 

karışık temennisidir 135 . 

Halka doğru gitmek, halkla doğrudan muhatap olabilmek için 

atılan önemli adımlar arasında, 1927 yılında Ankara’da Halk Bilgisi 

Derneği’nin kurulması da sayılabilir. Bu dernek, halk bilgisi çalışmaları 

kapsamında kısa bir süre için de olsa hem bir boşluğu doldurmuş 

hem de yapılan çalışmalara önemli katkılarda bulunmuştur. 

Cumhuriyetin ilânından sonra milli, manevi, kültürel değerler önem 

kazanmış ve bu değerlerden batı tekniği ile işlenmek suretiyle bir 

sentez oluşturulmaya çalışılmıştır. İşte bu çalışmalar kapsamında 

folklor çalışmaları hemen ön plana çıkmıştır. Örneğin o günlerde İstanbul 

Belediye Konservatuarı kendi bünyesinde oluşturduğu gruplar 

ile halk türkülerinin toplanması işine girişmiş, hatta ülkemizde halk 

müziğinin, folklorun gelişmesi için Bela Bartok gibi uzmanlardan 

135 Hâmit Zübeyir, “Halk Terbiyesi Vasıtaları”, Ülkü, C. I, S. 2, Mart 1933, s. 152- 

159.


yardım alınmıştır. Bu dönemde Halk Bilgisi Derneği, ülkede bulunan 

en önemli merkezlerden biri haline gelmiş ve kısa sürede önemli 

etkiler bırakmıştır 136 . Dernek tamamen halkı tanımak ve anlamak 

maksadıyla kurulmuştur. O günlerde konuyla ilgili çıkan haberlerde 

derneğin kurulması olumlu karşılanmış ve halk adına yararlı bir faaliyet 

olduğu kanaatine varılmıştır. Milli Mecmua’da çıkan bir yazıda 

“Halk Bilgisi Derneği’nin teşekkülü, halk ile samimi, kuvvetli bir 

münasebet tesisine doğru atılmış hayırlı, faydalı bir adımdır. Derneğin 

vücuda gelmesiyle memleket, halka ait müesseselerin tedkikini 

uhdesine almış, vazife edinmiş bir teşekküle mâlik olduğu gibi, hususi 

muhitlerinde halkın tedkikine mesaîsini hasr ve vakfetmiş olanlar 

da, kendilerine yol gösterecek hakiki, ciddi, şuurlu bir rehber 

kazanmışlardır...” 137 diye yorum yapılmıştır. Halk Bilgisi Derneği 

sayesinde tıpkı batıda olduğu gibi, halkın dilini, şarkılarını, yaşamını, 

fıkralarını, oyunlarını, yemeklerini kısacası herşeyini toplamak 

ve bunların üzerinde tek tek durmak hedeflenmiştir. Gerçekten de bu 

konular çok kısa sürede hem önem ve ağırlık kazanmaya başlamış 

hem de kültür alanındaki mevcut boşluğun doldurulmasında önemli 

rol oynamışlardır. 

Derneğin kuruluş amacı, hedefleri, felsefesi konusunda kesin 

fikirlere ancak onun çıkardığı dergi sayesinde ulaşabiliyoruz. 

Ankara’da kurulan ve İstanbul’da şubesi bulunan dernek, yaptığı 

çalışmaları anlatabilmek için yıllık bir dergi çıkarmıştır. Halk Bilgisi 

Dergisi, 1929-1941 sürecinde toplam 120 sayı, 1941-1946 arası 

ise sadece 5 sayı yayımlanabilmiştir. 1931 yılında 19 sayı çıktıktan 

sonra kapanan dergi, derneğin Halkevleri çatısı altına girmesinden 

sonra yani 20. sayıdan itibaren (Nisan 1933) yeniden çıkmaya başlamıştır 

138 . Halk için, halkın anlayabileceği bir dilde çıkan dergide, 

derlemelere, halk hikâyelerine, folklor haberlerine, köy hayatını içeren 

yazılara yer verilmiştir. 

Yine halk için çıkartılan dergilerden biri de 1 Şubat 1929 günü 

yayın hayatına başlayan Halk Mecmuası’dır. Toplam 124 sayı çıkan 

136 Şakiroğlu, a.g.m., s. 857. 

137 Mehmet Halit Bayrı, “Halk Bilgisi”, Milli Mecmua, C. IX, Nr. 108, 15 Nisan 

1928, s. 1733-1734; Atatürk Devri Fikir Hayatı, C. II, Kültür Bakanlığı 

Yay., Ankara 1981, s. 190. 

138 Eraslan, a.g.e., s. 134.

76 


bu haftalık, resimli ve 3 kuruşa satışa çıkarılan mecmuanın fikir babası 

Mustafa Necati Bey’dir. Mustafa Necati Bey’in ölümünden hemen 

sonra çıkan derginin ilk sayısı ona ithaf edilmiş, dergide yaptığı 

çalışmalardan ve katkılardan övgüyle söz edilmiştir. İlk zamanlar 

sekiz sayfa olarak çıkartılan dergide haftanın kültürel, siyasi mühim 

meseleleri ele alınmış, kullanılan çok sayıda resimle halka gelişmeler 

hakkında bilgi verilmiştir. Dergide son derece sade bir anlatımla 

Millet Mekteplerinin çalışmaları, ülkedeki okuma yazma faaliyetleri, 

haftanın iç ve dış olayları, folklor haberleri, hayvanlar alemi, sağlık 

ve spor haberleri gibi çok sayıda konuya yer verilmeye çalışılmıştır. 

Ayrıca özel gün ve haftalara da geniş yer ayrılmıştır. Örneğin Nisan 

ayı sadece çocuklara ayrılmış, çocuk eğitimi, beslenmesi, oyunları 

gibi konulara ağırlık verilmiştir. Yine ramazan ayı için de özel 

sayılar çıkarılmıştır. İri puntolarla ve resimlerle okuyucuya ulaşan 

Halk Mecmuası’nda spor haberleri de ön plana çıkan köşelerdendir. 

Özellikle futbol haberleri, maç skorları ve yapılan tartışmalar bugünü 

aratmayacak niteliktedir. Halk Mecmuası’nın önemli ve ilginç 

köşelerinden biri de “Vatanımızı Tanıyalım” bölümüdür. Bu başlık 

altında her sayıda bir ilimiz tanıtılmış ve “Yurt Bilgisi” başlığı altında 

hergün farklı konular ele alınmıştır. Mithat Sadullah imzalı “Yurt 

Bilgisi” köşesinde, Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’ndan vatandaşlık haklarına 

kadar pek çok konu işlenmiştir. Dergide ayrıca, vatandaşları 

eğitmeye yönelik olarak yurdumuz ve dünyayı tanıtacak mahiyette 

bölümlere de yer verilmiş, patatesin faydaları, Süveyş Kanalı, 

dağlar, nehirler, ayak sağlığı gibi ilginç ve eğitici konular özellikle 

seçilmiştir. Halkı bilgilendirmeye yönelik bu çalışmalar esnasında 

kullanılan fotoğraflar ise oldukça ilginç hatta kimi yerde de hoş bir 

görüntü yaratmıştır. Günümüz penceresinden bakıldığında bu tarz 

mevzular biraz komik gelebilir. 1930’larda patatesin faydalarından 

ve insanların nasıl beslenip giyinmesi gerektiğinden bahseden dergilerin 

bugün laserle hastalık tedavisi, uzay, bilgisayarlar, son teknoloji 

ile üretilmiş aletlerden bahsetmesi, basındaki ve halk eğitimindeki 

değişimin geldiği noktayı göstermesi açısıdan son derece önemlidir. 

Çünkü bu tablo, Türkiye’nin 1930’larda içinde bulunduğu durumu 

ortaya koyması ve Atatürk’ün halk terbiyesi adına halkı için başlattığı 

mücadelenin sonuçlarını ortaya koyması açısından üzerinde 

durulması gereken bir noktadır. Atatürk’ün bu husustaki hassasiyeti,


öncülüğü ve çabası ise onun ileri görüşlülüğünün bir işareti olarak 

değerlendirilmelidir. 

Derginin ana hedeflerinden biri de ülkede başlatılan okuma yazma 

seferberliğini gündemde tutmak, gelinen noktayı halka ulaştırmak 

ve daha fazla insanın bu kervana katılmasını sağlamaktı. Bu 

bağlamda Millet Mektepleri üzerinde özellikle durulmuştur. Dergide 

ülkenin hemen her yerinde mevcut olan Millet Mekteplerinin ve öğrencilerinin 

fotoğrafları yayımlanmış ve şehirler arasında âdeta bir 

rekabet ortamı yaratılmak istenmiştir. Erzurum Millet Mektebinde 

okuyan hanımlar, Tokat Millet Mektebinde okuyan erkekler gibi. 

Örneğin 10 Şubat 1930 tarihinde, o güne kadar Millet Mekteplerinde 

480.000 kişinin okuma yazma öğrendiği, bunların 160 bin tanesinin 

kadın, geri kalanının da erkek olduğu yazılmıştır 139 . Yapılan 

çalışmalar sonucunda ise bütün Türkiye çapında okuma yazma konusunda 

en başarılı olan ve en fazla çalışan ilin Kars olduğu tespit 

edilmiştir. Kars’ı, Artvin, Bolu, Kırklareli ile Zonguldak vilâyetleri 

takip etmiştir. Bu sayede vilâyetler arasında küçük çaplı bir mücadele 

ortamı yaratılmaya ve insanlar buna teşvik edilmeye çalışılmıştır. 

Ayrıca Halk Mecmuası’nın kapağı da oldukça ilginçtir. 6 Ocak 1930 

tarihli 48. sayıdan itibaren derginin kapağı renkli olarak çıkmaya ve 

yine çıktığı günden itibaren de “Halk Okuyor” başlığı altında okuma 

yazma öğrenen kadın veya erkeklerin fotoğrafları da derginin 

kapağını süslemeye başlamıştır 140 . Açıldığı dönemde yılda 500.000 

mezun veren Millet Mekteplerinin her geçen sene mezun sayısında 

ciddi oranlarda düşüşlerin yaşanması, derginin konuya özellikle el 

atmasına ve mekteplerin faaliyetlerini sürekli gündeme getirmesine 


Halk Mecmuası’nın asıl önemli yanı, halkı eğitmeye yönelik bir 

yapıya ve misyona sahip olmasıdır. Öyle ki, derginin renkli çıkmaya 

başladığı 48. sayısından itibaren “Medeniyet Dersleri” başlığında 

hazırlanan bölümleri bu misyonunu doğrular nitelik taşımaktadır. 

Tamamen halkın eğitilmesi ve bilgilendirilmesine yönelik olan bu 

çalışmalarda; Şapka nasıl giyilir? Nasıl öksürülür? Sandalyede nasıl 

oturulur? gibi konular işlenmiştir. Örneğin, resimlerin yardımıy- 

139 Halk Mecmuası, 10 Şubat 1930, S. 53. 

140 Ek 1: 11 Şubat 1929, S. 1, Kapak, “Gazi’nin Okuyan Milleti”.

78 


la Şapka nasıl giyilir? sorusu üzerine, birinci resimde şapka böyle 

giyilmez, ikinci resimde de şapka şöyle giyilir tarzında bir anlatım 

yolu seçilmiştir 141 . Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Ayrıca yine 

halkın günlük yaşamını kolaylaştıracak, örnek davranışlar sergilemesine 

yardımcı olacak mahiyette uyarılarda da bulunulmuştur. 

Dergide Mayıs 1929’dan itibaren resimlerle okuyuculara “Tükürmeyiniz” 

nevinden bazı ihtarlar yapılmıştır. Bugün bu mevzular da 

kimilerine komik, hoş ya da boş gelebilir. Lâkin günümüzde bunları 

bilmeyenlerin ya da tatbik etmeyenlerin var olduğunu düşünecek 

olursak, bu tür yayınlara daha çok ihtiyacımız olduğunu söylemek 

yanlış olmayacaktır. Kısacası Halk Mecmuası bir dönem tamamen 

halkı eğitmeye yönelik çabaları ile ön plana çıkmış ve Atatürk’ün 

çizdiği yolda ilerlemiştir. Ayrıca dergi, o günlerde Halk Partisi’nin 

savunuculuğunu ve sözcülüğünü yapmış, hatta 1930’da yeni kurulan 

Serbest Cumhuriyet Fırkası’na da şiddetle karşı çıkmıştır. Zaten Halk 

Mecmuası’nın yayınlarından ve söyleminden bu tavır kolaylıkla anlaşılmaktadır. 

Yalnız bunu dönemin politik gelişmelerini gözönünde 

bulundurarak değerlendirmekte fayda vardır. Çünkü bu yıllar hiçbir 

alternatife tahammülü olmayan CHP’nin bütün denetimi ele geçirmeye 

çalıştığı bir dönemdir. Dolayısıyla bu denetimin kendisini gazete 

ve dergilerde de göstermesi bir anlamda normal karşılanabilir. 

Görüldüğü üzere Atatürk, muasır medeniyetler seviyesine ulaşılabilmesi 

ve aradaki mesafenin bir an önce kapatılabilmesi için böyle 

zor bir mücadelenin içine girmiş, devletle milletin elele vererek âdeta 

işbirliği yapmasına öncülük etmiştir. Uzun sürecek bu mücadelede 

yılmadan, millete olan inancını hiç yitirmeden ve her zaman olduğu 

gibi yine yol göstererek milletini ilerletmeye çalışmıştır. Zaten 

O’nun 1930 yılında bir Akdeniz gezisi esnasında başkatibi ile paylaştığı 

düşünceleri bu konudaki özlem ve inancının ispatıdan başka 

birşey değildir. Atatürk “bilgili, geniş düşünceli, azim feragat ve ihtisas 

sahibi” kişilerin yetiştirilmesi ile zaman ve mekân meselelerine 

değindiği konuşmasında, bunların gerçekleştirilmesi için yapılması 

gerekenleri şöyle ifade etmiştir: “Evvelâ kafaları ve vicdanları, köhne, 

geri, uyuşturucu fikir ve inançlardan temizleyeceksin; işlerinin 

141 Ek 2: 13 Kanunusâni 1930, S. 49, s. 3; 10 Şubat 1930, S. 53, s. 7, Halk 

Mecmuası’nın “Medeniyet Dersleri” köşesinden örnekler.


ehli, idealist ve enerjik insanlardan mürekkep, muntazam, her parçası 

yerli yerinde, modern bir devlet makinesi kuracaksın, sonra bu 

makine halkın başında ve halkla beraber durmadan çalışacak, maddi 

ve manevi her türlü istidat ve kaynaklarımızı faaliyete geçirecek, 

işletecek, böylece memleket ileriye, refaha doğru yol alacak.. Başka 

çaremiz yoktur, ileri milletler seviyesine erişmek işini bir yılda, beş 

yılda, hatta bir nesilde tamamlamak da imkansızdır Biz şimdi o yol 

üzerindeyiz. Kafileyi hedefe doğru yürütmek için beşer takatinin üstünde 

bir gayret sarf ediyoruz. Başka ne yapabiliriz ki?...” 142 . 

III. KÖYCÜLÜK 

A. Köycülüğün Gelişimi 

XIX. yüzyılda Batı’da tartışılmaya başlanan köy ve köylü konusu, 

bizde gerçek anlamda Cumhuriyet dönemi ile birlikte önem kazanmış, 

dönemin en çok tartışılan ve üzerinde durulan konularından 

biri olmuştur. Batı’da köyün, köy hayatının, kültürünün ve bununla 

bağlantılı olarak problemlerin en çok tartışıldığı yerler Danimarka, 

İsveç, Almanya, Finlandiya, Rusya gibi ülkelerdir. Bu tarihlerde Osmanlı 

topraklarında ise konuya gereken ilgi pek gösterilmemiş, sadece 

bazı dergilerde çıkan yazılar çerçevesinde köy tartışmaları ve 

köylünün durumu üzerine yorumlar yapılmaya çalışılmıştır. Ülkede 

II. Meşrutiyet dönemi ile başlatabileceğimiz köycülük çalışmaları, 

ancak Türk Ocaklarının açılmasından sonra halka doğru gitme prensibi, 

yaklaşımı sonucu ivme kazanabilmiştir. Öyle ki, bu yaklaşımın 

en somut örneğini 1918’de fiilen, 1919 yılında ise (18 Mart 1919) 

resmen kurulan Köycüler Cemiyeti teşkil etmiştir. Bu cemiyet belki 

de Cumhuriyet döneminde ortaya çıkacak bazı kurumların çekirdeği 

olmuştur. Köycüler Nizamnamesinde cemiyetin amacı, “köycüler 

arasında insaniyetkâr bir tarzda çalışmak ve sıhhat, maarif 

hususâtında kendilerine yardım etmek...” olduğu belirtilmiştir. Merkezi 

Cağaloğlu’nda olan Köycüler cemiyetinin İdare Heyeti başkanı 

Halide Edip, genel sekreteri ve muhasebecisi Ragıp Nureddin (Ege) 

ve mesul murahhas Dr. Şemseddin’dir. Köycülük hareketi bu nokta- 

142 Soyak, a.g.e., s. 405-406.

80 


da, “Türk Ocağı içindeki “Halka Doğru” gitmek, Anadolu’ya çağdaş 

uygarlığı götürmek anlayışının bir uzantısı olarak ortaya çıkmıştır. 

II. Meşrutiyet’in ilanını izleyen dönemde, Rus Narodnik hareketi ve 

Balkanlar’daki popülizm ve köycülükten esinlenen Osmanlı halkçıları 

Türk Yurdu’nun yanısıra, Halka Doğru dergileriyle de bu görüşü 

yaymaya çalışmışlardır...” Köycüler Cemiyeti’nin başkanlığını resmi 

olarak Halide Edip sürdürse de, hareketin fiili önderliğini Reşit 

Galip yapmıştır. Yalnız cemiyet üyelerinin büyük bir kısmının Milli 

Mücadele’ye katılması, çalışmalara ara verilmesine neden olmuştır. 

1923 sonrası tekrar örgütlenmeye başlayan Türk Ocakları içinde 

köycülüğe yönelme yeniden gündeme gelmiştir 143 . Fakat bu da 1930 

başlarına kadar devam etmiş, Türk Ocaklarının kapatılmasının ardından 

mücadeleyi Halkevleri üstlenmiştir. Dolayısıyla Cumhuriyet 

dönemi ki özellikle 1930’lar, köycülük ve köy tartışmalarının hız 

kazandığı bir dönem olarak karışımıza çıkmaktadır. 

Cumhuriyet öncesine kısaca bakacak olursak, Halkçılık düşüncesinin 

filizlendiği II. Meşrutiyet döneminde köycülük akımının da 

ilk belirtilerini görmek mümkündür. Halka doğru gitmek ve halka 

ulaşmak için yapılan çalışmalar çerçevesinde, Cumhuriyet döneminde 

âdeta bir devlet politikası haline getirilecek olan köycülük 

de zaman zaman gündeme getirilmeye ve köylünün içinde bulunduğu 

durum tartışılmaya çalışılmıştır. Öyle ki Mehmet Akif, Sırat-ı 

Müstakim dergisindeki bir yazısında, köylüyü düşünmenin artık bir 

hamiyet meselesi değil, bir hayat meselesi, menfaat meselesi haline 

geldiğinin altını çizmiş ve şunları yazmıştır: “İyi bilmeliyiz ki, 

asırlardan beri muttasıl sağmak istediğimiz zavallıda artık ne can 

kalmıştır, ne de kan. Yanına sokulursanız ayakta duracak mecali olmadığını 

görürsünüz. İhmal-i hazırın biraz daha devamı biçareyi 

hâk-i helake serecek” 144 . Mehmet Akif bu yaklaşımıyla aslında devleti 

halkla, köylüyle ilgilenmeye çağırmıştır. Fakat Akif’in çağrısına 

ancak Cumhuriyet döneminde beklenen cevap gelebilmiştir. 

143 Türk Ocağındaki Köycüler Cemiyeti ve Nizamnamesi hakkında bk. Füsun Üstel, 

Türk Ocakları (1912-1931), İletişim Yay., İstanbul 1997, s. 111-124. 

144 Mehmet Akif, “Köy Hocası”, Sırat-ı Müstakim, S. 382, s. 331; Eraslan, a.g.e., 

s. 71-72.


Görüldüğü üzere, köylünün sesine cevap verilmesi için biraz 

beklemek zorunda kalınmıştır. Çünkü Mustafa Kemal, Milli Mücadele 

sırasında önceliği bağımsızlığa vermiş ve halkın kurtuluşu 

için mücadele etmeyi tercih etmiştir. Hatta bir ara kendisine Sovyet 

devrimine dayanarak önce köylünün durumunu düzeltmesi yönünde 

öneri götüren Sovyet ve Azeri diplomatlara da, kesinlikle haklı olduklarını 

ancak böyle bir süreçte asıl görevinin ulusun bağımsızlığını 

sağlamak için çalışmak olduğunu söylemekle yetinmiştir 145 . Nitekim 

bunu başardıktan sonra, daha Cumhuriyetin ilk günlerinden itibaren 

köyü ve köylüyü gündeme getirmiş, 1930’lu yıllar boyunca da bu 

konuda elinden geleni yapmaya çalışmıştır. Atatürk aslında cumhuriyetin 

ilânından önce de bu konuya temas etmiş ve 1922 yılında 

Mecliste yaptığı bir konuşmada Türkiye’nin gerçek sahibinin kimliğini 

ortaya koymuştur. Atatürk konuşmasında “Türkiye’nin sahibi ve 

efendisi kimdir? Bunun cevabını derhal birlikte verelim: Türkiye’nin 

sahib-i hakikisi ve efendisi, hakiki müstahsil olan köylüdür. O halde, 

herkesten daha çok refah, saadet ve servete müstahak ve elyak olan 

köylüdür” 146 diyerek, daha ilk günlerden milletin efendisini, ülkenin 

temel dayanağı olan unsuru tespit etmiş ve hayatı boyunca da bu 

temel unsurun eğitilmesi için çaba harcamıştır. 

Bilindiği gibi Türkiye’de o tarih itibarıyla nüfusun %70-80’i 

köylerde yaşamaktadır. Yani Şükrü Kaya’nın da dediği gibi aslında 

“Köy, Türkiye” 147 dir. Bu tablo Türkiye’nin “köylü devlet” olarak tanımlanmasına 

neden olmuş, Türkiye’nin gerçek bir tarım ülkesi olduğu 

her fırsatta dile getirilmiş ve bunun da yeni devlet için bir zenginlik 

kaynağı 148 olacağı görüşü paylaşılmıştır. Ancak devletin temeli 

ve zenginlik kaynağı olarak görülen köylerin ve köylünün içinde 

bulunduğu durum, başta Atatürk olmak üzere bütün yönetimi üzmüş 

ve meselenin daha derinden incelenip yeni stratejilerin geliştirilme- 

145 S. İ. Aralov, Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları, Çev. Hasan Âli Ediz, 

Birey ve Toplum Yay., Ankara 1985, s. 133. 

146 1 Mart 1922 tarihli Meclisin Üçüncü Toplanma Yılını açış konuşması, ASD, 

C. I, s. 240. 

147 Ekrem Ergüven, Şükrü Kaya Sözleri-Yazıları 1927-1937, Cumhuriyet Matbaası, 

İstanbul 1937, s. 315-316. 

148 Recep Ertürk, Köy Sosyolojisinde ve Cumhuriyet Döneminde Köy Tartışmaları, 

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., Ankara 1997, s. 69.

82 


sine neden olmuştur. Çünkü bu günlerde Türk köylüsünün ekonomi, 

sağlık, eğitim vs. alanlardaki geriliği, insanın içini acıtacak mahiyettedir. 

İşte bu noktada, devletin güçlendirilmesi, çağdaşlaşabilmesi ve 

köylünün ana problemlerinin çözülebilmesi için kültür meselesine el 

atılmaya başlanmıştır. Bu problemler ve çözüm arayışı da köycülük 

davasının başlaması ve haraketin giderek güçlenmesiyle sonuçlanmıştır. 

Atatürk işte tam bu noktada halk eğitimi projesi kapsamında 

öncelikle köylere yönelmiş ve köylerin kalkındırılması için uğraşmıştır. 

Sözünü ettiğimiz 1930’lu yıllar da “herşeyi ya Allahtan ya da 

devletten” 149 bekleyen ve kendi kendine birşey yapamayan köylünün 

kalkındırılmasına, eğitilmesine sahne olmuştur. Ve bu sözü edilenler 

belli bir program dahilinde yapılmaya çalışılmıştır. 

Atatürk’ün de ifade ettiği gibi devletin ana unsuru ve efendisi 

köylüdür. Dolayısıyla köylüyü diriltmek ve onun kültür seviyesini 

yükseltmek ana hedef olmalıdır. Köycülük; köylünün iktisadi, içtimai, 

harsi açıdan yükselmesi ve teşkilâtlandırılması, ona şehrin efendisi 

olduğu şiarının benimsetilmesi gerektiği ana fikrini içeren bir 

harekettir. Çünkü Cumhuriyetin ilânından ve yapılan inkılâplardan 

sonra köyler, şehirler gibi hedeflenen medeniyet seviyesine ulaşamamışlar, 

bu da köy ile şehir arasındaki uçurumun açılmasına neden 

olmuştur. Bu hareketin en önemli özelliği, şehir-köy ve şehirli-köylü 

arasındaki medeniyet farkının kapatılması ve köylünün kültür seviyesinin 

yükseltilmesi olarak belirlenmiştir. Gerçekten de bu yaklaşım, 

başta Atatürk’ün halkçılık prensibinin bir uzantısı ve halka 

doğru hareketinin bir parçası olarak devam etmiştir. Bu doğrultuda 

yine aydınlara büyük bir misyon yüklenmiş ve onlardan halka doğru 

özellikle de köye gitmeleri, onlara medeniyet götürmeleri istenmiştir. 

Cumhuriyet döneminde köycülük hareketinin önde gelen savunucularından 

birisi olan Nusret Köymen bu konudaki tek ülkünün 

“köyü demokrasinin temeli, milli varlığın kültür, iktisat ve sanayi 

nüvesi ve köylüyü ıslah edilecek bir seçim sistemi ve süratli bir köy 

ergin terbiyesi ile, memleketin hakiki efendisi yapmak” 150 olması ge- 

149 Ertürk, a.g.e., s. 58. 

150 Nusret Köymen, “Büyük Kurultaydan Dilekler ve Kanada’da Köycülük”, 

Ülkü, C. V, S. 27, Mayıs 1935, s. 226.


rektiğini savunmuş ve bunu her fırsatta dile getirmiştir. Köycülük 

cereyanı aynı zamanda çeşitli kişi ve zümrelerin menfaat veya iddialarını 

değil, memleketin her ferdinin “sınıf ve zümre farkı olmaksızın 

memleketin kurtuluş ve yükselişi uğrunda beslediği fikirleri” 151 temsil 

etmiştir. Dolayısıyla burada yapılması gereken ilk ve en büyük iş 

köyün kurtarılması olmalıdır. Yani bir anlamda köycülük hareketi, 

köyü kurtarma projesi olarak yürürlüğe girmiştir. 

Türkiye’de başlatılan köycülük hareketi, dünyada yapılan köy 

çalışmalarının örnek alınması neticesinde bir ivme kazanmıştır. 

Türkiye’nin bilhassa Nusret Köymen sayesinde haberdar olduğu bu 

çalışmalar, öncelikle Danimarka, Meksika, Kanada, Rusya gibi ülkelerde 

yapılmış ve gelişme göstermiştir. Şöyle ki, dünyada ilk ve 

devamlı köy hareketi Danimarka’da görülmüştür. Danimarka’da 

1849 yılında demokrasinin oluşmaya başlaması ile birlikte gündeme 

gelmiş, yarım asır gibi bir sürede de güzel sonuçlar alınmıştır. N. 

Kemal’e göre, bu hareketin neticesinde Danimarka halkı yeni asıra 

dünyanın en kültürlü milletlerinden biri olarak girmiştir. İkinci köycülük 

hareketi ise 1910 ihtilâlini takiben 1912 yılında Meksika’da 

görülmüş ve burada da başarıyla gelişme imkânı bulmuştur. Yine 

1917 Rus inkılâbı da bir anlamda köylü ve işçi hareketi olarak başlamış, 

ancak sonra yoluna sadece işçiler ile devam etmiştir. Köycülük 

hareketinin gelişme gösterdiği başka bir ülke de Kanada’dır. 

Burada 1928 yılında bir “Köy Ergin Terbiyesi Fakültesi” açılmıştır. 

Fakültenin amacı, köy erginlerini köylerinin dertlerini anlayan ve 

bunlara çareler arayan kafaları işler insanlar haline getirmek olarak 

belirlenmiştir. Gerçekten de fakülte işe, köyleri uyandırma, açılan 

halk mekteplerinde faydalı olabilecek köylüleri köy rehberi olarak 

yetiştirip köylerine gönderme ve bunlara köylerinde başladıkları işlere 

yardım etme gibi faaliyetler yürütmüştür152 . N. Köymen dünyada 

yapılan köycülük çalışmalarını inceledikten sonra, köycülüğün 

geleceği konusunda bazı tahminlerde de bulunmuştur. Avrupa’nın 

birçok ülkesinin “metropol” medeniyetine girmiş bulunduğunu, on- 

151 Mehmet Saffet Engin, “Köycülük Nedir?”, Ülkü, C. I, S. 6, Temmuz 1933, s. 

422. 

152 Kanada’da yapılan köycülük çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgi için bk. N. 

Kemal, “Büyük Kurultaydan Dilekler ve Kanada’da Köycülük”, s. 225-229.

84 


ların köycülüğe dönmelerinin artık çok zor olduğunu, ancak bundan 

sonraki süreçte bu hareketin aktörlerinin Meksika ve Türkiye olabileceğini 

yazmıştır. Görüldüğü gibi Nusret Köymen tam bir köycüdür. 

Köymen’e şehir hayatı hiçbir şekilde cazip gelmemekte ve tamamen 

köy üzerine bir yaşam tasarlamaktadır. Çünkü şehirlerde ekonomik 

emniyet yoktur, insanların aç kalma ihtimali vardır ve ahlâki bozukluklar 

giderek yaygınlaşmaktadır. Ancak Köymen tüm bu fikirlerine 

rağmen şehirleri lüzumsuz ve yok saymaz. Sadece esas alınması 

gereken unsurun, köy ve köylü olduğunun altını çizmeye çalışır ve 

buna sonuna kadar da inanır. O, yazdığı bütün yazılarında hareket 

noktasını köy olarak belirlemiş, “köy ülküsü kafalara yerleştirilmeli 

ve günlük işler bu ülküler doğrultusunda yapılmalıdır” 153 diyerek bu 

konudaki şiarını da ortaya koymaya çalışmıştır. 

Türkiye’de köycülük çalışmalarına yön verilmesinde, köy tartışmalarının 

canlı tutulmasında önemli bir rol oynayan Nusret Köymen, 

köyün ve köycülük cereyanının geliştirilmesi için bazı öneriler 

de getirmiştir. Örneğin, makinaların köy evlerine dağıtılması bunların 

başında gelmiştir. Yalnız burada ana gaye, “iktisaden müstakil 

köylü aileler vücuda getirmek” 154 olarak belirlenmiştir. Bunun için 

köylünün yiyeceğini temin edecek kadar bir toprak ve hayvan sahibi 

olmasının lüzumu üzerinde durmuş ve bu konuda bir de köycülük 

programı kaleme almıştır. 1935 yılında yayımlanan Köycülük Programına 

Giriş isimli kitabında ise köy ve köyün kalkınması için gereken 

her konuya temas etmiştir. Köyde dil, iskân, toprak meselesi, 

ağalık, köylünün idareye iştiraki, köy sanatları, medeni ihtiyaçları, 

köyün ana meseleleri, köycülüğün esasları ve köylüyü yetiştirmenin 

yolları vs. kitabının ana başlıklarıdır. Kitabın en önemli özelliği 

mevcut problemleri tespit etmesi ve bazı çözüm önerileri getirmesidir. 

Şöyle ki; 1930 ortalarında 17-18 milyon olarak tahmin edilen 

Türkiye nüfusunun yaklaşık %80’inin kır ve köylerde yaşadığı, ancak 

Türkiye’de köylerin içinde bulunduğu durumun pek de iç açıcı 

bir durumda bulunmadığı, herşeyden önce iktisadi bir geriliğin 

olduğu, köylünün para bulmakta güçlük çektiği, köy sanatlarının 

giderek azaldığı, yaşam ve sanat konusunda belli bir cehaletin ve 

153 Nusret Kemal, “Köycülüğün Esasları”, Ülkü, C. IV, S. 20, Ekim 1934, s. 148- 

150. 

154 Kemal, a.g.m., s. 151.


görgüsüzlüğün hâkim olduğu tespit edilen ana sorunlardır. Peki böyle 

bir durumda ne yapılmalıdır? Öncelikle bu sorunlar çerçevesinde 

yedi ana başlık ortaya çıkmaktadır. 1. Köy ve devlet, 2. Köy kurumu, 

3.Ziraat, 4. Toprak, 5. Sanayi, 6. Mektep, 7. Terbiye. Fakat 

tüm bu meselelerin halledilmesi, bu başlıklar üzerinde durulabilmesi 

ve herşeyden önce de köycülük fikrinin geliştirilebilmesi için 

ilk etapta bu uğurda çalışacak kişilerin yetiştirilmesi gerekmektedir. 

Zaten Köymen’in köycülük programının ilk maddesini de köycülük 

fikri üzerinde çalışacak kişilerin yetiştirilmesi teşkil etmiştir. Bu 

durumda önce diğer ülkelerde yapılan köycülük çalışmaları iyice 

incelenmeli, toprak-veraset işleri araştırılmalı, köy ruhu, toplumu, 

iktisadı üzerine araştırmalar yapılmalı, köycülüğün esasları üzerinde 

durulmalıdır. En önemlisi de bütün bu çalışmaların öncülüğünü 

kesinlikle Türkiye yapmalıdır. İşte bu noktada iyi eğitim almış ve 

bu çalışmaları yürütebilecek uzmanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Yalnız 

uzman derken, “herşeyden birer parça değil, işi bilen adamların 

rehberliğiyle seçilmiş kendi için lâzım olan şeylerden bu maksad için 

kurulmuş bir mektebte, bu maksat için hazırlanmış bir programla 

kendine lâzım olan kısımları öğrenmiş olan ‘köycü’ler, köy rehber 

ve muallimleri” 155 kastedilmektedir. Yani ilk önce, bu amaca yönelik 

bir okul açılması ve sonrada işi bilen adamların rehberliğinde, bu iş 

için hazırlanmış bir programla köy rehberlerinin ve köy öğretmenlerinin 

yetiştirilmesi gereği üzerinde ısrarla durulmuştur. Köymen’in 

bu önerisinin, Köy Enstitüleri’nin habercisi olduğunu söyleyebiliriz. 

Halk eğitiminde olduğu gibi köycülük hareketinin temelinde 

de aslında eğitim yatmaktadır. Köycülük hareketinin gelişmesi ve 

yaygınlaştırılması için, bu işi bilen kimselerin yetiştirilmesi gerekmektedir. 

Zaten yazara göre, köy rehberi ve öğretmeni yetiştirmek 

çok kutsal bir vazifedir. Köymen bu çabayı âdeta bir misyonerlik 

olarak algılamakta ve şu şekilde izah etmektedir: “...köycülük hareketine 

hazırlık olarak yapmamız lâzım olan en mühim iş de ‘köycülük 

misyonerliği’dir. Bu mukaddes işe bir Jesuit papazı vukuf ve 

inanı ile nüfuz etmek ve inanmak ve bir protestan misyoneri israr ve 

işleyiciliği ile Türk inkılâbının bu en kutlu ‘halkçılık’ prensibini et- 

155 Nusret Köymen, Köycülük Programına Giriş, Tarık Edip Kütüphanesi, Ankara 

1935, s. 45.

86 


rafımıza, köylüye ve şehirliye anlatmaya, ‘köylünün efendimiz olduğunu’ 

bütün ruhlara sindirmeye çalışmak şimdilik yapabileceğimiz 

en müsbet iştir” 156 . 

Aynı günlerde konunun geliştirilmesi adına Nusret Köymen tarafından 

başka projeler de gündeme getirilmiştir. Köymen’in Köy 

Bakkalı isimli projesi bunlardan biridir. Dikkate değer bir proje olduğu 

belirtilen Köy Bakkalı ile “kırsal kesimde yaşayan ve dükkana 

alışveriş yapmaya gelen müşterilerin, eğitsel ve kültürel alanlarda 

yetiştirilmeleri hedeflenmiş”tir 157 . Köymen’in başka bir projesi de 

Köylü Hanı’dır. 1936 yılının ortalarında köy çalışmalarında tek müsbet 

yol, köylü hanı projesi ile karşımıza çıkan Köymen, öncelikle 

mevcut problemleri ve yapılan hataları tespit etmiş, sonra da köyde 

çalışmadan, köy için çalışmanın yollarını aramıştır. Nitekim yaptığı 

incelemeler sonunda, “köye yardım etmek için köyün şehire gelen en 

açık fikirli, en faal adamlariyle temas etmek, kendi yaşayışlarını ve 

köylerini yükseltmek ülküsünü bunlara telkin etmek lâzımdır” görüşünden 

yola çıkarak, yapılması gerekenleri sıralamıştır. Öncelikle 

bunu yapabilmek için şehre gelen köylüleri mümkün olduğu kadar 

bir yerde toplamak gerekmektedir. Bunu da ancak köylü hanı ile 

yapmak mümkündür. Halkevi tarafından açılacak olan bu han, belediyenin, 

doktorların, avukatların, tüccarların yardımlarıyla yapılmalıdır. 

Açılacak bu handa köylülerden az bir ücret alınmalı ya da buna 

tekabül edecek bir çalışma kabul edilmelidir. Hanın bir darülaceze 

halini alması şarttır. Köylünün gelip kalabileceği han, herşeyden önce 

bir terbiye yuvası olmalıdır. Köylü bu hana gele gide, şehirdeki 

rahatlığa, temizliğe, eşyalara, güzelliklere alışmalı ve bunları zamanla 

aramaya başlamalıdır. Yine köylü hanlarında ziraat sergileri, 

sanat sergileri açılmalı, onlara konferanslar ve ziyafetler verilmelidir. 

Yani kısacası köylü hanı, tam anlamıyla şehirle köy arasındaki 

irtibat merkezlerinden biri olarak görev yapmalıdır 158 . Köymen bu 

özgün projesi ile köylünün kültür seviyesini yükseltmenin yollarını 

156 Köymen, a.g.e., s. 460; N. Köymen, “Köycülük Programına Giriş”, Ülkü, C. 

V, S. 26, Nisan 1935, s. 132-141. 

157 Ali Arayıcı, Kemalist Dönem Türkiyesi’nde Eğitim Politikaları ve Köy 

Enstitüleri, Ceylan Yay., İstanbul 1999, s. 188-189. 

158 N. Köymen, “Köy Çalışmalarında Tek Müsbet Yol: Köylü Hanı”, Ülkü, C. 

VII, S. 40, Haziran 1936, s. 300-302.


aramış, burada kalan köylülerin köylerinde âdeta birer rehber olarak 

çalışmalarını hedeflemiştir. Bu, aynı zamanda başta Köymen olmak 

üzere köycülük hareketi ile ilgilenen kişilerin çalışmalardaki aksaklıkların 

farkında olduğunu, yeni çözüm yollarının arandığını ve en 

mühimi de artık köye gitmeden köylüye ulaşmanın, onu merkezden 

yönetmenin söz konusu olacağının sinyallerini vermiştir. 

Görüldüğü gibi bu dönemde kutsal bir vazife olarak görülen köycülük 

hareketi için herkesten büyük bir çaba ve katkı beklenmekte 

ve bu hareketin ancak böyle bir misyonerlik örneği ile kalkınabileceğine 

olan inanç da her fırsatta dile getirilmektedir. Atatürk’ten sonra 

da devam eden ve Köy Enstitülerinin kurulmasına kadar olan süreçte 

bu meseleyle pek çok kişi yakından ilgilenmiş ve hareketin geliştirilmesine 

çalışmıştır. Fakat iktidar değişiklikleri ve yeni yönetimin 

konuya bakış açışı hem enstitülerin kapatılmasına, hem de köycülük 

hareketinin yön değiştirip bir anlamda bu seferberlik ruhunun sönmesine 


Köycülük hareketi tabii ki sadece Nusret Kemal, Mehmet Saffet, 

Hıfzurrahman Raşid Öymen gibi kişilerin çabaları, yazıları ve çözüm 

önerileri ile değil, hükümet desteği ile de gelişme göstermiştir. Dolayısıyla 

bu noktada Cumhuriyet rejiminin köylere yönelik yaptığı 

icraatler ve düzenlemeler üzerinde de durmak gerekmektedir. Çünkü 

bu bir anlamda hareketin başarısını da bizlere yansıtacaktır. Bilindiği 

gibi, ekonominin, tarımın, çiftçinin ele alındığı ilk olay Şubat 

1923 tarihli Türk İktisat Kongresi’dir. Zaten köye ilişkin yazılan kitaplarda 

bu konuya fazlasıyla değinilmiştir. Bundan sonraki süreçte 

ise bir takım kanunlar çıkarılmıştır. İlki 1858 tarihli arazi kanunnamesinin 

düzenlenmesi sonucu ortaya çıkan 18 Mart 1924 tarihli Köy 

Kanunu’dur. Akabinde 1925 yılında yeni bir uygulamaya gidilmiş ve 

“örnek çiftlikler” projesi gündeme getirilmiştir. Ankara Orman Çiftliği 

bunun ilk uygulamalarıdan biridir. Köye yönelik düzenlemelerin 

en mühimi ise 17 Şubat 1925 günü aşar vergisinin kaldırılmasıdır. 

Bu yasa kesinlikle köylünün üzerindeki önemli bir yükü kaldırmaya 

yöneliktir ki, bu da yeni yönetimin onlara verdiği değerin ve farklı 

bakış açısının sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunları 1931’de 

açılmaya başlanan köy eğitmen kursları takip etmiştir. 1930 yılından 

itibaren ise zirai eğitime öncelik verilmiş ve aynı yıl Ankara Yüksek

88 


Ziraat Mektebi açılmıştır. Hatta okula yurt dışından hocalar getirtilmiş, 

çok sayıda öğrenci de dışarıda öğrenim görmek üzere değişik 

ülkelere gönderilmiştir. Ankara’daki okulu Bursa, İzmir, Adana’daki 

Ziraat Mekteplerinin açılması izlemiştir. Aslında dönemin en ciddi 

problemlerinden birini köylünün topraklandırılması meselesi teşkil 

etmiştir. Nitekim bunun için de bazı düzenlemeler yapılmış ve 

1935 yılında İçişleri Bakanlığı’nın hazırladığı Toprak İskân Kanunu 

çıkarılmıştır. Fakat bu belli bir aşamadan sonra rafa kaldırılmıştır. 

Bu noktada köylünün topraklandırılması konusunda dönemin hükümetlerinin 

çok başarılı bir politika takip ettiklerini söylemek zor 

olacaktır. Bunda bilhassa 1930 ortalarından itibaren sanayileşmeye 

büyük önem verilmesi başlıca etkenlerden biridir. Hatta zamanla Ziraat 

Bankası kredileri “tarım dışı alanlara kaydırılarak sanayi ve 

hizmetler sektöründe” kullanılmaya başlanmıştır 159 . Bu durum, verilen 

köycülük mücadelesinin, köylü için söylenen sözlerin ve hatta 

atılan sloganların başarısının ve samimiyetinin sorgulanması gerçeğini 

ortaya çıkarmaktadır. Köylere yönelik yapılan yasal düzenlemeler 

çerçevesinde 1937 yılında Tarım Bakanlığı, 1938’de de Toprak 

Mahsülleri Ofisi kurulmuştur. 

Bu arada Hükümet, uygulamalardaki problemlere rağmen sanatçısından 

öğretmenine kadar herkesin köye, köylüye giderek medeniyet 

götürmesini teşvik etmekten hiçbir zaman vaçgeçmemiştir. Örneğin 

1935 yılında CHP’nin Dördüncü Kurultayı sonrası hazırlanan 

bir taslakta, köycülük konusuna yer verilmiştir. Kurultayın taslakta 

yaptığı en mühim ilâveler şu iki maddede toplanmıştır: 

Madde 15: “...sanayi müesseselerinin memleketin muayyen köşelerinde 

toplanması yerine-kurulmaları ekonomik de olmak şartı 

ile-genişlikle yayılmasını göz önünde tutarız” 

Madde 71: “Yeni Türkiye’nin hayatında köyü her bakımdan 

önemli sayarız. Köylünün sıhhati, güler yüzlülüğü, kültür ve inkılâp 

anlayışında değerli ve ekonomik alanda varlıklı olması, bütün çalışma 

kollarımız için önemli bir iş olarak göz önünde tutulacaktır” 160 

159 Naci Bostancı, Cumhuriyetin Başlangıç Yıllarında Ekonomi ve Siyaset, 

Ötüken Yay., İstanbul 1996, s. 88-89. 

160 N. Köymen, “Parti Programında Köycülük”, Ülkü, C. V, S. 29, Temmuz 1935, 

s. 395-396.


Bu iki madde ile CHP, köylüyü her açıdan önemli saymış ve 

köylerin endüstri de dahil olmak üzere her alanda gelişimini sağlamak 

için meseleyi ön plana çıkarmıştır. CHP programında, ayrıca 

köyler için ayrı bir terbiye esasının getirilmesi ve özellikle de halk 

terbiyesi çerçevesinde konunun ele alınması yönünde hükümlere yer 

verilmiştir. 

Gelinen noktayı kısaca özetlersek; 1923 ve sonrası, köy gerçeğinin 

yanı sıra köyle ilgili kanunların da çok tartışıldığı bir dönemdir. 

Hükümetler belli bütçeler dahilinde aldığı kararlarla bunları 

gerçekleştirmeye çalışmıştır. Fakat bu süreçte köylü gerçekten 

arzu edilen seviyeye getirilebilmiş midir? ya da çiftçinin yaşam ve 

çalışma koşullarında belli bir iyileştirme söz konusu olabilmiş midir? 

gibi sorulara bu yıllar itibarıyla pek de olumlu yanıtlar vermek 

mümkün değildir. Özellikle bu ve bundan sonraki dönemde köylü 

10 metre kaput için 2 kuzu, 1 ayakkabı için 1 koyun, 1 kg. sabun 

için 1 yük odun karşığında alışverişini yapmaya devam etmiştir 161 . 

Bu arada, inkılâplar köylere istenildiği ölçüde girebildi mi? sorusuna 

da verilecek cevaplar çok yönlü olabilir. Örneğin K. Steinhaus, 

inkılâp hareketinin köylere yeteri kadar giremediği, bu yüzden de 

ülkenin önemli sosyal ve coğrafi kesimlerinin, batılılaşma ve laikleşme 

hareketlerinin dışında kaldığı görüşünü savunmaktadır 162 .Şu 

çok açıktır ki, köylü o gün için arzu edilen seviyeye getirilememiştir. 

Bunda maddi imkânsızlıklar ile dönemin siyasi ve iktisadi politikaları 

önemli rol oynamıştır. Ancak Türk köylüsünün bugün geldiği 

noktaya bakıldığında alınan sonucun olumlu olduğunu söylemek 

mümkündür. Herşeyden önce Cumhuriyet devri, bütün samimiyetiyle 

Türk köylüsünü keşfetmiş, onun varlığının ve ihtiyaçlarının bilinciyle 

bir takım düzenlemelere gitmeye çalışmıştır. Osmanlı’dan 

beri gelen aydınla köylü arasındaki uçurumu kapatmak, inkılâpları 

benimsetmek ve köylüye inebilmek için bazı politikalar takip edilmiştir. 

Köycülük ve bu bağlamda sonradan açılan Köy Enstitüleri ise 

hep bu hedeflerin gerçekleştirilmesine yönelik icraatlardır. Atatürk 

döneminde başlatılan bu mücadele, ondan sonraki süreçte de hızını 

161 Bostancı, a.g.e., s. 89. 

162 Kurt Steinhaus, Atatürk Devrimi Sosyolojisi, Çev. Mehmet Akkaş, Sarmal 

Yay., İstanbul 1995, s. 122.

90 


kaybetmeden devam etmiştir. Ancak çıkan İkinci Dünya Savaşı ve 

sonrasında ülkede yaşanan iktidar değişimi, bilhassa köycülük tartışmalarının 

boyut değiştirmesine neden olmuştur. Netice itibarıyla, 

herşeyi hâlâ devletten bekleme alışkanlığı ve özrü içinde olan Türk 

toplumu, her zaman için bu davanın bilinci içinde olmalı, Atatürk’ün 

başlattığı hayat davasını ısrarla sürdürmeli, toplumun her kesiminin 

her koşulda eşit haklara sahip olması ve yüksek bir kültür düzeyine 

ulaşması için birlikte hareket etmesi gerektiğini asla unutmamalıdır. 

B. Köy Eğitmenleri Meselesi 

1930’lu yıllarda köycülüğü geliştirmenin yolları aranmış ve bu 

konuda pek çok önemli girişimde bulunulmuştur. Büyük bir seferberlik 

havası içinde yürütülen bu çalışmaların ilki köylüyü eğitmeye 

yönelik olmuş ve köy öğretmeni yetiştirme projesi de bu günlerde 

gündeme getirilmiştir. Bu dönemde köycülüğün gelişmesinde en 

mühim rol köy öğretmenlerine düşmüştür. Mehmet Saffet, köycüğü 

tanımlamaya çalıştığı makalesinde, bu seferberliğin ancak liyakatli 

ve idealist köy öğretmenleri sayesinde başarıya ulaşabileceğini, bu 

yüzden de ana mesele haline gelen köy öğretmeni yetiştirilmesi işine 

hemen başlanması gerektiğini savunmuştur. Bu konuda bazı fikirler 

ileri süren Saffet, köy öğretmenlerinin nasıl olması gerektiği ve nasıl 

yetiştirilmelerinin uygun olacağı gibi konuları da incelemeye çalışmıştır. 

Ona göre, köy öğretmen okullarının öğrencileri mümkün olduğunca 

köylerden seçilmeli, 15-18 yaşlarındaki köy çocukları tercih 

edilmeli, en önemlisi de bunların idealist ve inkılâpçı olmalarına 

dikkat edilmelidir163 . 

Köy okullarına bakacak olursak, bilindiği gibi Cumhuriyetin 

ilânından hemen sonra ele alınan konuların başında eğitim meselesi 

gelmiştir. İlk yıllardan itibaren çağdaş eğitimin ilkeleri belirlenmeye, 

ilk ve orta öğretimin sorunları çözülmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda 

yerli ve yabancı pek çok eğitimciden de yardım alınmıştır. Bugünlerde 

ülkeye çok sayıda yabancı uzman çağrılmış ve onların deneyimlerinden 

yararlanılmaya çalışılmıştır. 1924’te Amerika’dan John 

Dewey, 1925’te Almanya’dan Dr. Kuchne, 1927’de Belçika’dan 

Dr. Ömer Büyse, 1934’te Amerika’dan Dr. Beryl Parker, İstanbul 

163 Engin, a.g.m., s. 430.


Üniversitesi’nin yenileştirilmesi için Prof. Albert Malche gibi uzmanlar 

Türkiye’ye gelmişler ve bazı öneriler içeren raporlar sunmuşlardır. 

Yerli uzmanların sundukları raporlara fazla bir katkıda 

bulunmadıkları söylenen bu raporlarda da, mevcut problemler ile 

bazı ihtiyaçların altı çizilmiştir. Örneğin Fuat Gündüzalp 1924 yılında 

yayımlanan Talim ve Terbiye Teşkilâtımızda Buhran isimli 

kitabında, ortaokullarda tarım, sanat ve ticaret bölümlerinin bulunmasını, 

öğretmen okullarının köy koşullarına ve ihtiyaçlarına göre 

yeniden düzenlenmesini önermiştir. Ondan sonra Dewey de verdiği 

raporunda benzer konulara temas ederek şunları yazmıştır: “köylülerle 

çiftçilerin ihtiyaçları düşünülmeden kurulacak bir maarif sistemi 

kuramsal ve iskolastik olur...Ortaokullar, yetenekli ve ihtiras 

sahibi gençlerin yüksek okullara girmesini sağlayacak geniş önlemler 

alınmakla birlikte, hepsinden önce, çocukların doğrudan doğruya 

yaşamsal ihtiyaçlarına uyum sağlayacak programlar ve öğretim 

yöntemleri içermelidir” 164 . Bu ve buna benzer sunulan raporlar çerçevesinde 

ilköğretim, teknik öğretim ve öğretmen okullarında olumlu 

gelişmeler yaşanmış, belirli bir ilerleme kaydedilmiştir. En önemlisi 

öğretmen okullarının programında yapılan değişikliklerdir. Nitekim 

Mustafa Necati Bey’in Milli Eğitim Bakanı olduğu bir dönemde, 

biraz da John Dewey’in raporundan yola çıkılarak 1927-28 öğretim 

yılında Kayseri’nin Zincidere köyünde, 1928-29 öğretim yılında da 

Denizli’de birer Köy Öğretmen Okulu açılmıştır. Nisbeten başarılı 

kabul edilen bu iki okul hakkında F. Kirby şu yorumu yapmıştır: 

“Kusurlarına rağmen bu öncü projeler, kendi nevileri içinde üstün 

örneklerdi. Zaman farkını hesaba katmak şartıyla, Hindistan’da, 

Pakistan’da, Arap memleketlerinde ve Endonezya’da ilk bağımsızlık 

yıllarında tatbik edilen numune projelerden... çok daha modern ve 

çok daha köy realitesine yakındı... Denilebilir ki, Türkiye’de orjinal 

pedagoji deneyciliği bu iki müessese ile başlar...” 165 . 

Okul açılmadan önce 1927 Haziran ayında Cumhuriyet 

Gazetesi’nde Yunus Nadi, köy okullarının “hayatta inkılâbı husûle 

getirecek müesseseler olması” gerektiği ana teması altında yazdığı 

“Her Köyde Mektep” başlıklı yazısında ise ileride olacaklara 

164 Cavit Binbaşıoğlu, Çağdaş Eğitim ve Köy Enstitüleri, Tarihsel Bir Çerçeve, 

Dikili Belediyesi Kültür Yay., İzmir 1993, s. 15. 

165 Fay Kirby, Türkiye’de Köy Enstitüleri, İmece Yay., Ankara 1962, s. 62.

92 


âdeta ışık tutmuş ve bunun sinyallerini vermiştir. Yunus Nadi bu 

yazısında, köy okullarının 3-4 dönümlük geniş araziler üzerinde 

kurulması, okullarda sebzecilik, hayvancılık, arıcılık, ipek böcekçiliği, 

ormancılık, sağlık bilgisi gibi ana konular üzerinde durulması 

gerektiği, okulların her türlü alet ve edevata sahip olmaları ve köy 

öğretmeninin ailesiyle birlikte oturabileceği bir eve ihtiyaç olduğu 

gibi hususlar üzerinde durmuştur. Yunus Nadi bu okulların her köyde 

âdeta birer Darülfünun vazifesini icra etmelerini istediklerini, o 

yüzden de köy öğretmenlerine büyük işler düştüğünü yazmıştır. Ona 

göre her köy öğretmeni, bu okullara amelî bir ziraat darülfünunu 

rolünü oynatabilmelidir. Ancak bütün bunların gerçekleşebilmesi 

için Ziraat Vekâleti bütçesinin de Maarife yardım etmesi şarttır. 

Bütün bu işlemlerin yavaş yavaş yapılması halinde ise “Türkiye’de 

yeni bir inkılâbın temeli atılmış” olacaktır 166 . Daha 1920’lerde dile 

getirilen bu ifadelerin, temas edilen noktaların ve eksikliklerin bize, 

Cumhuriyetin ilk yıllarındaki eğitimin durumunu ve yapılması gerekenleri 

göstermesi açısından önemi büyüktür. Bunlar aynı zamanda 

eğitim için verilen çabanın ve ileri görüşlülüğün de bir ifadesidir. 

Yunus Nadi’nin değindiği hususlar aslında bugün için de büyük 

önem taşımakta, günümüzde köylerdeki eğitimin ve öğretmenlerin 

durumunun bir kez daha gözden geçirilmesi gerektiğini bizlere hatırlatmaktadır. 

Ancak bu durumun tek üzücü tarafı problemlerin hâlâ 

aşılamamış olmasıdır. 

Yukarıda sözünü ettiğimiz Köy Öğretmen Okulları, seçilen bazı 

pilot bölgelerde eğitime başlamış ve öğrencilere ilkokul üzerine üç 

yıllık bir program uygulanmıştır. Bu programa göre okullarda öğleden 

önce ders yapılmış, öğleden sonra da pratik çalışmalara zaman 

ayrılmıştır. Ayrıca okul doktoru tarafından öğretmen adaylarına 

sağlık bilgisi dersleri de verilmiştir. 1927-28 döneminde açılan Köy 

Öğretmen Okullarının haftalık ders programında yer alan dersler 

ise; Türkçe, Milli Tarih ve Medeniyet Tarihi, Coğrafya, Yurt Bilgisi, 

Din Bilgisi, Ruhiyat-Terbiye ve Mektep Hıfzıssıhhası, Usul-i Tedris, 

Tatbikat-ı Dersiye, Riyaziyat, Tabii İlimler, Hayatiyet-Hıfzıssıhha 

ve Ziraat, Resim, Elişleri, Musiki ve Yazı’dır 167 . 

166 Yunus Nadi, “Her Köyde Mektep”, Cumhuriyet, 28 Haziran 1927, s. 1. 

167 Hasan Âli Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 

1994, s. 224; Binbaşıoğlu, a.g.e., s. 17.


Bütün bu derslere, çabalara ve iyi niyete rağmen, okullar ancak 

1-2 yıl mezun verdikten sonra biri 1931 diğeri de 1932 yılında 

kapatılmışlardır. Köy Öğretmen Okullarının kapatılma gerekçelerini 

Cavit Binbaşıoğlu şu dört maddede toplamıştır 168 : 

1.Özellikle harf devrimi gibi devrimlerin yapıldığı sırada bu konu 

ile fazla meşgul olunamaması. 

2. Bakan Mustafa Necati Bey’in ölümü, arkasından gelenlerin 

bu konu üzerinde durmamaları. 

sı. 

3. Gerekli arazi, bina vb. gibi alt yapısının hazırlanmamış olma- 

4. Köy için ayrı öğretmen okulunun açılamayacağı. 

Gerçekten de köy öğretmeni yetiştirme projesinde 1929 yılından 

1934’e kadar tam bir duraklama devri yaşanmış ve özellikle de 

Mustafa Necati Bey’den sonra konuya olan ilgi biraz azalmıştır. Bu 

birkaç yıllık duraklamanın en mühim sebebi ise 1929 yılında patlak 

veren Dünya Ekonomik Krizidir. Çünkü bu kriz sadece Amerika 

ve Avrupa’yı değil Türkiye’de dahil olmak üzere tüm dünyayı etkilemiştir. 

Türkiye bu günlerde borçlarını ödeme güçlüğü çekmiş, 

dolayısıyla da bazı projelerini erteleme ve tasarruf yapma gereği 

duymuştur. Dünyada yaşanan bu olumsuz gelişme, ancak 1934 ve 

sonrasında aşılabilmiştir. Bu zor günlerde köy öğretmen okullarının 

açılması konusunda Atatürk hiç pes etmemiş ve yakından ilgilendiği 

bu mesele için sürekli bir çalışma ve arayış içerisinde olmuştur. 

1931 yılında çıktığı bir yurt gezisinde Denizli’ye uğramış, buradaki 

Köy Öğretmen Okulu’nda bazı incelemeler yapmış ve yetkililerden 

okulun problemleri hakkında bilgi almıştır. 1935 ve sonrasında gündeme 

gelen köy eğitmen kursları ile köy öğretmen okulları konusunda 

da çalışmalara öncülük etmiş ve çeşitli çözüm yolları bulmuştur. 

Nitekim Saffet Arıkan’a “terhis edilmiş çavuşların köy öğretmeni 

olarak yetiştirilmesi için kısa kurslardan geçirilmesini” ve “hatta 

açılacak kurslara “eğitmen kursları” adının verilmesini” ilk defa 

teklif eden kişi de yine Atatürk’tür169 . Sadece bu yaklaşım ve çaba 

168 Binbaşıoğlu, a.g.e., s. 16. 

169 Ayın Tarihi, 4 Şubat 1931, S. 84-85, s. 7283; Öztürk, a.g.e., s. 137-138.

94 


dahi Atatürk’ün konuya olan ilgisini ve çabasını göstermesi açısından 

büyük önem taşımaktadır. Ayrıca bu tutum O’nun köycülük ve 

köy öğretmeni meselesininin fikri oluşum safhasında üstlendiği etkili 

rolün de açık bir göstergesidir. 

1927 yılında açılıp 1932’de kapatılan Köy Öğretmen Okullarından 

sonraki en mühim gelişme, 1932 yılında Halkevlerinin açılmasıdır. 

Halkçılık ilkesi doğrultusunda ve tamamen halkı eğitmek için 

halka doğru yapılan bir çaba olarak tanımlayabileceğimiz Halkevleri, 

köy tartışmalarını da hızlandırmıştır. Aynı doğrultuda konuyla 

ilgili çok sayıda yazı yazılmış ve çeşitli komisyonlar toplanmaya 

başlamıştır. Örneğin daha 1933 yılında Bakan Reşit Galip Bey’in 

başkanlığında bir Köy İşleri Komisyonu kurulmuş ve komisyon köy 

eğitimi ve öğretimi için bir de rapor hazırlamıştır. Komisyonun raportörlüğünü 

yapan Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam isimli kitabında 

bu komisyonun çalışmaları ve rapor hakkında bazı bilgiler 

vermiştir 170 . Buna göre, komisyon başkanı Dr. Reşit Galip, üyeleri 

ise Talim ve Terbiye Kurulu Başkanı Ahmet Tevfik Göymen, CHP 

Denizli Milletvekili, eski İstiklâl Mahkemesi Başsavcısı Necip Ali 

Küçüğa, Balıkesir Milletvekili Hayrettin Karan, ekonomist İsmail 

Hüsrev Tökin ile raportör Şevket Süreyya Aydemir’dir. Afet Hanımın 

da zaman zaman bu toplantılara katıldığı belirtilmiştir. Yukarıda 

adı geçen heyetin hazırladığı rapor büyük bir heyecanla Atatürk’e 

takdim edilmiştir. Bu rapor, çağdaş eğitimin prensiplerinin ve nasıl 

geçiş yapılacağının ve özellikle de öğretmen yetiştirme ile ilgili 

görüşlerin ilk kez bir araya getirilmesi ve rapor halinde Hükümete 

sunulması açısından büyük önem taşımaktadır. Hedeflenen çağdaş 

eğitim ve öğretmen yetiştirme politikalarında öncelikle ihtiyaç duyulan 

öğretmen tipinin belirlenmesine önem verildiği görülmüştür. 

Burada öğretmene büyük bir misyon yüklenmiş, sadece köyün değil, 

tüm toplumun yaşamını etkileyebilecek ve onlara yön verebilecek 

nitelikteki kişilerin yetiştirilmesine çalışılacağı ifade edilmiştir. Bu 

kapsamda yetiştirilmesi istenen öğretmende aranan nitelikler şöyle 

sıralanmıştır: 

170 Ş. S. Aydemir, İkinci Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul 1991, C. II, s. 376- 

377.


1. Köyün inançlarına etkili olmak özelliği: Devrimcilik, Laiklik, 

Cumhuriyetçilik. 

2. Köyün toplumsal yaşamına etkili olmak özelliği: Medeni 

Kanun’un köyde uygulanması ve onun kurallarının ailede, köy görgü 

kurallarında, toplum ve uygarlık esaslarında yerleşmesi. 

3. Köyün maddi ve ekonomik yaşamında etkili olabilme özelliği: 

Köye bilimsel tarım yöntemlerini, geniş mal alışverişini ve düzenli 

pazar ilişkilerini sokabilme yeteneği. 

4. Aydın olma özelliği: İyi ve yetişmiş okul öğretmeni olmak, 

öğretmenlik mesleğinin bütün yeteneklerini kazanmış olmak 171 . 

Kısacası toplumun her kesiminde etkili olabilecek bir öğretmene 

ihtiyaç duyulmuş ve sunulan raporlar ile de bu ihtiyacın giderilmesine 

çalışılmıştır. Köy Öğretmen Okullarından istenen verim alınamasa 

da, ondan sonra açılacak olan Köy Enstitüleri bu beklentileri 

karşılayacak bir statüye ve güce sahip olmuştur. Ayrıca 1933 tarihli 

bu rapor, Köy Enstitülerinin temeli olarak da kabul görmüştür. 

1933-34 eğitim-öğretim yılında ülkedeki mevcut 40.000 köyde 

sadece 4.992 köy okulu ve bu okullarda da toplam 6.786 öğretmen 

bulunuyordu. Köylerde bulunan iki milyon kadar öğrenim çağındaki 

çocuğun ise ancak 312 bini üç yıllık köy okullarında okuyabiliyordu 

172 . İşte ülkedeki bu eğitim gerçeği konunun özellikle bu tarihten 

sonra büyük bir ciddiyetle ele alınmasında etkili olmuştur. 1933’ten 

sonraki süreçte ise, köycülük çalışmaları altında, yine köy öğretmenlerinin 

nasıl yetiştirilmesi gerektiği, bu okulların niteliği, öğretilecek 

dersler ve öğrencilerin özellikleri gibi konular üzerinde durulmuştur. 

1930 sonrası hızlanan köy eğitimi ve köy öğretmeni yetiştirme konusu, 

dönemin bazı eğitimcileri ve yazarlarının konuyu yeniden ele 

almasına ve bu meseleye değinen yazılar yazmasına neden olmuştur. 

Örneğin Yakup Kadri 1932-35 yılları arasında yayımlanan Kadro 

dergisinde, Yunus Nadi 1933-34 döneminde Cumhuriyet gazetesin- 

171 İsmail Hakkı Tonguç, Canlandırılacak Köy, Remzi Kitabevi, İstanbul 1947, 

s. 419; Binbaşıoğlu, a.g.e., s. 19-20. 

172 Enver Kartekin, “Köy Eğitmenleri Örgütü”, Atatürk Önderliğinde Kültür 

Devrimi, Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği RCD Semineri, Tebliğler (9-11 

Kasım 1967), Der. Zuhal Süzgün, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yay., Ankara 

1972, s. 101; Arayıcı, a.g.e., s. 198.

96 


de, Gazi Orta Muallim Mektebi ve Terbiye Enstitüsü Pedagoji bölümü 

öğretmeni Halil Fikret Kanad 1935’te Kurun gazetesinde konuyla 

ilgili bir dizi yazı yazmışlardır. Fay Kirby özellikle Kanad’ın 

o zaman yazdığı yazıların kimsenin dikkatini çekmediğini, ancak bu 

yazıların zamanla “çağdaş eğitim tarihinin en akıl almaz söylencesinin 

yayılmasına aracı” olduğunu ve Dr. Kanad’ın böylelikle “savunduğu 

özgünlüğün niteliğininin” anlaşıldığını ifade etmiştir. Dolayısıyla 

Kanad, ortaya koyduğu görüşleriyle “o zamana kadar yazılıp 

söylenen şeyleri daha sistemli bir hale” 173 getirmiştir. 

1935’den 1938’e kadar olan sürede köycülük ve köy öğretmeni 

yetiştirmede önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. 1935’te Saffet 

Arıkan’ın Milli Eğitim Bakanlığına, İsmail Hakkı Tonguç’un da 

İlköğretim Umum Müdürlüğüne getirilmeleri çalışmaların başarıyla 

sonuçlanmasında gereken zemini hazırlamıştır. Geçen bu zaman 

zarfında ana konu ve yanıt aranan asıl nokta ise “Köyü Nasıl Kurtaracağız?” 

sorusudur. İşte bu sorudan yola çıkılarak, öncelikle öğretmen 

ihtiyacının giderilmesine çalışılmış ve 1937’de yeniden açılan 

köy öğretmen okullarında uygulamaya gidilmiştir. Asıl gelişme ise 

bu okulların 1940 yılında Köy Enstitülerine dönüşmesi ile gerçekleşmiştir. 

Kısacası 1930’ların başlarında köycülük, köyün ve köylünün 

terbiyesi ve eğitimi ile başlayan süreç ve çaba, devleti eğitime, 

çağdaş eğitimin prensiplerinin belirlenip bunun ülkede yaygınlaştırılmasına 

ve herşeyden önce de öğretmen yetiştirme politikasına 

yöneltmiştir. 

Nitekim Saffet Arıkan’ın Milli Eğitim Bakanı olduğu dönemde 

yeni bir uygulamaya gidilerek, 1936 yılında Eskişehir’in Çifteler İlçesine 

bağlı Mahmudiye Köyü’ndeki bir ilkokulda ilk uygulama başlatılmıştır. 

Maarif ve Ziraat Vekâletlerinin işbirliği ile açılan kursa, 

“Ankara’nın merkez kazâsına bağlı köylerden 79 erbaş çağrılmış; 

ayrıca Tunceli’den de katılanlar olmuştur”. Kurs sürecince katılanlara 

eğitim öğretim yöntemlerinin yanı sıra tavukçuluk, dülgerlik ve 

genel tarım bilgileri verilmiştir. Çifteler Eğitmen Kursu’ndaki eğitim 

ve öğretim işleri iki ilköğretim müfettişine bırakılmış, kurs direktörlüğüne 

de Emin Soysal 174 getirilmiştir. Kursun Temmuz 1936 

173 Kirby, a.g.e., s. 78; Öztürk, a.g.e., s. 127-130. 

174 Emin Soysal’ın Çifteler Eğitmen Kursu’ndaki çalışmaları dönemin Kültür


tarihinde başlayan birinci devresi Kasım 1936 ortalarında sona ermiştir. 

İkinci devre ise eğitime 1937’nin ilkbaharında başlanmıştır. 

Birinci devre kurs faaliyetinden %80 oranında bir başarı elde edildiği 

tespit edilmiştir 175 . Çifteler Eğitmen Kursunda alınan bu sonuç 

üzerine Kültür Bakanlığı, 1937-38 öğretim yılında bu tarz kursların 

sayısının arttırılmasına karar vermiştir. Nitekim yapılan çalışmalar 

sonucunda 18 Nisan 1937 günü alınan bir karar üzerine Kars, Edirne, 

Erzincan ve Kocaeli’de de birer eğitmen kursu açılması kararlaştırılmıştır. 

Kurslarla yakından ilgilenen Kültür Bakanının yaptığı 

açıklamalara göre bu kurslara toplam 650 öğrenci alınmıştır. Örneğin 

Mayıs 1937’de açılan Kocaeli eğitmen kursuna elli öğrenci kabul 

edilmiştir 176 . 

Şu bir gerçek ki, bu kurslara halk nezdinde umulanın üzerinde 

bir ilgi söz konusudur. Eğitmenler nüfusu az, dağınık, hatta Osmanlı 

Devleti’nin dahi jandarmadan başka memur göndermediği köylere 

gönderilmişlerdir. Hiç okul olmayan bu köylerde eğitmenler büyük 

bir azimle ve yılmadan çalışmışlar, öğrenciler de elde ettikleri başarı 

neticesinde birkaç yıl sonra açılan köy öğretmen okullarına, sonra 

da köy enstitülerine alınmışlardır. Bu çaba ve uygulama, Hükümetin 

eğitim meselesine ne kadar önem verdiğini, ne kadar yakından 

ilgilendiğini ve köylerdeki öğretmen sorununu çözebilmek için de 

elinden gelen herşeyi yapmaya çalıştığını göstermesi açısından son 

derece önemlidir. Bunun en somut örneklerinden biri de şüphesiz 

Kültür Bakanlığı’nın uygulamadan başarılı sonuçlar alınabilmesi 

için bütçesine koyduğu ek tahsisattır. Öyle ki Bakanlık 1937 yılı bütçesinin 

“köy okuları ve eğitmenleri için vilâyetlere yardım” bölümüne, 

eğitmenlerin maaşlarının ve inşa edilecek okulların masraflarının 

karşılanabilmesi için 100.000 liralık bir tahsisat koymuştur 177 . Bu 

gelişmeyi 11 Haziran 1937 günü çıkan 3238 sayılı Köy Eğitmenleri 

Bakanı Saffet Arıkan tarafından çok beğenilmiş ve kendisi daha sonra İzmir 

Kızılçullu’daki Köy Öğretmen Okulu’nun müdürlüğüne atanmıştır (Hıfzırrahman 

Raşid Öymen, Köy Enstitülerinin Kuruluşunun Tarihi ve Problemleri, 

y.y., 1980, s. 48-49; Öztürk, a.g.e., s. 144). 

175 Tonguç, a.g.e., s. 104-106. 

176 Köy öğretmeni yetiştirme ve eğitmen kursları hakkında ayrıntılı bilgi için bk. 

Öztürk, a.g.e., s. 125-165. 

177 Öztürk, a.g.e., s. 145-146.

98 


Kanunu takip etmiştir. Ondan sonra gezici başöğretmenler atanmış, 

bunların sık sık köylere giderek denetim yapmasına ve köyün bütün 

sosyal ve öğretim işlerine katılmalarına imkân sağlanmıştır. Bu gelişmenin 

asıl dikkat çeken tarafı, köy eğitmenliği projesine başlandıktan 

sonra ilgili kanunun çıkarılmış olmasıdır. Yani 1936 yılında 

başlatılan köy eğitmenleri projesi, pilot bölgelerde uygulandıktan 

sonra 1937 yılında kanunlaşmıştır. Bu kanun çıkarma tarzı, Türk siyasi 

hayatının da ilklerinden biri olmuştur 178 . 

Çıkan Köy Eğitmenleri Kanunu’nun ardından açılan eğitmen 

kursları ilk mezunlarını vermeye başlamıştır. Bunun en çarpıcı örneklerinden 

biri Edirne-Karaağaç’daki köy eğitmenleri kursudur. O 

günlerde basın da Karaağaç yatılı okulunda açılan 100 kişilik köy 

eğitmenleri kursunun yedi aylık mesaisinin sona ermesine büyük ilgi 

göstermiştir. Çıkan haberlerde, okulsuz ve öğretmensiz köylere kısa 

zamanda kendi köylüsünden okul öğretmenleri yetiştirmek ve bunların 

yeni ziraat usullerinde kendi köylüsüne rehber olmasını sağlamak 

amacıyla açılan kursun, Ziraat ve Maarif Vekâletlerinin işbirliği 

neticesinde söz konusu olduğu yazılmıştır. Çalışmalar için ayrı 

bir çiftliğin kiralandığı kursta ziraat işleri pratik olarak gösterilmiş, 

eğitmenlere de Kültür Bakanlığı tarafından münasip bir aylık bağlanmıştır. 

Ayrıca işlenmek üzere tohum vs. materyal de bedava verilmiştir 

179 . Örneğin Lüleburgaz, Türkgeldi, Sarmısaklar gibi çiftliklere 

dağıtılmak üzere 200’er kilo arpa ve buğday ayrılmış, eğitmenler 

de bunları almaya yollanmıştır. Bunun yanı sıra Ziraat Bakanlığı ile 

sürekli işbirliği halinde olan Kültür Bakanlığı, bir yandan köylünün 

ambarını doldurup onu modern tarım teknikleriyle tanıştırırken, diğer 

yandan da okulsuz köylere okul yapılması için başlattığı mesaisine 

devam etmiştir. 1937 sonu itibarıyla Bakanlık, bu bölgelere 

gönderdiği 500 lira ile sade ve planlı okullar inşa edilmesini istemiştir 

180 . Bunun haricinde Ekim ayının sonlarında İstanbul Selimiye’de 

40 kişilik bir nalbantlık kursu açılmıştır. Verilen bilgilere göre, iki 

devreden oluşacak olan bu kursun üçer ay devam edeceği, öğrencilere 

demircilik sanatının öğretileceği ve ustaların maaşları ile mas- 

178 Köy eğitmenliği meselesi hakkıda bk. Başgöz-Wilson, a.g.e., s. 162-175; Eraslan, 

a.g.e., s. 138. 

179 Son Posta, 18 Ekim 1937, s. 5. 

180 Son Posta, 10 Aralık 1937, s. 5.


raflarının da hemen gönderildiği ifade edilmiştir 181 . 

Çalışmaların olumlu sonuçlar vermesi üzerine 1937 yılından 

itibaren kursların bulunduğu yerlerde beş yıl süreli Köy Öğretmen 

Okulları’nın açılmasına başlanmıştır. 1938 yılından itibaren de hem 

köy eğitmen kurslarının, hem de köy öğretmen okullarının sayılarının 

arttırılmasına çalışılmıştır. Eğitmen kursları 1946 yılına kadar 

sürmüş, geçen on yıllık sürede de 8675 eğitmen 182 yetiştirilmiştir. 

Fakat Hasan Âli Yücel ile İsmail Hakkı Tonguç’un görevlerinden 

ayrılmalarından sonra, eğitmen yetiştirme çalışmalarına son verilmiştir. 

1937 yılında açılan köy öğretmen okulları Atatürk döneminde 

hiç mezun vermemiştir. Bu gelişmeler üç yıl sonra yani 1940’da, 

adı geçen okulların birer enstitüye dönüştürülmesi ile sonuçlanmıştır. 

Yani bu okullar köy enstitülerinin çekirdeğini oluşturmuşlardır. 

Biraz önce de ifade ettiğimiz gibi, on yıllık süreçte toplam 8675 

eğitmen yetiştirilmiş, nüfusu 150 ile 400 arasında olan 7090 köy de 

okula ve öğrenciye kavuşmuştur. Gerçekten de köy eğitmenleri projesi, 

Atatürk’ün önderliğinde gerçekleştirilen Kültür İnkılâbı’nın en 

önemli halkalarından biri olmuştur. 

Bu çalışma aynı zamanda Köy Enstitülerinin ilk basamağını, ön 

hazırlık aşamasını teşkil etmiştir. Büyük bir azim ve inançla işe başlanmış 

ve en büyük hedef de, ilköğretimi yaygınlaştırmak ve köylünün 

yadırgamayacağı, inkılâpların benimsetileceği ve devlete fazla 

yük getirmeyeceği tespit edilen bir kurumla çok sayıda ama kısa 

yoldan öğrenci yetiştirmek 183 olarak tespit edilmiştir. Bilindiği gibi 

daha 1 Mart 1922 günü Mustafa Kemal TBMM’ni açarken yaptığı 

konuşmasında, “...Demiştim ki; bu memleketin sahib-i aslisi ve heyeti 

içtimaiyemizin unsur-u esasisi köylüdür. İşte bu köylüdür ki bugüne 

kadar nur-u maariften mahrum bırakılmıştır. Binaenaleyh; bizim 

takip edeceğimiz maarif siyasetinin temeli Evvelâ mevcut cehli izale 

etmektir...” 184 demiş, konuşmasının devamında ise bütün köylülere 

okuma yazma öğretmenin, onlara vatanını, tarihini, coğrafyasını, di- 

181 Ayın Tarihi, 30 Ekim 1937, S. 47, s. 19. 

182 Şevket Gedikoğlu, Evreleri, Getirdikleri ve Yankılarıyla Köy Enstitüleri, 

İş Matbaacılık ve Ticaret, Ankara 1971, s. 214. 

183 Kartekin, a.g.m., s. 101, 104-105. 

184 1 Mart 1922 tarihli Üçüncü Toplanma Yılını Açış Konuşması, ASD, C. I, s. 

245.

100 


nini tanıtmanın eğitim politiklarının ilk hedefi olacağını söylemiştir. 

Ondan sonraki dönemde de verilen sözler tutulmaya, ülkenin temel 

sorunlarından biri olan eğitim meselesi ele alınmaya çalışılmıştır. 

Buradaki en hassas nokta şehirlerin haricinde en büyük ilginin ve 

çabanın köylere gösterilmesi 185 ve köylünün kazanılmaya çalışılmasıdır. 

Nitekim belirlenen bu hedefler doğrultusunda Atatürk’ün öncülüğü 

ve başlattığı kültür politikaları doğrultusunda en küçük birime 

kadar ulaşılarak buralara eğitim götürülmüştür. Köylülere okuma 

yazmanın yanı sıra ziraat, hayat bilgisi, sağlık bilgisi, sebzecilik gibi 

ana konuların dışında ev temizliği, ev döşeme, masalarda ayrı tabaklarda 

yemek yeme gibi alışkanlıklar da kazandırılmaya çalışılmıştır. 

Nihayet Halkevlerinden köycülük hareketine, köylünün eğitilmesi 

projesinden köy öğretmeninin yetiştirilmesine kadar uzanan bu uzun 

süreç, Atatürk’ün en büyük isteği olan halkın özellikle de köylünün 

terbiye edilmesi, çağdaş eğitimin prensiplerinin belirlenmesi ve öğretmen 

yetiştirme projesinin fikirden fiiliyata dönüşmesi ile noktalanmıştır. 

C. Halkevleri ve Köycülük Çalışmaları 

Halkevlerinin etkinlik gösterdiği önemli bölümlerden biri de 

Köycülük Kolu ve onun çalışmalarıdır. Genelde kırsal alanı daha 

doğrusu köyü hedef alan köycülük kolu, yaptığı çalışmalar neticesinde 

hem köycülük akımının gelişmesine hem de kooperatifçiliğin 

geliştirilip öğretilmesine büyük katkılar sağlamıştır. Halkevleri bu 

bağlamda köylülerin yetiştirilmesi, onlara ilke ve inkılâpların öğretilip 

benimsetilmesi ile kooperatifçilik ilkelerinin ve tarım tekniklerinin 

öğretilmesi gibi bir misyonla yola çıkmıştır. Halkevlerinin 

etkinlik gösterdiği dokuz koldan biri olan köycülük kolunun, bunlardan 

başka köylerdeki sağlık ve yaşam koşullarının düzeltilmesi, 

köylerdeki okuma yazma oranının yükseltilmesi ile köylü ve şehirli 

arasındaki kültür farkının azaltılması gibi görevleri de söz konusu- 

185 Ali Arayıcı, bu yaklaşımı, Kemalistlerin kırsal kesimde yaşayan insanları kazanmak 

ve böylece kırsal alanda varolan iktidar boşluğunu kapatmak olarak 

değerlendirmektedir (a.g.e., s. 129).


dur. Her Halkevi ve onun köycülük şubesi, bulunduğu muhite göre 

bir çalışma programı hazırlamış ve rotasını ona göre doğrultmuştur. 

Köylünün milletin efendisi ve sahibi olarak nitelendirildiği günden 

itibaren Atatürk de öncelikle çalışmalarında halk eğitimini ön plana 

çıkarmış, sonra da Halkevlerinin bir kolunu köy işlerine ayırmıştır. 

Halkevleri yönetmeliğinin 104. maddesinde köycülük kolununun 

ana görevi “köylerin sosyal ve sağlık ve estetik açılardan gelişmesi 

için ve köylü ile kentli arasındaki karşılıklı sevgi ve dayanışma 

duygularının güçlendirilmesine” çalışmak olarak gösterilmiş, bunun 

gerçekleştirilebilmesi için de Halkevleri üyelerinden “sık sık köylere 

gitmeleri, uygun dönemlerde çeşitli törenler düzenleyerek halkı aydınlatan 

temsiller vermeleri” istenmiştir . Böylelikle köylü ile iletişim 

kurma yolunda önemli bir adım atılmaya çalışılmıştır. Kısacası 

Halkevlerinin köycülük kolu, köy ve toplum kalkınması ve “ülkenin 

efendisi sayılan köylünün gerçekten efendi düzeyine gelebilmesi 

için” 186 çalışmalarını yürütmek gibi bir misyon üstlenmiştir. 

Falih Rıfkı Atay, CHP’nin yayın organı olan Ulus gazetesinde 

Halkevleri ile ilgili bir yazısında “Halkevleri, CHP için en mükemmel 

propaganda aracıdır. Halkevleri, herkese, CHP’nin ilke ve ideallerini 

açıkladığı birer hoparlördür. Halkevleri, Parti’nin güç ve 

esin kaynağı olan gençlik ve köylüleri birleştiren eğitimiyle, yeni 

Türkiye’nin geleceğini sağlayacağını bilmektedir” 187 demiştir. Bu 

dönemde gerçekten de başta gençler olmak üzere herkesin eğitilmesi 

ve onlara yeni Türkiye’nin prensiplerinin öğretilmesi ana hedef olmuş, 

bu yolda Halkevleri de birer kültür kurumu olarak bu parola ile 

hareket etmişlerdir. Türk halkı başta Atatürk olmak üzere dönemin 

üst düzey yöneticileri sayesinde, bu yüksek hedefi gerçekleştirebilmek 

için her çareye başvurmuş, tüm maddi imkânsızlıklara rağmen 

zafere ulaşmaya çalışmıştır. Yalnız bu kültür savaşında bir gerçek 

daha ortaya çıkmıştır ki o da özellikle köycülüğün ulusal bir dava olduğu, 

bu davanın aslında bir devlet işi olduğu ve köyün ancak devlet 

kuvveti ile kurtarılabileceğidir 188 . Bu husus yönetim tarafından da 

186 Çeçen, a.g.e., s. 108. 

187 Arayıcı, a.g.e., s. 154. 

188 Selâhattin Kandemir, “Köycülüğümüz”, Ülkü, C. VI, S. 31, Eylül 1935, s. 32- 

36; Atatürk Devri Fikir Hayatı, C. I, s. 281.

102 


böyle algınlanmış olmalı ki, devlet üzerine düşeni yapmaya büyük 

çaba göstermiştir. Yine aynı amaçla 1930 ve sonrasında Hükümetin 

bir yandan halkçılık ve köycülük adına tahsil için yurt dışına öğrenciler 

göndermeye çalıştığını, bir yandan da belirli noktalarda kurslar 

açtığını görüyoruz. Örneğin 1933 yılında halkçılık ve köycülük tahsili 

için Amerika’ya gönderilecek on öğrencinin, daha çok köyler ve 

küçük kazalarda bulunan kurslara iştirak etmesine ve ihtiyaçlarının 

karşılanması için aylık tahsisatlarının arttırılmasına ve bunun 60 dolar 

üzerinden verilmesine Maarif Vekâletinin teklifi üzerine karar verilmiştir 

(4 Eylül 1933) 189 . Hükümet, imkânları ölçüsünde köycülük 

ödevini yerine getirmek için elinden geleni yapmaya çalışmıştır. 

Halkevleri köycülük kolu çalışmaları kapsamında erkeklere olduğu 

kadar kadınlara da ayrı bir yer verilmiş ve kadınların özellikle 

meslek kurslarına gitmeleri sağlanmıştır. Bu kesinlikle Atatürk’ün 

toplumda kadın ve erkeğe eşit yer ve önem vermesi ile Türk kadınının 

toplumda saygın bir yer edinmesi için verdiği mücadelenin bir 

sonucudur. İlk etapta kadınların okuma yazma öğrenmesine öncelik 

verilmiş, sonra da Halkevleri bünyesinde açılan kurslara katılmaları 

sağlanmıştır. Örneğin 1936-48 yılları arasında Halkevleri tarafından 

aile ve ev işleri konularında açılan kurslarda kadınlar erkeklere oranla 

daha fazla yer almışlar ve bunların yarıya yakını da kursu bitirmeyi 

başarmıştır. 1936-37 öğretim yılında açılan 14 kursa 6 erkek, 

1216 kadın öğrenci katılmış ve kursu sadece 658 kadın bitirmeyi başarmıştır. 

1937-38 öğretim yılında 31 kurs açılmış, bunlara 86 erkek, 

1055 kadın öğrenci katılmış, 73 erkek ile 517 kadın bitirmiştir. Yine 

1938-39 öğretim yılında da 33 adet kurs açılmış, 216 erkek, 1386 

kadın öğrenci katılmış ve bunlardan sadece 153 erkek ile 543 kadın 

başarılı olabilmiştir 190 . Atatürk’ün 1935 yılında CHP’nin Dördüncü 

Büyük Kurultayını açış konuşmasında söylediği gibi gerçekten de 

Halkevleri bütün yurttaşlarına kucağını açmış ve bu da zamanla ülkede 

sosyal ve kültürel anlamda bir inkılâbın yaşanmasına 191 neden 

olmuştur. 

189 BCA, 030.18.1.2/ 39.61.4. 

190 İstatistik Yıllığı 1951, İstatistik Genel Müdürlüğü, Ankara 1951, s. 216; Arayıcı, 

a.g.e., s. 151. 

191 9 Mayıs 1935 tarihli CHP Dördüncü Büyük Kurultayını açış konuşması, ASD, 

C. I, s. 401.


Nüfusun büyük çoğunluğunun köylü olması ve köylüyü milletin 

efendisi yapma düşüncesinin hâkim olması, Halkevlerinde yapılan 

çalışmaları bu konu üzerinde yoğunlaştırmıştır. Nitekim bundan 

sonra atılan her adım tamamen köylüyü eğitmek ve ona bu uğurda 

bütün kültür unsurlarını götürmek adına atılmıştır. Çünkü Nusret 

Köymen’in de ifade ettiği gibi aslında köyün en büyük ihtiyacı sanat 

bilgisinin yükseltilmesidir. Bunun için Halkevlerinin sanat kolları 

köylere kadar gitmiş, buralarda çeşitli etkinliklerde bulunmuş 

ve Türk dilinin, sanatının kısacası kültürünün gelişip geniş kitlelere 

ulaşmasına vesile olmuştur. Müzisyenden ressama kadar bütün aydınlar, 

köye ve köylüye gökten inmiş reformcu tavrı ile değil, karşılıklı 

sevgi ve dayanışma duygusu içinde gitmeye 192 özen göstermişlerdir. 

Gerek köycülük kolu gerekse diğer sanat kollarının yaptığı çalışmaların 

halka ulaştırılmasında bilhassa Ankara Halkevi çok etkili 

olmuştur. Hatta bunun da ötesinde diğer Halkevlerine bu çabası ile 

öncülük etmiştir. Toprak ve Köylü Bayramı Ankara Halkevinin çabasıyla 

gündeme gelmiş ve bugünün törenlerle kutlanması sağlanmıştır. 

Ankara Halkevi bünyesinde 21 Mart 1936 günü Toprak Bayramı 

olarak kutlanmış ve Halkevinin köycülük kolu bu kutlama için 

Ankara’da 700 köylüyü konuk etmiştir. Kutlamalar çerçevesinde 

gelen köylü konuklara Türk inkılâbının anlamı, köycülük hareketi, 

toprak, modern tarım vs. hakkında bilgiler verilmiş ve çeşitli konuşmalar 

yapılmıştır 193 . Ankara Halkevinin bu çalışması sonucu başta 

Zonguldak Halkevi olmak üzere diğer Halkevleri de kendi bünyelerinde 

bu bayramları kutlamışlar ve çeşitli etkinliklerde bulunmuşlardır. 

24 Haziran 1934 günü kurulan Zonguldak Halkevinin köycülük 

kolu üyeleri de köylere gitmişler, onların sorunlarını dinlemişler ve 

köylülerle işbirliği yapmanın yollarını aramışlardır. Bundan sonra 

da 30 Haziran 1937 gününü “köylü günü” olarak ilân etmişlerdir. O 

gün Zonguldak Halkevi civar köylerden gelen yaklaşık 200 kişilik 

köylü grubunu ağırlamış, üst düzey yetkililerin katıldığı toplantılar- 

192 Çeçen, a.g.e., s. 135. 

193 K. Bozkır, “Bizim Alem-Halkevleri”, Ülkü, C. VII, S. 38, Nisan 1936, s. 158- 

159.

104 


da da köylülere Cumhuriyet hükümetinin köye ve köylülere verdiği 

önem anlatılmıştır. 20 Temmuz 1937 günü ise Halkevi yöneticileri 

Vali başta olmak üzere, köylüleri ziyaret etmiştir. Bu geziler köylerdeki 

sosyal, tıbbi, eğitsel ihtiyaçların yerinde tespiti açısından çok 

faydalı olmuştur 194 . 

Hatırlanacağı üzere, Halkevleri yönergesinin 104. maddesinde 

köycülük kolunun görevleri arasında, Halkevleri üyelerinin sık sık 

köylere gitmeleri gerektiği belirtilmişti. Nitekim Halkevleri köycülük 

kolları kurulduğu günden itibaren köylere geziler düzenlemeye 

ve köylüyü kooperatifleşme yolu ile toplanmaya çağırmışlardır. 

1935 yılı itibarıyla pek çok Halkevinin köycülük kolu ülke çapında 

kırsal alanlara yayılmış ve önemli faaliyetlere imza atmıştır. Bu bir 

yıl içinde yüzden fazla köye ulaşıldığı bildirilmiştir 195 . Köye ulaşma 

projesinde köylere düzenlenen geziler bu çalışmanın en ilginç yanını 

oluşturmuştur. 1936 yılının baharından itibaren çalışmalarını hızlandıran 

Zonguldak Halkevi bu konuda da başı çekmiş ve köylüler 

için öncelikle 500 kişilik bir şölen düzenlemiştir. Bu tür çalışmalar 

köylü-kentli arasındaki iletişimin ve bütünleşmenin kurulmasında 

önemli yer tutmuştur. Aynı yıl Ankara Halkevi tam 22 köye giderek 

yardım götürmüştür. Halkevi üyeleri gittikleri köylerde çocuklara 

okul eşyası dağıtmışlar, binden fazla hastaya baktırmışlar, ağaç dikme 

bayramları düzenlemişler ve köylünün tarım konusunda eğitilmesi 

196 için uzmanlara konferanslar verdirmişlerdir 197 . 

Halkevlerinin köycülük kolları sadece toprak bayramı kutlamaları 

ve köylüyü eğitme gibi çabalar içerisinde olmamış, onların özel 

günlerde şehirlere çağrılarak ortak kutlamalar yapılmasına da öncülük 

etmişlerdir. Yine Ankara Halkevi bünyesinde 1935 yılında Cum- 

194 Eraslan, a.g.e., s. 143. 

195 Çeçen, a.g.e., s. 125. 

196 Köycülük kollarının köylülere uyarıcı ve yönlendirici niteliği olan bu konferansları 

düzenlemesi, ülkede tarımın gelişmesi ve bilimsel metodlarla yapılabilmesi 

için önemli bir adımdır. Bursa gibi merkezlerde açılan tarım okulları 

da bu kapsamda Halkevlerinin çalışma programı içinde yer almış, böylelikle 

örgün ve yaygın eğitim birlikte yürütülmeye çalışılmıştır (Çeçen, a.g.e., s. 

127). 

197 Çeçen, a.g.e., s. 138.


huriyet Bayramı kutlamaları dolayısıyla böyle bir uygulamaya gidilmiştir. 

Halkevinin köycülük şubesi, Cumhuriyet Bayramı münasebetiyle 

şehre gelen köy hocalarını toplamış, onlara çay ziyafeti vermiş 

ve köylünün içtimai, ekonomik, kültürel durumu üzerine sohbetler 

yapmıştır. Burada köylünün nasıl çalışması gerektiği üzerine yapılan 

konuşmalarda önemli tespitlerde bulunulmuştur 198 . Böylelikle 

köylüyü bilgilendirmek ve eğitmek adına köylerde bir dizi köylüyü 

aydınlatma konferansları verilmeye başlanmıştır. Hamdullah Suphi 

1928 yılında Türk Yurdu’nda yazdığı Köycülük isimli makalesinde, 

“bütün mesele inkılâbı köylüye sevdirmek ve bu rejimin farklılığını 

ortaya koymaktır” demiş ve bunun için de köycülüğün muhafaza 

edilmesini istediklerini yazmıştır 199 . 

Köylünün fikir sahasında yükseltilmesi için yapılan bu faaliyetlerin 

dışında köylüler için bir de gazete çıkarılmıştır. Nitekim Halkevi 

Köycülük Komitesi tarafından Köy Duvar Gazetesi adıyla bir 

gazetenin neşrine başlanarak, bunun tüm köylere bedava dağıtılması 

kararlaştırılmıştır. Köycülük Komitesi Başkanı Zeki Cemal Bey iri 

harflerle, renkli, resimli, merak uyandıracak, kolay okunabilecek bir 

gazete olan Köy Duvar Gazetesinde, sıhhi, iktisadi, içtimai meseleler 

hakkında bilgi verileceğini, Cumhuriyet rejimini telkin etmeye 

çalışacaklarını ve bu gazeteyi tüm köy odalarına, okul salonlarına, 

köy kahvelerine kadar sokacaklarını açıklamıştır 200 . Neticede köylüyü 

bilgilendirme projesi kapsamında onlara Cumhuriyet rejimini tanıtmak, 

ilke ve inkılâpların benimsetilmesini sağlamak ve en önemlisi 

de Atatürk’ün çizmiş olduğu çağdaş uygarlık yolunda toplumca 

hep birlikte yürünebilmesi için, yapılan değişimleri köye ve köylüye 

götürmek, sözünü ettiğimiz bu hareketin temel taşı olmuştur. 

Ankara Halkevi’nin çalışmalarından bahsederken Ankara Radyosunda 

başlatılan konuşmalar hakkında da bilgi vermekte fayda vardır. 

Şöyle ki, Ankara Halkevi 1936’dan itibaren Ankara Radyosunda 

çeşitli kolların çalışmalarını anlatan konuşmalar yapılması için bir 

uygulama başlatmıştır. Bu konuşmalara köycülük konusu ile başlan- 

198 “Ankara Halkevinin Bir Ayda Yaptıkları”, Ülkü, C. VI, S. 34, Aralık 1935, s. 

318-320. 

199 Hamdullah Suphi (Tanrıöver), “Köycülük”, Türk Yurdu, C. XXI-I, S. 196-2, 

Şubat 1928, s. 51-52. 

200 Milliyet, 23 Nisan 1933, s. 3.

106 


mış ve Nusret Köymen de “Köycülük” konusunu radyoda işleyen ilk 

kişi olmuştur. Köymen konuşmasında öncelikle köycülüğün anlamı 

ve Halkevlerindeki köycülük çalışmaları hakkında genel bilgiler vermiştir. 

Nusret Köymen burada “Parti, memleket kültürünü işlemek 

ve geliştirmek ve Türk aydınını kendi iradesinden doğacak şuurlu 

ve istekli bir teşkilâtlanmağa çağırmak için kurduğu Halkevlerinde 

bir de “Köycülük” kolu açtı. Parti son kurultayında köyün önemini 

açık olarak programına koydu” diyerek meseleye verilen öneme 

değinmeye çalışmıştır. Ocak 1936 itibarıyla mevcut 120 Halkevinin 

köycülük şubelerinde toplanan binlerce Türk gencinin bu işe büyük 

bir inanç ve coşku ile sarıldıklarını anlatmış ve konuşmasının devamında 

da Halkevi köycülerinin olaya bakış açılarını dile getirmiştir. 

Köymen, Halkevi köycüsü hakkında “Türk köylüsünü kimsesizliğin, 

ümitsizliğin ve cahilliğin kucağına attığı hurafe ve batıl inanışlardan 

kurtarmakta, ona, candan sevgi ve ilgi ile kendini düşünenler olduğunu 

duyurmakta, ümit ve bilgi vermektedir” diyerek onların bütün 

hedefinin köylüyü herşeyden önce “hakiki bir demokrasi vatandaşı 

olmak yolunda” ilerletmek olduğunu söylemiştir 201 . Konuşmasını, 

Ankara Halkevi adına tüm Ankaralı aydınları büyük bir misyonerlik 

özverisiyle köycülük çalışmaları ve bu mesele üzerinde çalışmaya 

davet etmesiyle bitirmiştir. Sadece bu konuşma dahi, hayat davası 

olarak gösterilen meseleye hem kişisel hem de kurumsal anlamda 

verilen önemi göstermesi ve Halkevlerine yüklenen misyonu ortaya 

koyması açısından büyük önem taşımaktadır. 

Halkevi yöneticisi Nafi Atuf Kansu 1936 yılında Halkevlerinin 

yıldönümü münasebetiyle yaptığı konuşmasında, bir yandan Halkevlerinin 

önemini anlatırken diğer yandan da Halkevlerinin çalışmaları 

hakkında bilgiler vermiştir. Kansu, sayıları 136’ya ulaşan 

Halkevlerinin büyük bir kültür savaşı verdiklerini, Türk milletinin 

sahip olduğu yüksek özellikler ile lâyık olduğu uygarlık düzeyine 

erişmesi gerektiğini, Halkevlerinin gün geçtikçe artan ilgi karşısında 

bazen yetersiz kalabildiğini, yalnız son günlerde açtığı köy okuma 

odaları ile birer birlik ve araştırma merkezi durumuna geldiklerini, 

her geçen gün bu kurumların Türk İnkılâbı içindeki öneminin 

201 Köymen, “Köycülük Çalışmaları”, Ülkü, C. VI, S. 35, Ocak 1936, s. 386- 

388.


ve fonksiyonunun arttığını ve en mühiminin de yaptıklarıyla toplumun 

içindeki insanlara kişilik kazandırdığını söylemiştir 202 . Nafi Atıf 

Kansu’nun da konuşmasında değindiği gibi aslında bütün Halkevliler, 

Atatürk’ün söylediği “Yüksel Türk, senin için yüksekliğin hududu 

yoktur” 203 sözünü âdeta temel ilke olarak benimsemişler ve buna 

dayanarak O’nun çizdiği yolda toplumun ilerletilmesi ve kültür düzeyinin 

yükseltilerek medeniyet yarışında varlığın ispatlanabilmesi 

için çalışmışlardır. 

Bu noktada belki Halkevleri köycülük kollarının çalışmalarının 

başarısını ya da arzu edilen hedeflere ulaşılıp ulaşılamadığını sorgulayabiliriz. 

Öncelikle şunu söylememiz gerekir ki, bütün köylere 

yönelik başlatılan eğitim, sağlık, kültür hizmeti götürme ve köylünün 

kültür seviyesinin yükseltilmesi için yürütülen çalışma projesi, 

bir yere kadar başarıya ulaşmıştır. Zaten dönemin Halkevi yöneticileri 

ve bu uğurda büyük çaba sarfeden kişiler de bunu ifade etmekten 

kaçınmamışlardır. Örneğin Ankara Halkevi yöneticilerinden ve 

Türkiye’de köycülük hareketinin önderlerinden olan Nusret Köymen, 

yapılan işlerin ancak bir kısmının başarılı, faydalı olduğunu, 

fakat faydalıların da kendi içinde parçalar halinde bulunduğunu söylemiştir. 

Ona göre, herşeyi köye gidip yapmak, köyde iş görmeye 

çalışmak yapılan hataların başında gelmiştir. Yani bir anlamda çalışmaların 

hareket noktası yanlıştır. Bunun haricinde köyün ve köylünün 

yeteri derecede iyi tanınmaması, köylünün kendi kabuğuna 

çekilmesi ve kendisini dışarıdan gelenlere açmaması, Halkevi çalışanlarının 

en yakın köylere bile yılda bir kere uğramalarının mümkün 

olmaması gibi nedenler de bu olumsuzluklar arasındaki yerini 

almıştır. Köymen, bu iletişimsizliğin devam etmesi halinde sonucun 

değişmeyeceğinin farkına çoktan varmıştır. 1936 ortalarında yazdığı 

makalesinde, yanlış olan hareket noktasının değiştirilmemesi halinde 

ortaya çıkacak olan tabloyu “şehirli görüşümüzle, şehirli duyuşumuzla 

köy ve köylüyü daha uzun zaman kıt kalmağa mahkum bilgimizle 

ne kadar idealist, ne kadar cevherli olursak olalım doğacak 

202 “Nafi Atıf Kansu’nun Halkevleri Açma Nutku”, Ülkü, C. VII, S. 37, Mart 

1936, s. 6-8. 

203 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi 

Yay., Ankara 1999, s. 208-209.

108 


en parlak fikirlerle köyde yapacağımız işler köye yabancı kalacak, 

köyde tutmayacaktır” şeklinde tanımlamıştır. Hatta yapılan işlerin 

birçoğunu da “sürgünsüz kalmaya mahkumdur, Kop dağına hurma 

ağacı dikmeye benzer” 204 şeklindeki ilginç bir benzetme ile dile getirmiştir. 

Köylere yapılan gezilere gelince, ilk günlerde hemen her meslekten 

insan köye gitmiş, büyük katılımlar söz konusu olmuş, fakat 

bu heyecan zamanla sönmüştür. Fay Kirby, Halkevlerinin şehirlerde 

büyük başarılar elde etmesine rağmen, aynı başarıya köylerde 

ulaşılamadığına, yapılan çalışmalarda bir devamlılık ve başarı elde 

edilemediğine dair bazı yorumlar yapmıştır. Hatta Kirby, bu gezilerin 

bir nevi iç turizm mahiyetinde kaldığını, ancak bazı aydınların 

Türk köylerini görmelerine yaradığını da eklemiştir 205 . Dolayısıyla 

köylere yapılan günü birlik gezilerin, özünde romantik bir mahiyet 

taşıdığını söylemek yanlış olmayacaktır. 

Özetle, Atatürk’ün başlattığı modern uygarlık yürüyüşünde toplumun 

tamamına yönelik toplumsal bir etkinlik vasıtası olarak kurdurulan 

Halkevlerinin köycülük çalışmalarının 1930’lu yıllar boyunca 

ancak belli bir ölçüde etkili olduğunu söyleyebiliriz. Herşeyden 

önce Atatürk’ün çabaları neticesinde köylülerin Halkevlerine olan 

ilgisi artmış, bu ilgi çevre köylerde okuma odalarının ve daha sonra 

da kütüphanelerin açılmasına kadar gitmiştir. Dolayısıyla bu durum, 

hem okuyucu sayısının artmasına hem de okuyarak düşünmeye başlayan 

ve giderek kendi kültürünü, dilini, tarihini tanımaya çalışan 

bir toplum yaratılmasında son derece etkili olmuştur. Ancak dönem 

boyunca aydınla-köylü, devletle-köylü arasındaki iletişim, köye gitme 

projelerine rağmen bir türlü istenen düzeye çıkamamıştır. Halkın 

% 75-80’inin köylerde yaşadığı bir ülkede Halkevlerinin köycülük 

çalışmalarının ne kadar başarılı olduğu bu çalışmalara bakıldığında 

zaten rahatlıkla görülebilir. Devamlılıktan yoksun olan köycülük çalışmalarında 

Halkevlerinde atılan nutuklar, yapılan resmi törenler, 

verilen vaatler, romantik yaklaşımlar dahi bu yetersizliğin ve şehirli 

ile köylü arasıdaki kopukluğun giderilmesine yetmemiştir. Ayrıca 

204 Köymen, “Köy Çalışmalarında Tek Müsbet Yol: Köylü Hanı”, s. 299. 

205 Kirby, a.g.e., s. 71-72.


yöneticilerin Atatürk’ün başlattığı bu seferberlikteki samimiyetlerinin 

de arzu edilen düzeyde olmadığı görülmüştür. Netice itibarıyla, 

Halkevlerinin faaliyetlerinde bazı eksiklikler, hatalar, yürütülen politikalarda 

devamsızlıklar ve samimiyetsizler mevcuttur, ancak yine 

de bunu bütün Halkevleri çalışmalarına atfetmemekte fayda vardır. 

D. Basın-Yayında Köycülük 

Hükümetin ve Halkevlerinin bu çalışmalarının yanı sıra, dönemin 

önemli dergilerinde ve yazılan kitaplarında köycülük konusu 

tekrar tekrar işlenmeye, geliştirilmeye ve mevcut sorunlara çözümler 

bulunmaya çalışılmıştır. Sorunların çözümü meselesinde öncelikle 

İsveç, Danimarka, Meksika, Almanya gibi ülkelerdeki ders 

programları vs. incelenip tartışılmış, çalışmalar ve etkinlikler de bu 

çerçevede şekillendirilmiştir. 

Köycülük düşüncesinin gelişip yayılması ve konunun ayrıntıları 

ile incelenip daha geniş kitlelere ulaştırılmasında dönemin önemli 

yayın organları büyük çaba göstermişler ve konuyu işlemeye çalışmışlardır. 

Günlük gazetelerde ve özellikle de dergilerde belli bir 

süreliğine de olsa bu yayınlara büyük önem verilmiştir. 1930’lu yıllarda 

radyonun ön plana çıkması ve konunun burada da işlenmeye 

başlaması ise meselenin gündemde kalmasını kolaylaştırmıştır. 

Konu özellikle dergilerde sürekli tartışılmış ve bir takım görüşler 

ileri sürülmüştür. Türk Yurdu’ndan Ülkü’ye, Halk Bilgisi 

Haberleri’nden Ziraat Vekâleti Dergisi’ne, Atsız Mecmua’dan 

Kadro’ya kadar, döneme damgasını vuran bu dergilerde söz konusu 

görüş ve bilgiler okuyucuya sistemli bir şekilde sunulmuştur. Birinci 

Dünya Savaşı sonrası köy temasını işlemeye başlayan Türk Yurdu 

dergisi, ikinci kez yayına başladığı 1924’den itibaren köycülük 

çalışmalarına daha sık yer vermiştir. Türk Yurdu’nun köy konusuna 

1924 sonrası bilhassa edebiyat açısından yaklaştığı görülmüştür. 

Hamdullah Suphi, Mehmet Emin, Fuat Köprülü gibi tanınmış isimlerin 

yazılar yazdığı bu dergide köy, Türk kültürünün ana kaynağı 

olarak görülmüş ve bu şekilde ele alınmaya çalışılmıştır. Ancak 

1931 yılında derginin yayınına son verilmiştir 206 . 1931 yılında Türk 

206 Ertürk, a.g.e., s. 30.

110 


Yurdu dergisinin yayın hayatına son verilmesi, meselenin incelenmesinin 

sonu olmamış, aksine ondan sonra çıkan pek çok dergide konu 

daha fazla ve ısrarla işlenmeye çalışılmıştır. Aynı günlerde farklı yayın 

organlarında köy temalı yayınlara devam edilmiştir ki bunun en 

çarpıcı örneklerinden biri de Halk Bilgisi Haberleri dergisidir. Daha 

önce de değindimiz gibi, 1929’da yayın hayatına başlayan dergi, bilhassa 

folklor konularına ağırlık vermiş ve yayımladığı çalışmalar ile 

konunun gündemde kalmasına katkı sağlamıştır. 

Yayın faaliyetinde köycülük düşüncesinin, köylünün ve köyün 

ana tema olarak dergilerdeki yerini almasında 1930’lu yıllar gerçekten 

de bir dönüm noktasıdır. Bunu dönemin yayınlarında görmek 

mümkündür. Örneğin harf inkılâbı öncesi çıkmaya başlayan Ziraat 

Vekâleti isimli dergi, 1927’de kapatıldıktan sonra yeni harflerle ve 

yeni hali ile 1930 yılından itibaren tekrar yayımlanmaya başlamıştır. 

Hatta aynı günlerde Ziraat Fakültesi kapatılmış ve kadrosu yurt dışına 

eğitime gönderilmiştir. Bu tutum dahi Hükümetin köye, tarıma 

ve bu konuda alınacak eğitime gösterdiği hassasiyeti ve önemi bize 

göstermektedir. Bu çalışmaları 1931 yılında Kooperatifçilik ve 1934 

yılında da Karınca isimli dergiler izlemiştir. Aylık olan ve toplam 

12 sayı çıkan Kooperatifçilik dergisi, genellikle köyün sorunları ile 

bunun iktisadi yönü üzerinde durmuştur. Bundan sonraki günlerde 

İstanbul haricinde de kooperatifçilik dergilerinin çıkmaya başladığı 

görülmüştür. Adı geçen dergide ayrıca tarım, kooperatifleşme, 1929 

Dünya Ekonomik Buhranı ve bunun Türkiye ekonomisi üzerindeki 

etkileri, takip edilen politikalar gibi konulara yer verilmiştir. Türk 

Kooperatifçilik Cemiyeti’nin yayın organı olan Karınca dergisinde 

de köy temalı yazılara sıkça yer verilmiştir207 . 

Köycülük konusunu büyük bir ilgi ve ciddiyetle ele alan yayın 

organlarının başında şüphesiz 1931’de çıkan Atsız Mecmua gelmektedir. 

Şöyle ki, her ayın 15’inde çıkan ve özellikle Türkçülük, köycülük 

gibi ana konular üzerinde duran mecmuada genellikle ilk yazılar 

köycülüğe ayrılmıştır. Atsız Mecmua kısa yayın hayatı boyunca köycülük 

konusuna en çok önem veren ve bunu işleyen dergilerin başında 

gelmiştir. Mecmua köyün herşeyin temeli olması gerektiğini, 

207 Ertürk, aynı yer.


“yurdumuzun ve milletimizin büyümesi ve yükselmesi, köylerimizin 

büyümesine, artmasına ve yükselmesine” bağlı olduğunu, köylerimizin 

kurtuluşunun yine köylerimize bağlı olduğunu ve birinci vazifemizin 

köylerimizi kurtarmak ve yükseltmek olması gerektiğini savunmuştur. 

Çünkü onlara göre “Büyük Türkiye’yi köyler yaşatacak, 

köyler yükseltecektir”. 

Dergide genellikle köycülük konulu yazılar Bozkurt, Dede Korkut, 

Irkıl Ata, Deli Dumrul gibi isimler altında ya da imzasız olarak 

yayımlanmıştır. Derginin sahibi ve müdürü olan Hüseyin Nihâl (Atsız), 

her türlü medeniyet ürününün öncelikle köylerde uygulanmasını 

istemiş ve 1931 tarihli bir yazısında da şunları söylemiştir: “Köy evleri 

kerpiç harabeler halinde iken Türkiye’de şehirler yapılamaz.... 

Köylerde elektrik yapılmadan şehirleri elektriklemek doğru değildir. 

Köylerde milli zevkimize göre bir köy mimarisine uygun programlı 

bir imar başlamadan büyük şehirlere büyük binalar yapmak caiz değildir. 

Köylere radyo vermeden şehirliye radyo dinletmek haramdır. 

Gübreli çirkefler köy sokaklarını bataklık yaparken, büyük şehirlerin 

kanalizasyonuna para harcamak yerinde olamaz. Köy mektepleri 

mahdut yerlerde ve kerpiç damlar altında bulunurken şehirlere ve 

hatta kazalara süslü ve büyük mektep binaları yakışamaz...Bir yerde 

sıhhi bir müessese açmak niyetinde isek bunda da herşeyden önce 

köylünün ihtiyacını düşünmeliyiz...” Atsız bu yazısıyla aslında köylerin 

birinci plana çıkarılmasını istemiş ve “hiçbir yerde Efendinin 

binasından önce hizmetçilere mesken” yapılmadığını söylemiştir. 

Herkesi bu konuda düşünmeye çağırdığı ve bunun herkes için bir 

borç olduğunu ifade ettiği yazısını “..mademki köylüyü herşeyden 

üstün sayıyor ve bizim bütün muvaffakiyetlerimizin kaynağı tanıyoruz, 

onu kendimizden çok düşünmek, kendimize yani şehirlerimize 

birşey yapmadan önce onun ihtiyaçlarını dindirmeğe çalışmak 

borcumuzdur” 208 şeklindeki ifadeleriyle bitirmiştir. 

“Halka tapalım ve dediklerini yapalım” tarzındaki sloganlar ile 

yola çıkan dergi, bu bağlamda herkesi ama öncelikle gençleri halka 

gitmeye çağırmış ve gençlere şu tavsiyelerde bulunmuştur: “elinizde 

değnek, sırtınızda azık torbanız, ayağınızda çivili ayakkaplarınız 

ve gönlünüzde, memleketinize ve hemşehrilerinize sunacağınız 

sevginin bitmez tükenmez kaynağı, yalnız veya arkadaşlı, saatlerce, 

208 H Nihâl (Atsız), “Köycülük”, Atsız Mecmua, S. 5, 15 Eylül 1931, s. 97-98.

112 


günlerce yürüyünüz” 209 . 1930’lardaki mevcut durumun, inkılâbı yapanların 

meydanı yarım aydınlara bırakması sonucu ortaya çıktığını 

savunan Atsız, İstiklâl Harbi ile başlayan aydın-halk ilişkisinin de, 

aslında inkılâpların bitimiyle birlikte sona erdiğini, “aydının kendi 

alemine döndüğünü” ve onların herşeyi kendi arzu ve menfaatlerine 

göre yorumladıklarını yazmıştır. Görüldüğü gibi Atsız, tüm hareketin 

temelinde gençleri görmüş ve onların silkinerek inkılâba sahip 

çıkmalarını, en mühimi de yeni bir Türk gençliğinin yaratılmasını 210 

istemiştir. Bütün bu ifadeler ve yaklaşım aslında, Türkiye Cumhuriyeti 

tarihinde bir dönüm noktası olarak nitelendirdiğimiz 1930’lu 

yıllarda Atsız’ın yayın organı vasıtasıyla halka, aydınlara, gençlere 

yaptığı bir uyarı 211 mahiyeti taşımaktadır. Çünkü o tarih itibarıyla 

içinde bulunulan günler gerçekten de devlete, rejime ve inkılâplara 

sahip çıkılması gereken bir dönemdir. Milliyetçiliğin had safhaya 

ulaştığı, dünyada totaliter rejimlerin popüler olduğu bir süreçte, 

Türk gençliğini bu rejimlerin etkisinden korumak, onların aydınhalk-köylü 

topyekün bütünleşmesini ve Atatürk’ün koyduğu ilke ve 

inkılâpların benimsenmesini sağlamak için yapılan bu tarz uyarıların 

önemi gerçekten büyüktür ve kolay anlaşılabilir niteliktedir. 

Dergide H. Nihâl haricinde Reşat Nuri, Hamdullah Suphi, M. 

Şakir Ülkütaşır, Pertev Nail Boratav gibi kişiler de yazılarıyla yer 

almıştır. Bu dönem yayın organlarında Anadolu Notları isimli yazı 

türü çok yaygındı. Hemen her dergide bu türe geniş yer ayrılıyordu. 

Nitekim Atsız Mecmua’da da Reşat Nuri’nin “Anadolu Notları” yayımlanmış 

ve bu yazılar daha sonra kitap olarak düzenlenmiştir. 

1934 ve 35 yılları çok sayıda derginin kapatıldığı bir dönemdir. 

Bu günlerde sadece “siyasi iktidar ile ilişki içinde” olan dergiler yani 

Halkevi yayın organı Ülkü ile Türk Kooperatifçilik Cemiyeti yayını 

Karınca yayınlarını aralıksız sürdürebilmişlerdir 212 . Köycülük dü- 

209 Dede Korkut, “Yaz Tatilinde Talebe Seferberliği ve Bunda Muallimlere Düşen 

Vazife”, Atsız Mecmua, S. 1, 15 Mayıs 1931, s. 11. 

210 Atsız, “Halk ve Münevver”, Atsız Mecmua, S. 10, 15 Şubat 1932, s. 238; H. 

Nihâl, “Bize Bir Gençlik Lâzım”, Atsız Mecmua, S. 12, 15 Nisan 1932, s. 

286. 

211 Atsız Mecmua ve köycülük hakkında yazılanlar hakkında bk. Eraslan, a.g.e., 

s. 141-144. 

212 Ertürk, a.g.e., s. 33.


şüncesinin öncülüğünü yapan yayın organlarından biri de şüphesiz 

Halkevlerinin yayın organı olan Ülkü Dergisidir. Ülkü, hemen her 

sayıda köy konularına yer vermiş, içeriği ve sorunlara yaklaşımı açısından 

da döneme damgasını vurmuştur. Dergide 1) Köycüler Bölümü, 

2) Köy Tetkikleri Bölümü şeklinde iki bölüm halinde konuya 

temas edilmiştir. Dergi, köycülüğün anlaşılıp gelişmesi için bir yandan 

Köy Anketleri düzenlerken, diğer yandan da hemen her sayıda 

konuyla ilgili makalelere yer vermiştir. Örneğin 1933’ün Haziran 

ayında dergi köy seferberliği çerçevesinde Köy Anketi başlığıyla bir 

anket düzenlemiştir. Ankette köylerimizin gelişmesi için herkes köylere 

tatil yapmaya davet edilmiştir. Bu bağlamda öğretmenlere, öğrencilere, 

memurlara yönelik düzenlenen ankette onlardan gittikleri 

köyün incelenmesi istenmiştir. Adı geçen ankette köyün adı, coğrafyası, 

tarihi, ahlâk anlayışı, okur yazar sayısı, köye gazete-kitap 

gelip gelmediği, köylülerin kullandıkları kelime sayısı, kullandıkları 

eşyalar, köyde postahane, kooperatif olup olmadığı, spor yapılıp yapılmadığı, 

köyün ekonomik ve sağlık durumu gibi toplanan bilgilerin 

sınıflandırılmasına yarayacak nitelikte sorular sorulmuştur 213 . 

Bundan sonraki günlerde gerçekten de bu davete uyarak köylere giden 

kişilerin anketleri dergide yayımlanmış, okuyucuya hem köyler 

tanıtılmaya, hem de mevcut problemlerin tespit edilmesine çalışılmıştır. 

Yukarıda ifade edilmiş olduğu gibi, 1933 ve sonrasında Ülkü 

dergisinde, bir dönem derginin yönetimini de üstlenmiş olan Nusret 

Köymen başta olmak üzere çok sayıda kişinin köycülük konusunda 

yazdıkları yazılar yayımlanmıştır. Köymen, dergide öncelikle 

Avrupa’daki köycülük çalışmalarından bahsettiği bir dizi makale 

yazmıştır. Örneğin Nisan 1934’de Meksika’daki uygulamalardan 

bahsettiği “Meksika’da Köy Terbiyesi” başlıklı makalesini kaleme 

almış, bu yazılarını daha sonra Meksika’da Köycülük adıyla kitap 

olarak da yayımlamıştır. Bunu, Haziran 1934’de “Meksika’da Köy 

Mektepleri”, Ağustos 1934’de “Danimarka Köylüsü Nasıl Uyandı” 

gibi makaleler takip etmiştir. Hayatını bu davaya adayan N. Köymen 

ayrıca Köycülük Programına Giriş, Köycülük Bilimi başta olmak 

üzere konuyla ilgili pek çok da kitap yazmıştır. 

213 “Köy Anketi”, Ülkü, C. I, S. 5, Haziran 1933, s. 362-364.

114 


Ülkü dergisinde Mehmet Saffet (Engin), R. Ş. (Reşat Şemsettin 

Sirer), Selahaddin Kandemir gibi kişiler de köycülük, köy eğitimi 

ve sorunları üzerine yazılar yazmışlardır. Örneğin Kandemir, Eylül 

1935’de yazdığı “Köycülüğümüz” isimli yazısında önce köycülük 

davasının devlet işi olduğunu söylemiş, sonra da Türk köylüsünün 

kalkındırılması için neler yapılması gerektiğinden bahsetmiştir. Yazar 

aslında köycülüğün nasıl yapılması gerektiği üzerinde durarak, 

bazı öneriler getirmeye çalışmıştır. O güne kadar yapılan çalışmalara 

biraz eleştirel bir tutumla yaklaşan Selahaddin Kandemir, bu konuya 

kesinlikle belli bir program dahilinde yaklaşılması lâzım geldiğini, 

aksi takdirde bu işten verimli sonuçların elde edilemeyeceğini 

belirtmiştir. Ona göre köycülük işlerinde gözlenen en büyük ihmal, 

köycülük yapacak gençlerin yeteri kadar aydınlatılmaması, bu konuyla 

ilgili yazıların çok yazılmaması, Köy nedir? Nasıl bir sosyal 

kurumdur? Fonksiyonu, karakteri nasıldır? Nasıl teşekkül eder? 

şeklindeki sorularla meselenin sorgulanıp, gerçekçi bir köy tetkikinin 

yapılamamasıdır. Kandemir, bütün bu ifadelerin yanı sıra Türk 

köycüsünün köylere rastgele değil de belirli bir program dahilinde 

girmesinin ve bunun için de Halkevlerindeki köycülük çalışmalarının 

iki genel şubeye ayrılmasının yerinde olacağını yazmıştır. Bunu 

“1) İlmi alanda çalışan köycüler, 2) Ameli alanda çalışan köycüler” 

olmak üzere iki gruba ayırmış ve birinci grubun yazılar yazıp 

konferanslar vermesini, kılavuzlar hazırlamasını, ikinci grubun da 

birincilerin hazırladığı bu program dahilinde “müsbet ve fiili surette” 

çalışmalarını önermiştir 214 . Ülkü dergisi ayrıca Halkevleri köycülük 

kollarının çalışmalarından da bahsederek, bunların halka duyurulmasını 

sağlamıştır. 

Bu dönemde köy temalı konulara belli oranda yer veren yayınlardan 

biri de Varlık dergisidir. 1933 yılında edebiyat dergisi olarak 

çıkmaya başlayan Varlık’da, sınırlı da olsa köy konularına yer verilmiştir. 

Sanat, inkılâp, şiir gibi konuların işlendiği dergide, köy konulu 

yayınları Nusret Kemal, Kemal Kadri gibi isimler üstlenmiştir. 

Dergide, genelde köy ile rejim arasındaki ilişki ve “köy münevverliği” 

kavramları üzerinde durulduğu görülmüştür 215 . 

214 Kandemir, “Köycülüğümüz”, s. 32-36. 

215 Ertürk, a.g.e., s. 33.


Hemen her sayısında köy, köylü ve ziraat gibi konulara yer veren 

başka bir dergi ise Kadro’dur. Dergi 36 sayılık yayın hayatında 

çok önemli bir misyon üstlenmiş ve bu süre içinde diğer konulara 

olduğu kadar köycülük konusuna da geniş yer ayırmış ve çok sistematik 

bir yaklaşım sergilemiştir. Kadro dergisinin yazarlarından 

Şevket Süreyya, Vedat Nedim ve İsmail Hüsrev ziraat, kooperatifçilik, 

köy gibi konularla özellikle ilgilenen kişiler olmuşlardır 216 . Zaten 

bu kişiler daha dergi çıkmadan önce bu konularda yazılar yayımlamışlar, 

konunun daha ziyade siyasi ve iktisadi boyutları üzerinde 

durmaya çalışmışlardır. Örneğin 1933 yılında Tahir Hayrettin, yazdığı 

“İnkılâp ve Köy” başlıklı yazısında “Milli kurtuluş davamızın 

anadireği köy ve köylüdür” görüşünden yola çıkmış ve en mühim 

işin köylünün, halkın terbiyesi olduğunu söylemiştir. Ne de olsa devir 

terbiye devridir. T. Hayrettin öncelikle köye inilmesini, köylünün 

eğitilmesini, köy muallimlerinin yetiştirilmesini istemiş ve bunun 

lüzumuna işaret etmiştir. Yazar herkesi köye gitmeye ve köyleri “insanı, 

davarı, çatısı ve sofrası” ile yeniden yapmaya çağırmıştır 217 . 

Falih Rıfkı da yine Kadro dergisinde yazdığı “Bizim Köy” başlıklı 

yazısında, yapılan tüm bu çalışmalar, hedeflenen halk terbiyesi ve 

eğitimi sonucunda işte “o zaman bizim köye, kemalist köye, Türk 

ihtilâlinin köyüne, radyodan ocağının başında köy saati’ni dinleyen, 

ve çamaşır suyunu elektrikle ısıtan köylüye” 218 kavuşmanın mümkün 

olabileceğini yazarak, yapılanlar karşısındaki beklenti ve temennilerini 

dile getirmeye çalışmıştır. 

Köy konusu sadece dönemin önemli dergilerinde değil, yazılan 

kitaplarında da işlenen ana konulardan biridir. 1929’dan itibaren yani 

harf inkılâbı sonrası köy temasını işleyen kitaplar yazılmaya başlanmıştır. 

Bu tarihten önce bu tür kitaplardan bahsetmek oldukça zordur. 

1929 sonrasında ve özellikle de 1930’lu yıllarda köy konulu çok 

sayıda yayın yapılmıştır. 1934 tarihli İ. Hüsrev Tökin’in Türkiye’de 

Köy İktisadiyatı, 1936’da İ. Hakkı Tonguç’un Köyde Eğitim ve aynı 

yıl Canlandırılacak Köy, Nusret Köymen’nin 1935 tarihli Köycü- 

216 Ertürk, aynı yer. 

217 Tahir Hayrettin, “İnkılâp ve Köy”, Kadro, C. II, S. 20, Ağustos 1933, s. 29- 

36. 

218 Falih Rıfkı, “Bizim Köy”, Kadro, C. II, S. 18, Haziran 1933, s. 15-17.

116 


lük Programına Giriş ve diğerleri bunlara örnek olarak verilebilecek 

son derece değerli eserlerdir. 

1930 ve sonrasında eğitim meselelerinin ve sorunlarının çokça 

tartışıldığı bir dönemde, eğitimbilimci İsmail Hakkı Baltacıoğlu da 

yaptığı çalışmalar ile bu konuya ışık tutmaya çalışan kişilerden birisi 

olmuştur. Ülkede halk eğitiminin sağlanmasını ve okuma yazma 

sorununun çözülmesini isteyen Baltacıoğlu yazdığı İçtimai Mektep 

(Sosyal Okul) adlı kitabında eğitim ve öğretim haklarından yararlanmaktan 

bahsetmiştir. Meselenin 1935’den sonra daha ciddi bir 

şekilde ele alınmasından sonra İsmail Hakkı Tonguç da ülkede eğitim 

konusunda önemli çalışmalara imza atmıştır. Atatürk tarafından 

İlköğretim Genel Müdürlüğüne atanan Tonguç, eğitim meselelerine 

köklü çözüm yolları bulmak için çok uğraşmış, hatta 1936 yılında 

köy ve köy sorunlarına ilişkin Canlandırılacak Köy isimli bir de 

kitap yazmıştır. Tonguç kişisel çabasıyla özellikle kırsal kesimdeki 

eğitim problemlerine değinmeye çalışmış ve köycülük düşüncesinin 

geliştirilmesi ve herkese benimsetilmesi için uğraşmıştır. Çünkü 

ona göre köy herşeyin temeli olmalıydı. Köylüden güç almayan ve 

köylünün katılmadığı işlerin başarılması söz konusu olamazdı. Dolayısıyla 

“Güvenilecek tek güç köyden yeni yetişen kuşaklardı(r)” 219 . 

Tonguç da gerek yazdığı kitaplarıyla gerekse ileri sürdüğü fikirleri 

ve bu doğrultudaki çalışmalarıyla bunu gerçekleştirmeye çalışmıştır. 

Başta Köymen olmak üzere diğer yazarların kaleme almış oldukları 

tüm yazılar köycülük meselesini sürekli gündemde tutmaya yetmiş 

ve bu da konuya öğretmen yetiştirme, çağdaş eğitim ve köy enstitüleri 

gibi boyutlar kazandırmıştır. 

Köy konulu kitaplardan söz ederken, konunun edebiyattaki yansımalarına 

da bakmak gerekmektedir. Çünkü bundan sonraki süreçte 

köy teması Türk romanının ana konularından biri haline gelmeye başlayacaktır. 

Reşat Nuri’nin 1922 yılında yayımlanan Çalıkuşu isimli 

romanı, tam anlamıyla bir köy romanı olmasa da, Anadolu’nun kitaba 

sokulması ve köye yönelik bir yaklaşım sergilenmesi açısından 

önemli ve güzel bir örnek teşkil etmektedir. Yine Yakup Kadri’nin 

219 Arayıcı, a.g.e., s. 197.


Yaban isimli romanı da bu çizgide bir çalışmadır 220 . Yakup Kadri bu 

romanında köy hayatından köyün görünümüne, köylü aydın ilişkisinden 

köylerin içinde bulunduğu duruma ve en mühimi de köylü 

için herşeyin yeniden başlaması gerektiği fikrine kadar uzanan bir 

yaklaşım sergilemiştir. Böylelikle köy ve köylü edebiyattaki yerini 

de almaya başlamıştır. 

Gerek dönemin dergilerinde ve gerekse yayımlanan kitaplarda 

yer alan köy konulu çalışmalar, meselenin güncelliğini koruması, 

daha geniş kitlelere götürülmesi ve bu tartışmaların ön plana geçmesi 

gibi olumlu sonuçlar doğurmuştur. Ancak özellikle dergilerde 

yayımlanan makalelerin olumsuz diyebileceğimiz bir takım özellikleri 

de ortaya çıkmıştır. Örneğin o günlerde dergilerde köycülük ile 

ilgili çıkan makalelerin büyük kısmı çok kısadır ve bunlar genelde 

birbirinin tekrarı niteliğindedir. Makaleler üzerine bir inceleme yapıldığında 

bunların dağınık, kısa ve hatta bazen de çelişkili ifadeler 

taşıdıklarını görmek mümkündür. Ancak tüm dağınıklık ve sistemsizliklerine 

rağmen yine de köy tartışmalarının canlı tutulmasında 

büyük rol oynamış oldukları kesindir. 

IV. ATATÜRK VE BASIN 

A. 1930 Öncesi Türk Basını 

Osmanlı Devleti’nde XVIII. yüzyıl sonundan XIX. yüzyıl ortalarına 

kadar olan süreçte meydana gelen siyasal, sosyal, kültürel 

ve ekonomik gelişmeler, XIX. yüzyılda Türk basınının doğmasına 

zemin hazırlamıştır. Basın, II. Mahmud’un yaptığı radikal değişimleri 

ve projelerini topluma duyurabilmek için çıkmasını istediği ilk 

Türkçe gazetemiz Takvim-i Vekâyi (1831)’den itibaren gelişerek günümüze 

kadar gelmiştir. Tanzimat döneminde devletin isteği, teşviki 

ve insiyatifi ile ortaya çıktığını gördüğümüz gazeteler, tamamen batılılaşma 

sürecine girmiş olan devletin kültürel, teknolojik, ekonomik 

alandaki değişimleri ve Batı ile olan ilişkileri topluma ulaştırma 

gayesine hizmet etmişlerdir. Ancak bu arada devlet, hissedilir derecede 

bir sansür mekanizmasını devreye sokarak basın üzerinde bir 

denetim kurmayı da ihmal etmemiştir. 

220 Ertürk, a.g.e., s. 33, 35.

118 


Bilindiği gibi, Birinci Dünya Savaşı’nın yenilgiyle sonuçlanması 

üzerine imzalanan Mondros Mütarekesi, Mütareke Basını olarak 

nitelendirilen yeni bir dönem başlatmıştır. Hem ülke hem de basın 

için yeni bir dönem olan Mütareke yılları, basının hareketlendiği, 

Anadolu’da başlayan Milli Mücadele’nin desteklenmeye başlandığı, 

bu durumun basını ikiye böldüğü bir süreç olarak karşımıza çıkmıştır. 

Mütareke yıllarında İstanbul basını ile Anadolu’da çıkan ve çıkmaya 

başlayan gazeteler arasında bir rekabet ve tartışma da beraberinde 

gelmiştir. Özellikle Anadolu’da Mustafa Kemal Paşa’ya ve direniş 

hareketine karşı büyük bir sempati duyulmaya ve hareketin gönülden 

desteklenmesine başlanmıştır. Örneğin bugünlerde İzmir’de çok 

sayıda Türkçe gazete çıkmıştır. Öyle ki, Ahenk, Müsavat gibi gazeteler, 

işgale ve Yunanlıların uyguladığı sansüre rağmen yayınlarını sürdürmeyi 

başarmışlardır. Ancak çıkan gazetelerde, sansür dolayısıyla 

Milli Mücadele’ye, Mustafa Kemal’e ve Anadolu’daki gelişmelere 

ilişkin haberlere çok yer verilememiştir. Daha çok yabancı ajanslardan 

elde edilen bilgiler gazetelerdeki yerini alabilmiştir. İzmir halkı 

Kurtuluş Savaşı hakkındaki haberleri, Balıkesir’de basılan ve gizlice 

İzmir’e sokulan İzmir’e Doğru 221 isimli bir gazeteden takip edebilmiştir. 

İşgalden sonra özellikle de Cumhuriyet’in ilânı ile İzmir 

basını da toparlanmış ve İzmir önemli basın merkezlerimizden biri 

haline gelmiştir. Türk Sesi, Anadolu, Ahenk, Hizmet, Sada-yı Hak gibi 

gazeteler döneme damgasını vuran İzmir gazeteleridir. Şunu söyleyebiliriz 

ki, bu dönemde bütün işgale, sansüre ve takibe rağmen 

basın çalışmalarını devam ettirmiştir. En mühimi de o zaman büyük 

fedakârlıklarla görevini yerini getirmeye çalışan gazeteciler Cumhuriyet 

döneminin ilk yıllarına da damgalarını vurmuşlar, İstanbul’da 

da sansüre ve işgale rağmen başarıyla ve büyük bir özveriyle gazetelerini 

çıkarmaya çalışmışlardır. 

Basın, Milli Mücadele’nin kazanılmasında ve toplumun bilgilendirilip 

bilinçlendirilmesinde gerçekten büyük rol oynamıştır. Basının 

toplumdaki rolünün, gücünün ve öneminin farkında olan Mustafa 

Kemal Paşa daha ilk günlerden itibaren basına büyük ilgi duymuştur. 

221 İzmir’e Doğru gazetesini, Esat ve Vasıf Çınar kardeşlerle Mustafa Necati Bey 

çıkartıyordu. Gazete 27 Haziran 1920 günü Yunan ordusunun Balıkesir’e girmesi 

üzerine 74. sayısını yayımlayarak kapanmıştır (Zeki Arıkan, “Tanzimat 

ve Meşrutiyet Dönemlerinde İzmir Basını”, TCTA, C. I, s. 111).


O günlerde halka ulaşmanın tek yolu ve aracı gazetelerdi. Dolayısıyla 

bu dönemde, bir yandan verilen mücadelenin halka duyurulması 

ve kamuoyu oluşturulması için çalışılırken, diğer yandan da bağımsız 

ve milli bir basının ortaya çıkarılması için çaba sarfedilmiştir. 

Okul çağlarından itibaren basına büyük ilgi duyan Mustafa Kemal, 

Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Minber isimli bir gazetenin çıkmasına 

da vesile olmuştur 222 . Hem Harp Okulu’ndaki hem de Fethi 

Bey’e çıkarttığı Minber’deki girişimleri onu, mücadele döneminde 

isimlerini yine kendisinin verdiği Sivas’ta İrade-i Milliye 223 ile 

Ankara’da Hakimiyet-i Milliye 224 isimli iki gazete 225 çıkarmaya kadar 

götürmüştür 226 . Mustafa Kemal Ankara’da halkı bilinçlendirmek 

ve bir kamuoyu oluşturabilmek gayesiyle öncelikle haber akışını ve 

telgraf hattını kontrol altına almış, sonra da çıkarttığı bu gazetelerde 

Milli Mücadele ile ilgili haberlerin yapılmasını sağlamıştır 227 . İşte 

böyle bir ortamda Anadolu basını bütün teknik imkânsızlıklara ve 

mali sıkıntıya rağmen işini yapmaya gayret etmiştir. Adı geçen gazeteler 

haricinde Anadolu’da mücadeleyi destekleyen İzmir’e Doğru 

(Balıkesir), Doğru Söz (Balıkesir), Yeni Adana, Açıksöz (Kastamonu), 

Babalık, Öğüt (Konya), Küçük Mecmua (Diyarbakır), Albayrak 

(Erzurum), Emel (Amasya), Işık (Giresun), İstikbal (Trabzon), Ahali 

(Edirne), Dertli (Bolu), Amâl-i Milliye (Maraş) gibi gazeteler de çıkmış 

ve yazdıkları yazılar ile harekete önemli katkılarda bulunmuşlardır. 

Mustafa Kemal Paşa da bütün bunları dikkatle izlemiş ve çıkan 

222 Mustafa Kemal’in basına ilgisi ve Minber gazetesi hakkında bk. Nuri İnuğur, 

Türk Basın Tarihi, Gazeteciler Cemiyeti Yay., İstanbul 1992, s. 15-22. 

223 Sivas’ta çıkartılan İrade-i Milliye gazetesi 1919-1922 yılları arasında yayın 

hayatını sürdürmüştür. 

224 Gazete 1920-34 yılları arasında Hakimiye-i Milliye, 1934’ten sonra da Ulus 

adıyla çıkmıştır. 

225 Aslında o tarihlerde Ankara’da Hakimiyet-i Milliye dışında bir de Yunus 

Nadi’nin Yeni Gün isimli gazetesi de çıkıyordu. Nadi, İstanbul’daki matbaasını, 

makinelerini katırların sırtına yükleyerek Ankara’ya nakletmiş ve orada bu 

gazeteyi çıkarmayı başarmıştır. 

226 İrade-i Milliye ve Hakimiyet-i Milliye hakkında bk. İnuğur, a.g.e., s. 23-27. 

227 İrade-i Milliye’de çıkan yazıların tamamen M. Kemal Paşa’nın direktifleri 

doğrultusunda yazıldığı, Hakimiyet-i Milliye’deki başyazıların çoğunun da 

onun kaleminden çıktığı hakkında bk. Yücel Özkaya, Milli Mücadele’de Atatürk 

ve Basın (1919-1921), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1989, s. 

59-70.

120 


yazıları değerlendirmiştir 228 . O günlerde İstanbul basını ise işgale ve 

sansüre rağmen çalışmalarına devam etmiştir. 1921 yılından itibaren 

Milli Mücadele ile ilgili haberlere yer verilmeye başlanmışsa da 

bunlar hiçbir zaman Anadolu basınının düzeyine erişememiştir. Ancak 

1921’den sonra İstanbul basını biraz daha rahat yayın yapmaya 

başlamıştır 229 . 

Milli Mücadele döneminde basın her türlü yoksulluğu ve eksikliği 

yaşamıştır. Kağıt, özellikle mürekkep ve matbaa harflerinin 

yokluğu bazen gazetelerin ambalaj kağıtlarına basılmasına ve boyutlarının 

küçülmesine neden olmuştur. Aynı günlerde basının ayakta 

kalabilmesi için tüm imkânsızlıklara rağmen sembolik yardımlar 

yapılmaktan da kaçınılmamıştır. Örneğin 1921 yılı içinde Ankara 

dışındaki gazetelere 1000 lira para ile 250 top kağıt yardımı yapılmıştır. 

Yine 1920 yılı içinde de Anadolu basınına 465.613 kuruş yardım 

söz konusudur. Bunların dışında Hakimiyet-i Milliye gazetesine 

aylık 1100 lira gibi bir yardım yapıldığı da bilgiler arasındaki yerini 

almıştır 230 . 

1919-1921 yılları arasında kamuoyunun oluşturulmasında etkili 

olduğunu gördüğümüz gazetelerin haber alma kaynakları ise şöyleydi. 

Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi (MUM) 231 tarafından 

İstanbul, Zonguldak, İnebolu, Antalya, İzmit, Adana, Kars, 

Trabzon ve Aydın (Kuşadası ve Söke) da kurulan istihbarat şubeleri 

ile buralarda görev yapan ajanlar, yabancı gazete ve dergilerdeki 

haberler, yabancı ajanslardan gelen haberler, bazı gazetelerin 

Avrupa’da bulunan muhabirlerinin gönderdiği haberler, M. ve İ. 

Müdüriyetinin Londra, Paris, Almanya, İsviçre ve ABD’de bulunan 

228 Özkaya, a.g.e., s. 14. 

229 Özkaya, a.g.e., s. 71. 

230 İzzet Öztoprak, Kurtuluş Savaşında Türk Basını (Mayıs 1919-Temmuz 

1921), Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1981, s. 32-33. 

231 7 Haziran 1920 günü kurulan Matbuat Umum Müdürlüğü, önce Bakanlar Kuruluna, 

1921 yılında da Dışişleri Bakanlığı’na bağlanmıştır. Kurumun başına 

Hamdullah Suphi getirilmiştir. Bu örgüt özellikle dış basında Türkiye’nin sesini 

duyurabilmek maksadıyla kurulmuştur. Müdürlük, küçücük kadrosu ve 

bütçesiyle sadece basın işleriyle ilgilenmemiş, dış ve iç yayınlar yapmak, istihbarat 

ve propaganda işlerini yürütmek gibi konulara da el atmıştır. Ayrıca 

Anadolu’da gazetelerin düzenli çıkabilmesi için onlara kağıt, mürekkep, harf 

vs. malzeme temin etmeye de çalışmıştır (İnuğur, a.g.e., s. 29-30).


dış ajanlarının haberleri, telsiz istasyonlarından elde edilen dış haberler 

ile Türkiye’de çıkan Fransızca, İngilizce, Ermenice, Rumca 

gazete ve dergilerdi 232 . İkinci olarak da, hem yurt içinde halkı aydınlatmak 

ve buna inandırmak hem de bu davanın dünyaya duyurulmasını 

sağlamak amacıyla bir örgüt kurulmuştur. 6 Nisan 1920 günü 

kurulan Anadolu Ajansı (AA) dar kadrosuyla bu dönemde önemli 

çalışmalara imza atmıştır 233 . Mustafa Kemal’in isteği üzerine kurulan 

AA ile Matbuat Müdürlüğü tamamen kamuoyunu yanlış bilgilerden 

kurtarmak, yanlış milli ve dış haberlere karşı milleti uyarmak, 

haberleri halka günü gününe ulaştırmak ve Hükümet ile halk arasındaki 

ilişkiyi kuvvetlendirmek gibi belli amaçlar için kurulmuştur. Bu 

kapsamda Anadolu basını sürekli desteklenmiş ve Mustafa Kemal 

Paşa da her fırsatta basın mensupları ile bir araya gelerek onlarla 

konuşmuştur. 

Bugünlerde tıpkı Birinci Dünya Savaşı’nda İttihat ve Terakki’nin 

yapmış olduğu gibi, basına katı bir sansür uygulanmak zorunda kalınmıştır. 

Mustafa Kemal Paşa, zararlı yayınların halka ulaşmasını 

önlemek ve bir karışıklık çıkmasına mâni olmak için böyle davranmak 

zorunda kalmıştır. Hükümet 6 Mayıs 1920 günü bir de Sansür 

Talimatnamesi yayımlamıştır. 19 maddelik bu talimatnamede, özellikle 

İstanbul ile her türlü haberleşme yasaklanmış, sahildeki sansür 

merkezleri tarafından İstanbul’dan gelen yazışmaların geri gönderilmesi 

istenmiş ve İstanbul gazetelerinin Anadolu’ya girişine de yasak 

konulmuştur 234 . Görevini yerine getirmeyen, bu evrakları kabul edip 

geri göndermeyen memurların da Hıyanet-i Vataniye Kanunu ile 

yargılanacakları bildirilmiştir. Bütün bunlar gösteriyor ki, Mustafa 

232 Öztoprak, a.g.e., s. 33. 

233 O zamana kadar bağımsız bir haber ajansımız yoktu. Haberleşmeler 

Antalya’daki İtalyan Temsilciliği vasıtasıyla yapılabiliyordu. Ancak yine de 

halka doğru ve düzenli bilgi verilebilmesi için böyle bir kuruma acil ihtiyaç 

duyuluyordu. Aslında Osmanlı döneminde “Osmanlı Telgraf Ajansı” kurulmuştu. 

Fakat 1911 yılında kurulan bu ajans, daha çok ticari bir niteliğe sahipti. 

Neticede belli bir süre sonra Osmanlı Milli Ajansı’na dönüşen Telgraf Ajansı 

pek uzun ömürlü olamamış, savaş sonunda da ortadan kalkmıştır. Ekim 1918 

tarihinden itibaren ise Türkiye-Havas-Reuter bileşimi çalışmalarına başlamıştır. 

Ayrıntılı bilgi için bk. Özkaya, a.g.e., s. 44-50; Orhan Koloğlu, Havas- 

Reuter’den Anadolu Ajansı’na, Çağdaş Gazeteciler Derneği Yay., Ankara 

1994, s. 45-68. 

234 19 maddelik bu talimatname için bk. Koloğlu, a.g.e., s. 56-58.

122 


Kemal Paşa dönemin şartları gereğince basına katı bir sansür uygulamak 

zorunda kalmıştır. Ama ne yazık ki bütün denetime rağmen 

İstanbul’un Dürrizade’nin fetvasını Anadolu’ya sokmasına engel 

olunamamıştır. 

Mustafa Kemal’in getirdiği bu sansür, daha çok İstanbul’a gidecek 

ve oradan gelecek gazete ve dergiler üzerinde etkili olmuştur. 

Yani bir nevi tedbir mahiyeti taşımıştır. Bu günlerde Mustafa Kemal, 

Hakimiyet-i Milliye, AA ve MUM üçgeni çerçevesinde gelişmeleri 

kontrol altında tutmaya çalışmıştır. Bu dönemde kesinlikle güdümlü 

bir basın söz konusu olmuş, fakat buna karşın, örneğin Pontusculuk 

yapmayan Rum gazetelere de yaşam hakkı tanınmıştır. Hatta o 

zaman Arif Oruç’un Yeni Dünya isimli gazetesi gibi sosyalist gazetelere 

dahi izin verilmiş, ama tabii ki sıkı kontrol altında tutulmak 

şartıyla 235 . 

Cumhuriyet ilân edildikten sonra Mustafa Kemal’in, yapacağı 

değişimi topluma anlatabilmek ve inkılâpların benimsenmesini sağlamak 

için yine basının desteğine ihtiyacı vardı. O, kesinlikle bunun 

bilincindeydi ve imparatorluktan ulus devlete geçişte basından açıkça 

destek bekliyordu. Nitekim buna bir zemin oluşturabilmek için 

İstanbul basınından uygun gördüğü gazetecilerle iki kez bir araya 

geldi. İlk toplantı 16/17 Ocak 1923’de İzmit’de, İstanbul’dan çağrılan 

altı gazeteci ile gerçekleştirildi. Toplantıda Halk Fırkasının son 

durumu, nüfus meselesi, hilâfet meselesi, seçim sistemi, kadınlara 

seçim hakkının verilip verilmeyeceği gibi konular üzerinde konuşuldu. 

Örneğin ilk toplantıya katılanlardan biri olan Ahmet Emin Yalman, 

bu toplantıda hilâfet meselesi konusunda sorulan bir soru üzerine 

Mustafa Kemal’in “Türkiye devleti başka bir makam tanımaz. 

Haddizatında başka bir makam yoktur, yani makamı hilâfetin vaziyeti 

ve mahiyeti resmiyesi yoktur...” 236 diyerek, hilâfetin kökten ilga 

edilmesi lâzım geldiğini anlatmaya çalıştığını yazmıştır. Görüldü- 

235 O. Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, İletişim Yay., İstanbul 

1992, s. 62. 

236 İsmail Arar, Atatürk’ün İzmit Basın Toplantısı (16/17 Ocak 1923), Burçak 

Yay., İstanbul 1969, s. 41-47, 50-51; Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte 

Gördüklerim ve Geçirdiklerim, 1922-1944, C. III, Yenilik Basımevi, İstanbul 

1970, s. 29-36.


ğü üzere Atatürk öncelikle belli konularda gazetecileri aydınlatmak 

istemiştir. Toplantıya katılan gazeteciler âdeta Atatürk tarafından 

ülkede yapılacak radikal değişiklikler için halkı hazırlamakla görevlendirilmişlerdir. 

Bundan sonraki süreçte Ankara basını ile İstanbul 

basını arasındaki gerilimin tekrar artması ise hilâfetin kaldırılması 

esnasındadır. İki Hintli Müslüman, Ağa Han ve Seyit Emir Ali’nin 

İsmet Paşa’ya yazdıkları mektupların Tanin, İkdam ve Tevhid-i Efkâr 

gazetelerinde yayımlanması bu dengeyi bozmaya yetmiştir. Bu gelişme 

Hüseyin Cahid, Ahmet Cevdet, Velit Ebuzziya gibi isimlerin 

İstiklâl Mahkemelerine sevkedilmesiyle sonuçlanmıştır. 

İşte bu günlerde Atatürk gazetecileri tekrar toplamıştır. 4-5 Şubat 

1924 günü İzmir’de yapılan ikinci toplantıda da yine gazetecilerden 

destek beklenmiştir. Atatürk, İzmir’e gelen gazeteciler ile, Velit 

Ebuzziya haricinde uzun süre görüşmüştür. İzmir’deki basın toplantısına, 

Ahmet Cevdet (İkdam), Velit Ebuzziya (Tevhid-i Efkâr), 

Mehmet Asım (Vakit), Ahmet Emin (Vatan), Hüseyin Cahit (Tanin), 

Suphi Nuri, Necmettin Sadak (Akşam), Hüseyin Şükrü (Tercüman-ı 

Hakikat) katılmışlardır. 5 Şubat 1924 günü dönemin gazete sahibi ve 

başyazarlarıyla yaptığı bu görüşmede Mustafa Kemal gazetecilere 

“Türk Basını, milletin gerçek seda ve iradesinin kendisini belirtme 

yeri olan Cumhuriyet’in etrafında çelikten bir kale vücuda getirecektir. 

Bir fikir kalesi, zihniyet kalesi. Basınla ilgili kişilerden bunu 

istemek, Cumhuriyet’in hakkıdır. Bugün, milletin samimi olarak 

birlik ve dayanışma içinde bulunması zaruridir. Umumun kurtuluşu 

ve saadeti bundadır. Mücadele bitmemiştir. Bu hakikati milletin kulağına, 

milletin vicdanına lüzumu gibi ulaştırmada basının vazifesi 

çok ve çok mühimdir” 237 diyerek gazetecilerden Cumhuriyet için bir 

fikir ve zihniyet kalesi oluşturmalarını istemiş, gerçekleri milletin 

kulağına ve vicdanına lüzumu gibi ulaştırmada basının vazifesinin 

çok mühim olduğunu vurgulamıştır. Yalnız toplantı sonrası oluşan 

olumlu hava çok sürmemiş, başta görüşmeye kabul edilmeyen Velit 

Bey olmak üzere, Hüseyin Cahit ile Ahmet Emin de yine sert bir 

üslûpla kaldıkları yerden devam etmişlerdir. Atatürk bundan sonraki 

günlerde “Matbuatın umumi hayatta ve Cumhuriyet’in terakkiyat ve 

237 5 Şubat 1924, “İzmir’de Gazetecilerle Konuşma”, ASD, C. II, s. 171.

124 


tekâmülünde haiz olduğu vazifeler yüksektir” 238 sözleriyle bu görüşlerini 

sürekli tekrarlamıştır. İşte Atatürk hep bu bilinçle yaşamının 

her döneminde gazetecilere yer vermiş, onlarla görüşmüş ve sürekli 

fikir alışverişinde bulunmuştur. Onun basının gücüne olan inancını, 

Necmettin Sadak’a söylediği şu sözler yeterince anlatıyor. Şöyle ki, 

Cumhuriyet’in ilân edildiği yıl İstanbul gazetecilerini davet eden Paşa 

onlarla görüşüp konuşmuştur. Toplantı esnasında bir ara Necmettin 

Sadak’ın “Paşam, Milli Mücadele’yi ne ile kazandınız?” şeklinde 

bir soru sorması üzerine de ona “Telgraf telleri ile” 239 cevabını vermiştir. 

O dönem meşhur bir söz haline gelen bu cevap, şüphesiz basının, 

haberin, iletişimin önemini bir kez daha vurgulamaya yetiyor. 

Basın, Milli Mücadele sonrasında Cumhuriyet’in ilânı, Hilâfetin 

kaldırılması, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulması, 

Mecliste muhalefetin örgütlenmesi, iktidar-muhalefet mücadelesi, 

Terakkiperver Fırka’nın kapatılması, Takrir-i Sükun Kanunu’nun 

çıkması gibi dönemin önemli gelişmeleriyle de yakından ilgilenmiştir 

240 . Şöyle ki, 1924 Kasımında Türkiye’de ilk çok parti denemesi 

gerçekleşmiş ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TPCF) kurulmuştur. 

Bu gelişme Cumhuriyetin ilk günlerinde oluşan hürriyet ve 

barış ortamının tekrar bozulmasına, rejimin ve Mustafa Kemal’in 

yeniden tartışılmasına neden olmuştur. Tıpkı Meşrutiyet dönemindeki 

gibi, memlekette esmeye başlayan özgürlük havası çok sürmemiş, 

çıkan Şeyh Sait İsyanı Hükümetin aradığı fırsatı yaratmıştır. 

Hilâfetin durumunun tartışılmaya başlamasıyla sarsılan basın-iktidar 

ilişkisinin kopma noktası ise âdeta bu isyanla ortaya çıkmıştır. Bununla 

birlikte 4 Mart 1925 günü çıkartılan Takrir-i Sükun Kanunu da 

Türkiye’de basın özgürlüğünün rafa kaldırıldığı önemli bir gelişmedir. 

Çünkü yaşanan olaylar, hem Türkiye’de çok partili hayatın ilk 

denemesinin sona ermesi ile birlikte ülkede tek parti hâkimiyetinin 

kuvvetlenmesine, hem de Hükümetin basın hakkında tasarruf sahibi 

238 İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, s. 80, el yazısı 

576. 

239 Enver Behnan Şapolyo, Türk Gazetecilik Tarihi: Her Yönüyle Basın, Ankara 

Güven Matbaası, Ankara 1971, s. 233. 

240 1922-25 yılları arasında Türk basının çalışmaları hakkında bk. Hasan Türker, 

Türk Devrimi ve Basın (1922-1925), Dokuz Eylül Üniversitesi Yay., İzmir 

2000.


olmasına imkân tanımıştır. Hükümete geniş yetkiler veren kanun gereğince 

CHP’ye muhalif olan altı gazete hemen kapatılmıştır. Bunlar 

Tevhid-i Efkâr, Tanin, Vatan, Aydınlık, Son Telgraf, İstiklâl ile Orak- 

Çekiç dergisidir. Adı geçen kanun, Hükümetin basın üzerinde etkin 

olmasına hatta onu cezalandırmasına imkân vermiştir. Neticede 15 

Nisan 1925 günü Tanin gazetesi süresiz olarak kapatılmış, Resimli 

Ay ile Vatan da aynı akibete uğramaktan kurtulamamıştır. Bununla 

da kalınmamış, çok sayıda gazeteci ayaklanmayı kışkırttıkları gerekçesiyle 

Ankara ve Elazığ’da kurulan İstiklâl Mahkemelerinde 

yargılanmışlardır 241 . Bu gelişme başta Hüseyin Cahit, Cevat Şakir, 

Zekeriya Sertel gibi kişilerin bir kısmının sürgüne gönderilmesi, bir 

kısmının 15 yıla kadar hapis cezasına çarptırılması ve bir kısmının 

da beraat etmesiyle sonuçlanmıştır 242 . Takrir-i Sükun Kanunu, sadece 

siyasi alandaki muhalifleri değil, âdeta resmi ideolojinin dışına çıkan 

basındaki muhaliflerin de bertaraf edilmesinde üstün rol oynamıştır. 

Bütün bunlar olup biterken, Hükümetin uygulamalarının yanı 

sıra Atatürk de Takrir-i Sükun Kanunu’ndan sonra basın ve basın 

özgürlüğü konusuna büyük hassasiyet göstermiş ve yaptığı konuşmalarda 

bu konu üzerinde bilhassa durmuştur. 1 Kasım 1926 günü 

Meclisin İkinci Dönem Dördüncü Toplantı yılını açış konuşmasında 

Atatürk bu konuya değinerek “Bu kanunun ; ıslahat-ı umumiyenin 

iyi anlaşılmasına, hüsnü tatbikına alelumum sükun ve istikrarın husulüne 

ve devlet nüfuz ve haysiyetinin takrir ve teyidine ne derece 

nafi olduğu meydandadır. Takrir-i Sükun Kanunu’nun alelumum 

fena hareketlere ve suistimallere karşı hürriyet-i efkâr ve matbuatı 

asla takyidetmediği müsellemdir” 243 şeklinde bir açıklama yapmıştır. 

Bundan birkaç sene sonra ise yine bir meclis konuşmasında bu 

kez de basın özgürlüğünün dikkatli kullanılması gerektiğine dikkat 

çekmiş ve aynen şöyle demiştir: “Memlekette kalem hürriyetinin de; 

demokrat bir idareye lâyık vakarla kullanılmakta daha dikkatli bu- 

241 Şeyh Sait İsyanı sonrası kurulan İstiklâl Mahkemelerinde bakılan basın davaları 

hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Nurettin Güz, Türkiye’de Basın-İktidar 

İlişkisi (1920-1927), Gazi Üniversitesi Basın-Yayın Yüksekokulu Matbaası, 

Ankara 1991, s. 177-184, 189-202. 

242 Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 64. 

243 1 Kasım 1926, İkinci Dönem Dördüncü Toplantı Yılını Açış Konuşması, ASD, 

C. I, s. 363-364.

126 


lunulacağını ümidederim. Hürriyet suiistimalinin tevlidettiği birçok 

felâketleri çekmiş olan bu memlekette, bu dikkate bilhassa lüzum olduğu 

kanaatindeyim” 244 . 

Mustafa Kemal Paşa, savaştaki zaferinin ardından asıl zaferi 

sosyal, kültürel ve siyasal arenada da elde etmek istiyordu. Bunu 

başarabilmesi için şüphesiz basının desteğine ihtiyacı vardı. O Türk 

basınına güveniyor, özellikle basın özgürlüğü ve denetim konularında 

hassas davranıyor, en önemlisi de bunu her fırsatta dile getiriyordu. 

Fakat bütün bunlara rağmen kimi zaman açığa çıkan anlaşmazlıklar, 

kıskançlıklar, ihtiraslar, Türkiye’de ağır ve tahammülsüz bir 

muhalif basının oluşmasını önleyememiş, bu da yönetimin baskısının 

ve Atatürk’ün basına yönelik söylemlerinin sertleştirmesiyle sonuçlanmıştır. 

Dolayısıyla bu süreçte Türkiye’de basın özgürlüğü çok 

istikrarsız bir yol izlemiştir. Kısacası CHP, Takrir-i Sükun Kanunu 

sayesinde uzun yıllar basın üzerindeki denetimi elinde tutmuş, belli 

konulardaki yayınlara da hiç şans tanımamıştır. Basını tamamen kendisine 

bağlayan iktidar, aynı zamanda bünyesinde milletvekili olan 

gazetecilere de ayrı bir yer ve önem vermiştir. Yunus Nadi, Asım ve 

Hakkı Us, Mahmut Soydan, Falih Rıfkı ve diğerleri meclisteki yerlerini 

almışlardır. İlginç olan ise, onların da CHP’nin çalışma tarzına 

kısa sürede ayak uydurup, basınla ilgili meselelerde Hükümeti bütün 

güçleriyle desteklemiş olmalarıdır. 

Görüldüğü gibi basın, Milli Mücadele yıllarında kurulan 

MUM’nün idaresinde çalışmalarına devam etmiştir. Bu günlerde 

toplumu olduğu kadar basını da yakından ilgilendiren bir gelişme 

yaşanmıştır. 1928 yılında harf inkılâbı yapılmış ve basından da derhal 

yeni harflere geçmesi istenmiştir. Üç-dört ay içinde yapılan bu 

radikal geçiş, basında önemli sonuçlar doğurmuştur. Öncelikle basının 

tirajında büyük düşüşler yaşanmış, gazetelerin satışlarındaki 

düşüşün yanı sıra bazı mecmualar da kapanmıştır. Bazı gazetelerin 

devlet yardımına muhtaç duruma gelmesi, Hükümetin basına maddi 

desteğini artırmasına neden olmuştur. Zamanla halkın yavaş yavaş 

yeni harfleri öğrenmesi ve devletin gazetelere yardım etmesi neticesinde 

basın kendisini kısa sürede toparlamayı başarmıştır. Bu ge- 

244 1 Kasım 1930, Üçüncü Dönem Dördüncü Toplanma Yılını Açış Konuşması, 

ASD, C. I, s. 384.


lişmeler, Hükümetle basın arasındaki soğuk ilişkinin gelişmesine ve 

ilişkinin seyrinin değişmesine de vesile olmuştur. 1930’lara gelindiğinde 

artık tıpkı Meşrutiyet ve Cumhuriyet’in ilânı öncesinde olduğu 

gibi, basınla iktidar arasında iyi bir diyalog hatta basın yayıncılıkta 

bir kıpırdanma ve bir serbestiyet doğmaya başlamıştır. Harf inkılâbı, 

ülkedeki okur-yazar oranının artmasına, dolayısıyla da gazeteciliğin 

gelişmesine büyük katkı sağlamıştır. 

B. 1930-1938 Arasında Türk Basınındaki Gelişmeler 

7 Ekim 1923 günü İstanbul’da sona eren sıkıyönetim ve sansür, 

basının bir süreliğine de olsa özgürleşmesine, rahatlamasına fırsat 

vermiştir. Hatta o zaman Hüseyin Cahit’in Tanin’de yazdığı “Yaşasın 

Cumhuriyet” isimli rejimle alay eden yazısı ile Velit Ebuzziya’nın 

1 Kasım 1923 günü Tasvir-i Efkâr’da çıkan “Bizi Korkutan Kırmızı 

Cumhuriyet Paçavrası mıdır?” başlıklı yazılarına dahi göz yumulmuştur245 

. Fakat bu serbestiyet, görüldüğü üzere TPCF ile son 

bulmuş, basına karşı da sert önlemler alınmak zorunda kalınmıştır. 

Hükümet tarafından, siyasi muhalefet gibi muhalif basına da ket vurulmuş 

ve bu sessizlik 1930’lara kadar devam etmiştir. 

Nitekim bütün bu yaşananlardan sonra 1930 yılında Türkiye’de 

çok partili hayatın ikinci denemesi gerçekleşmiş ve Serbest Cumhuriyet 

Fırkası (SCF) kurulmuştur. Bu hem siyasete hem de basına bir 

çoğulculuk getirmiştir. Örneğin o günlerde Arif Oruç Yarın isimli bir 

gazete çıkarmaya başlamıştır. Gazete yeni kurulan SCF’yı destekleyince 

hem güçlenmiş hem de baskı sayısı artmıştır. Öyle ki, Yarın 

gazetesinin baskısı o zaman 80 bini bulmuştur. 1930 yılında ise başka 

bir muhalefet gazetesi yani Son Posta çıkmaya başlamıştır. Zekeriya 

Sertel, Selim Ragıp Emeç ve Ekrem Uşaklıgil ile Halil Lütfi 

Dördüncü’nün çıkardıkları Son Posta gazetesi de muhalefetin başını 

çekmiştir. Z. Sertel gazetesinin ilk sayısında “Boğuluyoruz, Biraz 

Hava İstiyoruz” başlığıyla yazdığı yazı ile CHP’ye âdeta mesaj vermek 

istemiştir. Sertel, anılarında ilk sayıda yazdığı bu yazıyla “o 

günün baskısına karşın ilk isyan bayrağını” açtığını, gazetenin za- 

245 Abdülhamit Avşar, Bir Partinin Kapatılmasında Basının Rolü Serbest 

Cumhuriyet Fırkası, Kitabevi, İstanbul 1998, s. 22.

128 


manla büyük ilgi çektiğini ve her tarafta aranmaya başladığını anlatmıştır 

. Z. Sertel o günleri şöyle özetlemiştir: “Basın da sıkı bir baskı 

altında yaşıyordu. Telefonla gazete başyazarlarına verilen emirlerin 

dışına çıkılamazdı. En ufak bir hata yüzünden gazete haftalarca 

kapatılır, sorumlular mahkemeye verilirdi. Yani tek kelime ile halk 

nefes alamıyordu. Havasızlıktan ve hürriyetsizlikten boğuluyordu. 

O zaman esen bu hoşnutsuzluk havasını Atatürk de sezmişti. Hatta 

bundan dolayı rahatsızdı. Her taraftan gelen şikâyetleri işitiyor, 

buna bir çare arıyordu. Baskıyı daha çok artırmanın yarardan çok 

zarar vereceğini anlamıştı” 246 . 

İşte bu baskının farkında olan Atatürk’ün, halkın şikâyetlerine 

çare bulabilmek için kurduğu SCF sayesinde İstanbul’da Yarın ve 

Son Posta ile İzmir’de çıkan Hizmet, Halkın Sesi ve Yeni Asır gibi 

gazeteler de yeni partiyi destekleyerek CHP’ye tepki göstermeye 

başlamışlardır. Bu durum siyasi arenada olduğu gibi bu kez de basında 

bir iktidar-muhalefet ayırımının başgöstermesine neden olmuştur. 

Aynı günlerde iktidar yanlısı gazeteler mali destek bulurken, muhalif 

basın da kazanılmaya çalışılmıştır. Hükümetin ana hedefi ise bütün 

basının rejimi desteklemesi hatta onun bir nevi sözcüsü haline getirilmesidir. 

SCF’nın kurulması basını tekrar kısa süreliğine de olsa bir serbestliğe 

kavuşmuştur. Ama SCF’nın yaptığı hatalar, partinin her türlü 

muhalefetin toplandığı bir merkez haline gelmesi, bunun yarattığı 

olumsuzluklar, partinin kendisini bir anda CHP’ye rakip olarak görmesi 

ve halkın yeni partiye aşırı ilgisi CHP’yi rahatsız etmiş, bu da 

partiye karşı tavırların sertleşmesine yol açmıştır. SCF’nın en büyük 

hatalarından biri ise, partinin sözcüsü olabilecek bir gazeteye sahip 

olmaması ya da bir gazete çıkarmaya yanaşmamasıdır. İktidarın pek 

sevmediği Arif Oruç’un Yarın gazetesinin partinin sözcüsü durumuna 

getirilmesi ise bütün dikkatleri üzerine çekmiştir. Siyasi rakibe ve 

alternatife tahammülü olmayan CHP’nin muhalif basına olan tavrı 

bu dönemde de hiç değişmemiştir ki bu da SCF’nın yıpratılmasına 

fazlasıyla yetmiştir. 

246 Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, Gözlem Yayıncılık, İstanbul 1977, s. 190- 

192.


Tek parti yönetiminden memnun olmayan, içinde bulunulan 

ekonomik bunalımdan perişan hale gelen halk için SCF gerçekten 

bir kurtarıcı olarak görülmüş ve yöneticileri gittikleri yerlerde büyük 

bir coşkuyla karşılanmışlardır. SCF ayrıca basında ülkenin içinde 

bulunduğu ağır siyasi ve ekonomik sorunları da gündeme taşımış ve 

gazetelerde bunların her gün tartışılmasına neden olmuştur. Bu tutum 

özellikle İzmir Olayları sonrasında muhalif basından bazı isimlerin 

tutuklanmalarına kadar gitmiştir 247 . Yaşananlar CHP’nin tavrının 

her geçen gün daha da hırçınlaşmasıyla sonuçlanmıştır. Basın 

bu dönemde kesinlikle çok etkili olmuş ve âdeta Hükümet üzerinde 

bir baskı unsuru olarak çalışmıştır. Bu durum iktidar yanlısı basını 

da tedirgin ettiği için yapılan yayınlar hep SCF’yı yıpratmaya yönelik 

olmuştur. O günlerde basın ve izlenen politikalar bir partinin 

kapatılmasında en önemli rolü oynamıştır diyebiliriz. İşte bütün bu 

gelişmeler Atatürk’ün isteği doğrultusunda SCF’nın fesh edilmesiyle, 

daha doğrusu çok partili hayata son verilmesiyle noktalanmıştır. 

Fakat bu ne siyasi alanda, ne de basında muhalefeti susturmaya yetmiştir. 

Ortaya çıkan tablo CHP’nin kendi içinde önemli değişiklikler 

yapmasına, kendisine çekidüzen vermesine ve daha sonra da SCF 

çizgisinde yeni bir örgütlenmenin (DP) oluşmasına kadar gitmiştir. 

Şu çok açıktır ki, iktidarın bütün tahammülsüzlüğü muhalefetin susturulmasını 

önleyememiştir. Yani muhalif basını susturmanın çok da 

kolay olmayacağı o günlerde yavaş yavaş anlaşılmaya başlamıştır. 

Ancak CHP de boş durmamış ve muhalif basının hava almaması için 

elinden geleni yapmıştır. 

1930 yılının Türk basın tarihi açısından önemli bir özelliği daha 

vardır. O da bu yıl, Türk Harfleri Kanunu dolayısıyla ülkelede Arap 

harfli hiçbir gazete kalmamıştır. Ayrıca Ankaralı gazeteciler aynı yıl 

örgütlenmişler ve 17 Şubat 1930 günü de Türk Gazeteciler Birliği’ni 

kurmuşlardır. Birlik 1935 yılına kadar yaşayabilmiştir 248 . Bundan 

sonraki süreçte ise SCF’nın ve muhalif basının susturulmasından 

247 İzmir olaylarının ardından yargılanan gazeteciler hakkında bk. Alpay Kabacalı, 

Türk Basınında Demokrasi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1994, s. 148- 

151. 

248 Fuat Süreyya Oral, Türk Basın Tarihi 1919-1965, Doğuş Matbaası, ty, s. 

121.

130 


sonra gerginleşen ortamın düzelmemesi ve basın konusundaki tartışmaların 

bitmemesi üzerine hemen yeni bir basın kanununun hazırlıklarına 

başlanmıştır. 

1. Basın Kanunu 

Serbest Fırka denemesi, partinin ülkede yarattığı etki ve sonuçta 

yaşanan bazı tatsız olayların ardından CHP’nin duruma tekrar hâkim 

olması ile başlayan süreç, beraberinde basına karşı da sert eleştirilerin 

yöneltilmesine zemin hazırlamıştır. Bu karışıklık esnasında 

Hükümet, Cumhuriyet döneminin ilk basın kanununu çıkarmayı başarmıştır. 

Basın kanunu hazırlanmadan önce üç milletvekili Meclise 

bir soru önergesi vermişlerdir. Elazığ milletvekili Fazıl Ahmet Aykaç, 

Ordu milletvekili Ahmet İhsan Tokgöz ve Aksaray milletvekili 

Ahmet Süreyya Örgeevren Beyler hazırladıkları metinde, Hükümetin 

bazı gazetelerin yayın tarzı konusunda nasıl davranacağı ve ne 

gibi tedbirler alacağını sormuşlardır. 5 Temmuz 1931 günü Meclise 

sunulan bu önergede şunlar yazılmıştır: “Bazı gazetelerimizin takip 

ettikleri muhataralı istikamet vatandaşların ve vatanın siyasi iz’an 

ve medeni vicdanı üzerine sarih bir fikir şekaveti icra ederek mâsum 

ruhları tamamen zehirleyecek mahiyetler almağa başladı. Hele hiçbir 

faydası olmadığı gibi âtiye de birçok vehamet ve zarar hazırlayan 

bu felâketli cereyan karşısında hükümet ne düşünüyor? Milli 

varlığı istilâya başlayan şu zehirli havadan âmmenin vicdanı pek 

mustariptir. Binaenaleyh Büyük Millet Meclisinin vaziyeti mütalâa 

ile bu hususta bir karar vermesini elzem görüyoruz. Cemiyeti, matbuatın 

suiistimallerine karşı müdafaa için şimdiye kadar müracaat 

edilen tedbirlerin kâfi olmadığı meydandadır. Binaenaleyh keyfiyetin 

hükümetten istizahını teklif ederiz. Elaziz Mebusu Fazıl Ahmet, Aksaray 

Mebusu Ahmet Sürayya, Ordu Mebusu Ahmet İhsan” 249 . 

Meclise verilen bu önerge üzerine söz alan Başbabakan İnönü 

yaptığı konuşmada, öncelikle Hükümetin kendisine verilen salahiyetleri 

“isabetle tatbik eylediği” kanaatinde olduğunu, mevcut tedbirlerin 

yeterli olup olmadığının ise Mecliste uzun uzun tartışılabi- 

249 Server R. İskit, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Başvekâlet 

Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yay., İstanbul 1943, s. 258-261.


leceğini söylemiştir. Başbakanın bu konuşmasından sonra söz alan 

kişiler, gazetelerin yaptıkları neşriyat üzerine uzun ve şiddetli konuşmalar 

yapmışlar ve eski basın kanununun acilen günün ihtiyaçlarına 

göre yeniden hazırlanmasının gereğini vurgulamışlardır. 

Özellikle Yarın, Son Posta ile İzmir’de çıkan ve Serbest Fırka’yı 

destekleyen Hizmet, Halkın Sesi, Yeni Asır gibi gazetelerin yaptıkları 

yayınların yarattığı hoşnutsuzluk, yeni basın kanununun hazırlanmasında 

önemli bir etkendir. Ülkede yaratılan bu atmosfer, Hükümetin 

bu tür gazeteler hakkında ne gibi tedbirler alacağının sorulması ile 

yeni bir ivme kazanmıştır. Hatta 5 Temmuz 1931 günü Mecliste söz 

alan CHP’li bazı vekiller, bu gazeteler hakkında zehir zemberek konuşmalar 

yapmışlardır. Örneğin Mazhar Müfit yaptığı uzun konuşmada 

“Efendiler, biz basın hürriyetini kaldırın, heriflerin boğazını 

tıkayın demiyoruz. Ama bunlar zehirli yayınlarına devam ederlerse 

cezalarını görürler. Bu hainler muntazaman zehirlerini saçmaktadırlar. 

Bunlar yılan gibi bir parça güneş görünce zehirlerini saçarlar. 

Şeyh Sait isyanı, Kubilay meselesi bu gibi yılanların saçtığı zehirlerin 

neticesidir...” diye isyan ederken, eski İstiklâl Mahkemesi üyelerinden 

Ali Saip de, “Mesele basın kanunu meselesi değildir. Mesele 

gazeteci kılığına giren beş altı serserinin her ne bahasına olursa 

olsun gemi azıya alarak, yalan ve iftiralar düzenleyerek “Acaba rejimi, 

Cumhuriyeti yıkabilir miyiz?” zannına düşmüş olmalarıdır” 250 

şeklinde oldukça sert bir konuşma yapmıştır. 

Aslında onların hücum ettikleri bu gazeteciler Arif Oruç, Zekeriya 

Sertel, Ahmet Kadri, İzmir’de Zeynel Besim (Sun), İsmail Hakkı 

ve Mehmet Sırrı (Sanlı) isimli kişiler idi. Mecliste yapılan bu sert 

konuşmalar üzerine söz alan Başbakan İsmet Paşa, önce Hükümetin 

o günkü basın politikasını anlatmış, sonra da diğer vekillere göre 

daha ılımlı bir tavır sergileyerek, aslında ülkede basın özgürlüğünün 

olduğunu, ancak bu özgürlüğü bazı kişilerin kötüyü kullandıklarını, 

Hükümetin elinde bu gazeteleri kapatma yetkisi bulunduğunu, 

ama sık sık buna başvurmanın da sakıncalı olduğunu söyleyerek, 

yapılacak en iyi işin mevcut basın kanununun yeniden düzenlenmesi 

olduğunu açıklamıştır. Ancak İnönü’nün yaptığı bu konuşma da or- 

250 Hıfzı Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1973, 

s. 148-149.

132 


tamı yumuşatmaya yetmemiştir. Bunun üzerine adı geçen gazetecilere 

karşı sert tedbirlerin alınmasından yana olan bazı vekiller tekrar 

harekete geçerek Meclise yeni bir önerge daha vermişlerdir. Meclise 

verilen yeni önergede ise “Halkı, ülkede kurulu idare tarzından, 

devrim ile sonuçlarından, kurucularından, Anayasanın sağladığı 

haklardan ve özgürlüklerden soğutacak, ahlâksızlık saçacak yazıları 

yayınlayan gazeteler Hükümetçe geçici olarak kapatılır. Bunun tekrarı 

durumunda gazete kesinlikle kapatılır, sorumlular başka gazetelerde 

ve yayınlarda üç yıl çalışmazlar. Bunları çalıştıran yayınlar da 

kapatılır” 251 şeklinde bir açıklama yer almıştır. Bu önergenin altına 

imza atan milletvekilleri ise Salih Bozok, Kılıç Ali, Necip Ali, Celal 

Bayar vs. dir. Kısacası Mecliste oluşturulan bu gergin hava sonucunda 

yeni basın kanunu gündeme getirilmiştir. Yani bir anlamda 

mevcut kanunun yetersizliği yaratılan bu gergin ortam ile gündeme 

getirilerek, hazırlanan yeni basın kanununun çıkarılmasına zemin 

hazırlanmıştır. 

Bütün bu konuşma ve verilen önergeler, aslında yeni çıkarılması 

düşünülen Basın Kanunu için gereken ortamı hazırlamaya yetip 

de artmıştır. Neticede eski Basın Kanununun ihtiyaçlara artık cevap 

vermediği gerekçesiyle Meclise sunulan 15 Temmuz 1931 günlü tasarı, 

25 Temmuz 1931’de alınan 1881 sayılı karar itibarıyla kanunlaşmış 

252 ve yeni Basın Kanunu’nun çıkarılması da böylelikle gerçekleştirilmiştir. 

Bilindiği gibi Osmanlı döneminde, 31 Mart Olayı sonrası Basın 

Kanunu meselesi gündeme gelmiş ve basın özgürlüğünün bir kanunla 

kısıtlandırılmaya çalışılması çok tartışılmıştı. Tartışmalar sonunda 

18 Temmuz 1909 günü Basın Kanunu Mecliste kabul edilmiş ve o 

da 1931 yılına kadar tam 22 yıl yürürlükte kalmıştı. Çoğu hükmünün 

Fransız Basın Kanunu’ndan alındığı ifade edilen 1909 Matbuat 

Kanunu’nun önceleri liberal eğilimli olduğu, ancak yapılan değişiklikler 

sonucunda basın özgürlüğünün her yönden sınırlandırılmasına 

neden olduğu 253 söylenmektedir. 

251 Topuz, a.g.e., s. 149-150. 

252 İskit, a.g.e., s. 259-260. 

253 Topuz, a.g.e., s. 97.


1909 Basın Kanunu’na göre gazete çıkarmak için ruhsat alma 

zorunluluğu yoktur, Hükümete bir bildiri verilmesi yeterlidir. Suç 

işlemeye kışkırtan yazılar yayımlanmaz, ahlâk kurallarına aykırı yazı 

yazılamaz, resim basılamaz Padişaha hakaretin cezası 3 aydan 3 

yıla kadar hapistir vs. şeklinde hükümler içermekteydi. Kanun 1931 

yılına gelene kadar tam 15 kez değişikliğe uğramıştır 254 . 

İşte bu gelişmeler doğrultusunda 1931 tarihli yeni Basın Kanunu 

çıkmıştır. 75 maddelik kanunun önemli başlıkları şunlardır: 

- Gazete ve dergi çıkartmak için ruhsat almak gerekmez. Yalnız 

hükümete bilgi verilir (27 Haziran 1938’de tekrar ruhsat sistemine 

dönülmüştür). 

- Vatan, milli mücadele, cumhuriyet, inkılâp düşmanlığı yaptıkları 

iddiasıyla hüküm giymiş olanlar veya işgal altında düşmana hizmet 

edici yayın yapmış olanlar gazete çıkartamazlar. 

- Gazete ve dergilerin başyazarları, genel yayın müdürleri, yazı 

işleri müdürlerinin yüksek öğrenim görmüş olmaları gerekmektedir. 

Ancak kanun yayımlandığı sırada bu görevlerde bulunanlar bu hükmün 

dışındadır. 

- Gazete ve dergilerde çalışan bütün görevlilerin (muhabir, yazar, 

fotoğrafçı, ressam, karikatürist, idare memurları) adlarının hükümete 

bildirilmesi hükmü getirilmiştir. Bu suretle tüm personel denetime 

tâbi tutulmaktadır. 

- Bir gazete veya derginin özel araçları ile temin edip yayımladığı 

bir haber aradan yirmidört saat geçmeden başka bir yayın organınca 

kullanılamaz. 

- Suç işlemeye kışkırtan yazılar, açık saçık yazı ve resimler basılamaz. 

Basın yoluyla şantaj ve yalan yayın yapılamaz. 

254 Yazı işleri müdürleri için yüksek öğretim veya yedi yıllık idadi diploma zorunluluğu, 

siyasal gazete imtiyazı almak için İstanbul’da 500, taşrada 200 lira 

depozite yatırılması, askerlerin yazı yazmalarının yasaklanması (3 Mart 1912 

tarihli geçici kanun), edep ve ahlâk kurallarına aykırı yazı ve resimlerin yasaklanıp 

toplatılması (16 Şubat 1913 tarihli geçici kanun), sıkıyönetim bölgelerinde 

sansür kurulunun izni olmadan gazete yayımlanmaması (5 Şubat 1919 

tarihli kararname), iç güvenlik ve dış ilişkilerle ilgili belge yayımlanmaması 

(5 Ağustos 1920 tarihli kararname), Kuran âyetlerinin ve hadislerin hiçbirinin 

basılmaması (19 Ekim 1921 tarihli kararname) (Topuz, a.g.e., s. 97-102).

134 


- Piyango ve tombala gibi oyunlar, yani lotaryacılık yasaklanmıştır. 

- İntihar olaylarının yayını yasaklanmıştır. 

- Padişahlık ve halifetçiliği, komünistlik ve anarşistliği kışkırtıcı 

yayınlar ile yurt dışına çıkarılmış hanedana mensup olan kişilerin 

gönderecekleri yazıların basılması yasaklanmıştır. 

- Kanunun en mühim maddesi ise, hükümete istediği zaman, gazete 

ve dergileri kapatma yetkisinin verilmesidir. Buna karşı itiraz 

yolu da kapalıdır 255 . Nitekim yasa özellikle hilâfet, saltanat, komünizm 

vs. yanlısı yayınlara karşı kesin ve net bir tavır koymuş ve 

Hükümete de zararlı fikirler içeren bu tür yayınları geçici bir süreliğine 

kapatma yetkisi tanımıştır. Bu arada 1933 yılında İçişleri 

Bakanlığı’na bağlı olarak Matbuat Umum Müdürlüğü’nün kurulması 

basın üzerindeki bu denetim ve kontrolü iyice belirginleştirmiştir. 

25 Temmuz 1931 günü kabul edilen ve 8 Ağustos 1931 gününden 

itibaren de yürürlüğe giren yeni Basın Kanunu 256 , tıpkı 1909 tarihli 

kanun gibi pek çok kez değişikliğe uğramıştır. Bu kanun üzerinde 

14 Mayıs 1932, 4 Haziran 1932, 8 Haziran 1933, 23 Aralık 1934 257 , 

27 Haziran 1938 ve 1 Haziran 1946 tarihlerinde önemli değişiklikler 

yapılmıştır. Bu değişikliklerden 14 Mayıs, 4 Haziran ile 8 Haziran ve 

23 Aralık tarihlerinde yapılan değişikliklerin küçük çaplı değişiklikler 

olduğu, ancak 27 Haziran 1938 ile 1 Haziran 1946 tarihli değişikliklerin 

büyük önem taşıdığı belirtilmektedir. Buna göre, 27 Haziran 

1938 tarihli değişiklik basın özgürlüğünü önemli ölçüde kısıtlarken, 

1 Haziran 1946 tarihli değişiklik ise aksine gazete kapatma yetkisini 

kaldıran, basına bazı ödünler veren hükümlere sahiptir 258 . 

Atatürk daha 1 Mart 1924 günü Mecliste yaptığı bir konuşmada 

vekillere “Basının tam ve geniş hürriyeti iyi kullanmasının, ne derece 

de nazik bir vaziyet olduğunu söylemeye lüzum görmem. Her 

255 Topuz, a.g.e., s. 150-152; İnuğur, a.g.e., s. 105. 

256 Düstur, Tertip 3, C. 12, s. 1069-1085. 

257 Hıfzı Topuz bu tarihi 23 Haziran 1934 olarak vermektedir (a.g.e., s. 152). Server 

İskit de 29 Nisan 1940 tarihli başka bir tadilattan daha sözetmektedir (İskit, 

a.g.e., s. 261). 

258 İnuğur, a.g.e., s. 105.


türlü kanuni kayıtlardan evvel bir kalem sahibinin ilme, ihtiyaca ve 

kendi siyasi görüşlerine olduğu kadar, vatandaşların hukukuna ve 

memleketin, her türlü hususi görüşlerin üstünde olan, yüksek menfaatlerine 

de dikkat ve hürmet etmek manevi mecburiyeti, asıl bu mecburiyettir 

ki genel düzeni temin edebilir; Bununla beraber bu yolda 

yanılma ve kusur olsa bile bu kusuru düzeltecek etken ve vasıta; asla 

mazide zannolunduğu gibi basın hürriyetini kısıtlayan bağlar değildir. 

Bilakis basın hürriyetinden doğan mahzurların giderilme vasıtası, 

yine basın hürriyetidir” 259 şeklinde seslenmiştir. Fakat bundan 

sonraki günlerde Atatürk’ün, basının hiçbir sebeple baskı ve nüfuza 

tâbi tutulamayacağı şeklindeki tüm sözlerine rağmen Hükümet basını 

kontrol altında tutmaktan vazgeçmemiştir. Nitekim 1931-1938 

yılları arasındaki dönemde Türkiye’de sınırlı bir basın özgürlüğü söz 

konusudur. Şu çok açıktır ki, Hükümet her zaman kendi sözcülüğünü 

yapacak güdümlü bir basın oluşturabilmek için çaba harcamıştır. 

Hatta bu politikasında kendisini destekleyecek unsurları da yine 

basının içinden seçerek kendine özgü bir taktik geliştirmiştir. Öyle 

ki, Mecliste basın üzerinde kontrolün elde tutulduğu ve buna bağlı 

kararların alındığı günlerde, milletvekilli bazı gazetecilerin bu kararları 

hararetle alkışlaması ve uygulamalara ortak olmaları bunun en 

ilginç yönünü oluşturmuştur. Bunların bir bölümü ya gerçekten böyle 

düşündükleri için büyük bir samimiyetle bu davranışları sergilemişler 

ya da günün şartlarına göre hoş görünüp takdirle karşılanmak 

ve bulundukları makamı korumak için prensiplerinden vazgeçip bir 

gazeteci olduklarını unutarak yapılanlara alkış tutmuşlardır. Atatürk 

ise bu süreçte yapılanların aksine âdeta bir emniyet sübabı gibi denge 

unsuru olmaya ve basın hürriyetinin önemini vurgulamaya ısrarla 


Ankara’da güdümlü basın tartışmalarının hararetlendiği bu 

günlerde olumlu başka gelişmeler de yaşanmıştır. Örneğin aynı yıl 

Takvim-i Vekâyi’nin çıkışının 100. yılı münasebetiyle İstanbul’da 

Galatasaray Lisesi’nde son yüz senede çıkan eski gazetelerin teşhir 

edildiği bir sergi açılmıştır 260 . 

259 1 Mart 1924 tarihli İkinci Dönem Birinci Toplanma Yılını Açış Konuşması, 

ASD, C. I, s. 348. 

260 İskit, a.g.e., s. 268.

136 


1930’larda sözünü ettiğimiz bu güdümlü basının merkezi ise 

Matbuat Umum Müdürlüğü yani Basın Genel Müdürlüğü’dür. Matbuat 

ve İstihbarat Umum Müdürlüğü, bilindiği üzere 7 Haziran 

1920 günü alınan bir kararla kanunlaşmış ve kurum o gün Bakanlar 

Kurulu’na bağlanmıştır. Aynı gün Antalya milletvekili Hamdullah 

Suphi de başkanlığa getirilmiştir. Daha öncede ifade ettiğimiz 

gibi, 1930 yılından sonra müdürlük sürekli el değiştirmiştir. Haziran 

1931 yılında fesh edilen müdürlük, 1933 yılında Dahiliye Vekili 

Şükrü Kaya zamanında yeniden tesis edilmiştir. İki senelik bu 

aradan sonra Basın Genel Müdürlüğü bu kez Dahiliye Vekâleti’ne 

bağlanmış ve 22 Mayıs 1933 günü çıkan 2205 sayılı kanun ile de 

çalışmalarına başlamıştır. Müdürlük öncelikle iç matbuat işleriyle, 

Basın Kanunu’nun tatbikiyle ve sonra da dış basın neşriyatıyla uğraşmıştır. 

Müdürlükte sırasıyla Ali Server Suner (1 Haziran 1933-16 

Temmuz 1933, vekâleten), Mehmet Ekrem Sevencan (20 Temmuz 

1933-5 Ekim 1933, vekâleten), Vedat Nedim Tör (6 Ekim 1933-6 

Ekim 1937, müdür), Burhan Belge (9 Kasım 1937-11 Kasım 1937, 

vekâleten), İbrahim Sabri Çıtak (12 Kasım 1937-29 Kasım 1937, 

vekâleten), Naci Kıcıman (30 Kasım 1937-17 Temmuz 1939, müdür), 

Burhan Belge (18 Temmuz 1939-27 Temmuz 1939, vekâleten) 

gibi kişiler görev yapmışlardır 261 . 

Bu isimlerin içinde en önemlisi, bu görevi tam dört sene yürütme 

başarısı gösteren Vedat Nedim Tör’dür. 1933-1937 yılları 

arasında Basın Genel Müdürü olan Tör, göreve gelir gelmez bir 

tamim yayımlamış ve âdeta yapacaklarının programını sunmuştur. 

Tör yayımladığı tamiminde, “...inkılâp yapmış olan memleketlerde 

matbuat, radyolar, tiyatro ve sinemalar gibi efkârı umumiye müesseselerinin 

devletler tarafından nasıl mürakebe ve ne şekilde sevk 

ve idare edildiklerini burada hatırlatmayı fazla görüyorum. Yeni 

Umum Müdürlüğü bu bakımdan en modern unsurlar ve vasıtalarla 

teçhiz niyetindeyiz. Kaldı ki, matbuat davası kültür davasının mihverini 

teşkil eder...İnkılâp memleketi olan Türkiyede Büyük Şefin emir 

ve işaretiyle bu seferberliğin bütün gönüllere sirayet etmesi bugün 

yarın tahakkuk etmek üzere iken, Türk matbuatının bunun dışında 

değil, tam ortasında yer alacağı ve en büyük verimlerle çalışacağı 

261 Adı geçen kişiler ve çalışma dönemleri hakkında bk. İskit, a.g.e., s. 267-293.


tabiidir. Yeni Umum Müdürlük, bu hususta, hissesine düşen vazife ve 

mesuliyeti başarmağa çalışacaktır...” 262 şeklinde bir açıklama yaparak 

temennilerini dile getirmeye çalışmıştır. 

Vedat Nedim döneminde gerçekten çok önemli çalışmalara imza 

atılmıştır. Örneğin Ayın Tarihi isimli neşriyatın yeni şekli ile daha 

güzel ve mükemmel bir şekilde yayımlanması bunların başında gelmiştir. 

Ayrıca bir de La Turquie Kemaliste isimli bir mecmua çıkarılmaya 

başlanmıştır. Bunun haricinde Türkçe ve yabancı dillerde başka 

yayınlar da yapılmıştır. Ayın Tarihi’nin Aralık 1934’ten itibaren 

yeni şekli ile her ay muntazaman neşrine başlanması böyle önemli 

bir kaynağa sahip olunması açısından son derece önemlidir. La Turquie 

ise her iki ayda bir neşredilmek üzere çıkarılmıştır. 1 Haziran 

1934 günü ilk nüshası neşredilen La Turquie Kemaliste, Türkiye’yi 

kültürü, sanatı ve inkılâp hareketleriyle hem kendi insanına, hem de 

dünyaya tanıtacak bir organa ihtiyaçtan yola çıkılarak hazırlanmıştır. 

Sonra da halka Türkiye ile ilgili artistik fotoğrafların gönderilmesi 

çağrısında bulunulmuştur. Kısa bir süre sonra ise fotoğraflar yurdun 

dört bir yanından yağmaya başlamıştır 263 . 

Basın Genel Müdürlüğü, 1 Haziran 1934’den itibaren yürürlüğe 

giren yeni ve müstakil Matbuat Umum Müdürlüğü teşkilât ve vazifelerini 

ele alan kanunu hazırlamıştır. 2444 sayılı bu kanun Müdürlüğe, 

Türkiye’nin iç ve dış propagandasını yapmak, gazeteciliğimizin 

seviyesini yükseltecek tedbirler almak, radyo, film gibi vasıtaları 

kontrol etmek gibi vazifeler yüklemiştir 264 . Vedat Nedim, iç propagandayı 

Ayın Tarihi ile, dış propagandayı ise La Turquie Kemaliste 

dergisi, broşürler ve bir de fotoğraf sergisi ile birlikte yapmıştır. Toplanan 

binlerce fotoğraf, bu vasıtayla yayımlanmış ve Türkiye’nin 

yurt içinde ve dışında tanıtılmasına çalışılmıştır. Vedat Nedim başkanlığındaki 

Müdürlük, 20 kişilik “dev” kadrosuyla ve Haziran 1934 

tarihli 95.944 liralık yeni bütçesiyle önemli işlere imza atmış, her iki 

yayının da başarılı olmasında büyük rol oynamıştır 265 . 

262 İskit, a.g.e., s. 270. 

263 İskit, a.g.e., s. 271, 272, 275. 

264 İlgili kanun hakkında bk. İskit, a.g.e., s. 272-274. 

265 Matbuat Umum Müdürlüğü günleri için bk. Vedat Nedim Tör, Yıllar Böyle 

Geçti, Milliyet Yay., İstanbul 1976, s. 20-38.

138 


1930’larda Türkiye, dünyanın en popüler ülkelerinden, en merak 

uyandıran merkezlerinden biri haline gelmiştir. Bu dönemde 

dünyanın ünlü yazarları, Raymond Cartier, Marcel Sauvage gibi 

kişiler Türkiye’ye gelmişler, ülkemiz hakkında seri makaleler yayımlamışlardır. 

Vue, The Financial Times, I’İllustrée, Leipziger İllustrierte 

gibi dergiler de Türkiye için o günlerde özel sayılar hazırlamışlardır. 

Yine bu dönemde geniş bir yayın faaliyetine girişilmiş 

ve özellikle Tör’ün büyük katkılarıyla ; Anthologie des Ecrivains 

Turcs, La Turquie Contemporaine, L’instruction Publique en Turquie 

Républicaine, La Turquie en voie d’industrialisation, La guerre de 

I’independance Turquie, La Turquie en Chiffres, La Ferme modéle 

d’Orman, L’art Turc (Celal Esat Arseven), Politique des Chemins 

de fer en Turquie républicaine, Fotoğraflarla Türkiye Albümü gibi 

eserler yayımlanmıştır 266 . 1930 ortalarında Balkan Antantı sonrası 

üye ülkeler arasında fotoğraf sergileri de düzenlenmiştir. Fotoğraflarla 

Türkiye, Turistik Türkiye gibi çalışmalar şüphesiz Türkiye 

Cumhuriyeti’nin itibarını artırmış ve ülkenin tanıtımına önemli katkılar 

sağlamışlardır. 

Tör’ün döneminde ayrıca Halkevlerinde amatör fotoğraf yarışmaları 

açmak, ressamlara yurt içi geziler düzenlemek gibi aktivitelere 

de imza atılmıştır. Türkiye’de boş zamanları değerlendirmenin 

en iyi yolu olan Halkevleri sayesinde halkın kültür seviyesinin 

yükseltilmesine çalışılmıştır. Atatürk de buralara yaptığı geziler ve 

gösterdiği büyük alâka ile çalışmaları sonuna kadar teşvik etmeye 

gayret göstermiştir. 

Bundan sonraki dönemde çeşitli gazete ve dergiler çıkmaya devam 

etmiştir. Örneğin 1932 yılında Vedat Nedim, Şevket Süreyya, 

Burhan Asaf, İsmail Hüsrev, Yakup Kadri’nin çıkardıkları Kadro 267 

dergisi, 1933’de Sedat Simavi’nin Yedi Gün, Ankara Halkevi’nin 

çıkardığı Ülkü, Yaşar Nabi’nin Varlık vs. mecmuaları bunların en 

önemlileridir. 

1934 yılında ülkede harf inkılâbının etkisiyle bir yandan gazete 

ve kurum isimleri değişirken, diğer yandan da Türkçe yayınların 

266 Tör, a.g.e., s. 31-32. 

267 Kadro dergisi, 1932-1935 yılları arasında toplam 36 sayı çıkmıştır.


arttırılmasına, yayıncılığın geliştirilmesine ve bibliyografya ve dökümantasyon 

işlerinin yürütülmesi için çalışmalara başlanmıştır. Örneğin 

bu yıl içinde Hakimiyet-i Milliye-Ulus, Vakit -Kurun, Mülkiye 

Mecmuası-Siyasal Bilgiler, İktisat ve Tasarruf Mecmuası da Ulusal 

Ekonomi ve Artırım adını almıştır. Bu tarihte matbaaların sayısı da 

artış göstermiş ve 230’u bulmuştur 268 . 

2. Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu 

Yayıncılığın geliştirilmesi adına atılan adımların en önemlileri 

Türkiye’de çıkan kitaplar ve süreli yayınların bibliyografyasının 

yayımlanması ile Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu’nun 

kabul edilmesidir. Türkiye’de bibliyografya çalışmasının ilki, Kâtip 

Çelebi’nin 14.500 kadar kitap ve risaleyi tanıttığı Arapça Keşfü’z- 

Zünûn An-Esâmi’il-Kütüb ve’l-Fünûn adlı eseridir. Bunu II. Abdülhamid 

döneminde yayımlanan kitapların yer aldığı Devr-i Hamidi 

Âsârî isimli çalışma takip etmiştir. Eser, matbaanın Osmanlı 

Devleti’ne girişinden sonra hazırlanan ilk kapsamlı bibliyografya 

olma özelliğine sahiptir. Ayrıca Maarif-i Umumiye Nezareti tarafından 

hazırlanan Cedvel-i Mahsun da önemli çalışmalardan biri olarak 

kabul edilmektedir. 

Cumhuriyet dönemine gelindiğinde ise ilk genel bibliyografya, 

Maarif Vekâleti Talim ve Terbiye Heyeti tarafından hazırlanan Bibliyografya 

I’dir. Harf inkılâbı sonrası yayınları tespit etmek amacıyla 

yapılan bu çalışma, 1928-31 yılları arasındaki kitap ve süreli yayınları 

içermektedir. Bunu 1932’de Bibliyografya II, 1933 tarihinde de 

Bibliyografya III izlemiştir. Bir de Cumhuriyetin onuncu yıl dönümü 

münasebetiyle Türkiye Bibliyografyası adıyla başka bir çalışma 

yapılmıştır. 1928-33 yılları arasındaki eserleri bir araya getiren bu 

359 sayfalık çalışmayı ondan sonra her yıl için Türkiye Bibliyografyası 

adıyla çıkarılan diğer yayınlar takip etmiştir 269 . Türkiye’de harf 

inkılâbından 1938 yılına kadar olan zaman zarfında 7445’i resmi, 

8618’i özel olmak üzere toplam 16.063 adet yayın gerçekleştirildiği 

268 Şapolyo, a.g.e., s. 237. 

269 Türkiye Bibliyografyası 1928-1938, C. II, Maarif Vekâleti Yay., İstanbul 

1939.

140 


tespit edilmiştir 270 . Harf inkılâbı sonrası basın yayında da atağa geçen 

Türkiye’de, bu sayede hem yayıncılığın geliştirilmesine ve dökümantasyon 

işlerinin modernleştirilip bir düzene sokulmasına hem 

de bundan sonra bilimsel çalışmalara daha çok ağırlık verilmesine 

zemin hazırlanmıştır. 

Bu alandaki diğer önemli çalışma ise Haziran 1934 tarihinde 

Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu’nun çıkarılmasıdır. Kanun 

ile yayınları ilk defa resmen derleme imkânı doğmuştur. 21 Haziran 

1934 günü kabul edilen ve 2 Temmuz 1934 günü de yürürlüğe giren 

2527 sayılı Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu 271 , öncelikle 

Türkiye’deki özel ve tüzel şahıslar tarafından yurt dışında bastırılan 

her türlü yayının derlenmesi suretiyle bu eserleri okuyucuların ve 

araştırmacıların hizmetine sunmak, gelecek nesillere aktarmak üzere 

muhafaza edilmesini temin etmek, bibliyografya-dökümantasyonistatistik 

gibi çalışmaların sağlıklı bir şekilde yürütülmesini sağlamak 

amacıyla çıkartılmıştır. 2527 sayılı bu kanun, eski Fransız 

(Dépot Légal) Kanununun aynı çevirisinden ibarettir. 

İstanbul Beyazıt Genel Kütüphanesi eski müdürlerinden Muzaffer 

Gökman bu kanunun Atatürk’ün bir emri neticesinde hazırlandığını 

küçük bir anı ile aktarmıştır. Şöyle ki; Çankaya’da bir toplantı 

esnasında Atatürk’e, Kolağası iken Selanik’te yazıp bastırdığı “Cumalı 

Ordugâhı” isimli kitabı ciltlenmiş bir şekilde takdim edilmiştir. 

Atatürk bundan çok etkilenmiş, kitaba biraz göz atmış, o günlere ait 

bazı anılarını anlatmış, sonra da mevzu kitap ve kütüphaneciliğe kadar 

gelmiştir. Yanındakilere yeni neşriyatın takip edilip edilmediğini 

sorunca, aldığı olumsuz cevap onu bu konunun üzerine gitmesine 

neden olmuştur. Önce diğer ülkelerde bu işin nasıl yapıldığını soruşturmuştur. 

Bunun üzerine kendisine Fransa’da ‘Dépot Légal’ yani 

devlet nüshası gibi bir usulün olduğu ve orada her kitaptan 15-20 

taneye kadarının alınmakta olunduğu izah edilmiştir. Atatürk de bu 

konuda ne kadar geç kalındığını anlayarak derhal bununla ilgili bir 

kanunun hazırlanarak gereken işlemlerin yapılmasını istemiştir 272 . 

270 Yiğit, a.g.t., s. 167-168. 

271 Düstur, Tertip 3, C. 15 devamı, s. 1285-1287. 

272 Muzaffer Gökman, “Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu ve Atatürk’e 

Ait Bir Hatıra”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, C. I, S. 2, Ankara 

1952, s. 112-113.


Türker Acaroğlu ise Türkiye’de ve dünyadaki derleme çalışmalarından 

bahsettiği çalışmasında bu kanunun çıkış hikâyesini şöyle 

anlatmıştır: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi eski müdürü Fethi 

Edhem Karatay 1926 yılında Fransa’dan kütüphanecilik öğreniminden 

dönünce bu kanunu Türkçeye çevirmiş ve ondan sonra da 

Ankara’da Maarif Vekâleti Hars Müdürü Dr. Hamit Zübeyir Koşay’a 

göndermiştir. Maarif Vekili Hamdullah Suphi Tanrıöver’in uygun 

görmesiyle birlikte de matbuat derleme işi ele alınmıştır. Bundan 

sonraki günlerde Maarif Vekilliğine Necati Bey getirilmiş, derleme 

işi de bir süreliğine askıya alınmıştır. Fakat 1931 yılında çıkartılan 

yeni Matbuat Kanunu ve kanunda yer alan Türkiye’de her türlü eserden 

iki nüshanın Matbuat Umum Müdürlüğü’ne gönderileceğine dair 

bir maddenin bulunması meselenin tekrar gündeme getirilmesine 

vesile olmuştur. Nitekim 1934 yılında Maarif Vekili Yusuf Hikmet 

Bayur, Maarif Müsteşarı İhsan Sungu ve Neşriyat Müdürü Faik Reşit 

Unat döneminde kanun tasarısı hazırlanmış ve Mecliste yapılan 

uzun tartışmalardan sonra da Haziran 1934 tarihinde kanun kabul 

edilmiştir 273 . Hangi şekilde gündeme gelmiş olursa olsun, neticede 

kanun hem ilim dünyası hem de Türk kütüphaneciliği için son derece 

önemli bir karar olmuş ve ülkede yapılan yayınların takibini 

kolaylaştırmıştır. 

1934 yılında Basma Yazı ve Resimleri Derleme Müdürlüğüne, 

Atatürk’ün emriyle Selim Nüzhet Gerçek tayin edilmiştir. “Kitabiyet 

ve matbuat hakkında neşrettiği eserlerle mesleki ihtisası tanınmış 

olan İstanbul Amerikan Koleji sabık muallimlerinden Selim Nüzhet 

Bey”, bu vazifeyi öldüğü 1945 yılına kadar büyük bir gayret ve ciddiyetle 

sürdürmüştür. Selim Nüzhet, tayin emrini alır almaz Ebussuud 

Caddesinde müdürlüğe tahsis edilen binada görevine başlamış, 

ancak müdürlük sonradan Cağaloğlu Yokuşu’ndaki Tersane Emini 

Yusuf Ağa tarafından yaptırılmış olan Sıbyan mektebi Hoca Tahsin 

Efendi’ye nakledilmiştir 274 . Selim Nüzhet 55 liralık müdür maaşı ve 

273 M. Türker Acaroğlu, Türkiye’de ve Dünyada “Derleme Çalışmaları”, Türk 

Kütüphaneciler Derneği Yay., İstanbul 1997, s. 28-29. 

274 Bir dönem “Medresetü’l hattatin” olarak da hizmet gören bu bina bugün Milli 

Eğitim Bakanlığı’nın satış yeri olarak kullanılmaktadır (Selim Nüzhet Gerçek, 

Türk Matbuatı, Der. Ali Birinci, Gezgin Kitapları, Ankara 2002, s. 13).

142 


beş kişilik kadrosuyla bu kurumda çok çalışmış ve sonunda onu bir 

müessese haline getirmeyi başarmıştır. Bu süreçte Milli Kütüphane 

nüshalarını da ciltleterek saklamıştır 275 . “Hakiki bir kitap aşığı 

ve tiyatro tiryakisi” olarak tanınan Selim Nüzhet, dönemin Derleme 

Müdürü olarak Türkiye Bibliyografyası’nı da düzenli bir hale getirmiştir. 

Kanuna bakacak olursak, adı geçen kanun öncelikle yayıncıların 

her yayından azami onbeş gün içinde beş adedini Maarif Vekâleti’ne 

göndermesini öngörmüştür. Aksi takdirde bunların kanun yoluyla 

alınacağı ve bir para cezası uygulanacağı açıklanmıştır. Kanunun 

ikinci maddesinde, derlemesi yapılacak yayınlar şu şekilde sıralanmıştır: 

Gazeteler, ajans bültenleri, mecmualar, kitaplar, risaleler, tahsil 

tezleri, haritalar, atlaslar, tablolar, gravürler, resimler, sanat kıymeti 

haiz duvar ilânları, kılavuzlar, planlar, krokiler, destan ve şarkı 

mecmuaları, musiki notaları, dans notaları ve tiyatro piyesleri, cemiyet 

ve şirketlerce neşredilen raporlar, kataloglar, takvimler, yıllıklar, 

muhtıralar ve Maarif Vekâleti’nin tespit ettiği başka yayınlar. Ayrıca, 

çıkartılan kanun ile eserlerin kaybolmasını önlemek için bunların beş 

ayrı kütüphanede toplanması da hedeflenmiştir. Buna göre, derlenecek 

eserlerden bir nüshasının Milli Kütüphaneye, diğer dört nüshanın 

da Ankara Umumi Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, 

İstanbul Umumi Kütüphanesi ile İzmir Umumi Kütüphanesi’ne 

verilmesi kararlaştırılmıştır. Kanun, Türkiye’de arkeolojik kazı ve 

araştırma yapan yabancı uzmanları da kapsamıştır. Buna göre, uzmanlar 

çalışmalarıyla ilgili olarak Türkiye dışında yayımladıkları 

çalışmalardan altı tanesini yine Maarif Vekâleti’ne göndermek ile 

yükümlü tutulmuşlardır. Çünkü ülkede başlattıkları kazı çalışmaları 

bu konudaki taahhütün bir sonucudur 276 . Derleme Müdürlüğü’nün 

yaptığı bir araştırmaya göre, Türkiye’de harf inkılâbından 1963’ e 

kadar yani toplam 35 yılda 94.731 adet eser basılıp derlenmiştir. Bu 

rakam 1968 sonunda toplam 123.197’yi bulmuştur 277 . Ülkede ilk kitabın 

(Vankulu Sözlüğü) basıldığı 1729 yılından harf inkılâbına ka- 

275 Milli Kütüphane 16 Ağustos 1948’de hizmete açıldığında 40 bin kitaba sahipti 

(a.g.e., s. 14). 

276 İskit, a.g.e., s. 276; Yiğit, a.g.t., s. 168-169. 

277 Acaroğlu, a.g.e., s. 31, 75-76.


dar geçen sürede memleketimizde takriben 40.000 kitabın basıldığı 

düşünülecek olursa, 1928 sonrası geçen otuz-kırk yıl içindegelinen 

nokta 278 gerçekten takdiri şayandır. 

3. Birinci Basın Kongresi 

Bu yılın en önemli gelişmesi şüphesiz Basın Genel Müdürlüğü 

tarafından basında birlik sağlamak üzere düzenlenen Basın 

Kongresi’dir. 1935 yılına gelindiğinde Basın Genel Müdürlüğü, gazetecilik 

için lâzım olan sistemli bir teşkilât meydana getirebilmek, 

Hükümet ile işbirliği yapabilmek ve en mühimi de bir Basın Birliği 

oluşturabilmek için böyle bir adım atmıştır. Nitekim Müdürlük, özel 

kuruluş kanununun kendisine verdiği yetkiye dayanarak 25 Mayıs 

1935’te Ankara’da üç gün sürecek olan bir kongre tertiplemiştir. 

Kongrede konuşulup karara bağlanması düşünülen ana işler ise şöyle 

sıralanmıştır 279 : 

“1. Basın ile Basın Genel Direktörlüğü arasında işbirliği elde 

edilmesi için el birliği ile çalışmak. 

2. Türk basınının kültür yayma ödevlerini daha iyi görebilmesi 

için üzerinde yürünülmesi gereken yolları tayin etmek. 

3. Gazetecilik mesleğinin ve gazetecilerin ilerleme ve yükselme 

yollarını araştırmak. 

4. Basın birliğini kurma.” 

1935 yılında Türkiye’de 38 gündelik gazete, 78 gündelik olmayan 

gazete ile 127 mecmua çıkıyordu. Toplamı 243’ü bulan bu 

gazete ve mecmualardan hepsinin temsilci göndermesine lüzum 

görülmediği için, yapılan seçim sonunda kongreye sadece 117 kişi 

katılabilmiştir 280 . Bu arada ismi kesinleşen 10 kişi kongreye gelememiş, 

buna mukabil listede adı olmayan Cumhuriyet gazetesi sahibi 

ve başyazarı Yunus Nadi, Akşam gazetesi sahibi ve başyazarı Nec- 

278 Ek 3: 1928-1984 yılları arasında Türkiye’de basılıp derlenen kitaplara ait bir 

istatistik. 

279 Birinci Basın Kongresi, Devlet Basımevi, İstanbul 1936, s. 5. 

280 Kongreye katılan 117 delege ve onların temsil ettikleri gazete ile mecmuaların 

listesi için bk. a.g.e., s. 9-13.

144 


meddin Sadak, Ulus gazetesi başyazarı Kemal Turan ve eski İkdam 

gazetesinden Ahmet Cevdet (yalnız birinci günü) “basın alemindeki 

özel önemlilikleri dolayısıyla” bu kongrede bulunmuşlardır. 

25 Mayıs 1935 günü Dahiliye Vekili Şükrü Kaya’nın açılış nutku 

ile başlayan Birinci Basın Kongresi, Basın Genel Müdürü Vedat 

Nedim Tör’ün konuşmasıyla devam etmiştir. Tör konuşmasında, 

bu kongre ile sorumluluklarının mahiyetini “Milli basının inkılâp 

prensiplerine, devlet siyasetine ve millet ihtiyaçlarına uygun olmasını 

sağlamak, basının en önemli bir telkin ve eğitim vasıtası olmak 

vasfını gerçekleştirmek için tedbirler almak, milli gazeteciliğin seviyesini 

yükseltecek tedbirler alınmasında kılavuzluk etmek” 281 şeklinde 

belirlemiş ve Atatürk Türkiye’sinde gazetelerin önemini şu dört 

maddede toplamıştır: 

1. İnkılâp prensiplerinin geniş halk yığınları içinde yayılması 

için en kuvvetli bir propaganda organı. 

2. İrticaya karşı en uyanık bir savunma aracı. 

3. İnkılâpçı Hükümetin yaptığı işlerde en samimi bir yardımcı 

ve uyarıcı. 

4. Halkın siyasal, ekonomik ve kültürel eğitiminde en etkin bir 

okul olmak gibi ünlü bir misyonun temsilcisi. 

Vedat Nedim’den sonra söz alan Başbakan İnönü de konuşmasında 

“..Toplantınızı memleket için faydalı ve hayırlı bir fırsat telakki 

ederim. Memlekete yapacağınız hizmetler elbirliği ile birbirinizi daha 

iyi tanıyarak, daha yüksek bir dereceye çıkaracaktır...” 282 diyerek 

organizasyondan duyduğu memnuniyeti dile getirmiştir. 

Birinci Basın Kongresi’nde konuşulup karara bağlanması gereken 

mevzuların belirlenmesi için ise üç komisyon teşkil edilmiştir: 1. 

Basınla Basın Genel Direktörlüğü arasında işbirliği temin komisyonu, 

2. Kültür komisyonu, 3. Meslek komisyonu. Buna göre; İşbirliği 

komisyonunda, devletle gazeteler arasındaki münasebetin düzenlenmesi, 

gazetelerin bu alandaki ihtiyaçları, gazetelerin karşılaştıkları 

güçlükler ve bunların giderilmesi gibi konular ele alınmıştır. Komis- 

281 Birinci Basın Kongresi, s. 20-21. 

282 Birinci Basın Kongresi, s. 22-23; İnuğur, a.g.e., s. 108.


yonun yaptığı toplantı sonunda da gazeteler ile Genel Direktörlük 

arasında sıkı bir işbirliği sağlayabilmek amacıyla devletle basın arasında 

bir organ yaratılması teklif edilmiştir 283 . Kültür komisyonu ise 

yaptığı toplantı sonunda şu üç karara varmıştır 284 : 

1. İstanbul’da salgın olarak görülen sayfa yarışının önüne geçilmesi. 

2. Türk gazeteciliğinin kantite gazeteciliğinden kalite gazeteciliğine 

geçmesinin yolları. 

3. Türk gazete ve kitaplarının geniş ölçüde yayımının bir kamusal 

iş olarak yoluna konması. 

Bu üç nokta üzerinde yapılan görüşmeler sonucunda bazı hususlarda 

anlaşmaya varılmıştır. Örneğin İstanbul’da gündelik gazeteler 

arasında göze çarpan sayfa yarışı konusu üzerinde çok konuşulup 

tartışılmış ve bazı tedbirler düşünülmüştür. Bu tedbire esas olabilecek 

formül de Türkiye’de gündelik gazetelerin 94.860 cm.’den fazla 

olmaması şeklinde bulunmuştur. Ayrıca bu formülün hafta yerine 15 

günlük olarak da uygulanabileceği açıklanmıştır. Komisyon toplantısında, 

gazeteciliğin her şeyden önce ulusal bir iş olduğu ve bunun 

için de Türk basınının kantite kaygısından geçerek, artık kalite üzerinde 

kuvvetlerini toplaması gerektiği oybirliğiyle kabul edilmiştir. 

Ayrıca yayım işlerinin “bir kamusal hizmet olduğu için” devlet eli ile 

gerçekleştirilmesinin gerektiği esası da kararlaştırılmıştır. 

Meslek komisyonun da ise, meslek haklarını, şeref ve disiplinini 

koruyacak, Hükümetle basın arasında bir bağ kuracak, merkezi 

Ankara’da bulunacak bir Basın Kurumu’nun kurulması kararı alınmıştır. 

Ayrıca komisyon, “Türk inkılâbına fikrini ve gönlünü bağlamış 

olan Türk basın ailesinin, ulusal bir kurum halinde örgütlenmesi”ni 

sağlamak üzere kurultaya bir önerge sunmuştur. Bundan sonra 

Ankara’da bir Türk Basın Kurumu’nun oluşturulması teklif edilmiş, 

İstanbul’daki Matbuat Cemiyeti’nin de bu kurumun bir şubesi haline 

dönüştürülmesi fikri benimsenmiştir 285 . 

283 Birinci Basın Kongresi, s. 27-30. 

284 İskit, a.g.e., s. 279-280. 

285 Birinci Basın Kongresi, s. 30-31.

146 


Ankara’da üç gün devam eden kongre kapsamında, program 

gereğince üyelere Ankara’nın her tarafı ve müesseseleri de gezdirilmiştir. 

Özellikle kongrenin dördüncü günü Ankara’yı tanıma gezisi 

adı altında bir geziye ayrılmış ve gazeteciler Enstitüler, Çubuk 

Barajı, Orman Çiftliği, Genelkurmay Başkanlığı, Bakanlıklar, Çankaya 

vs. yerlere götürülmüştür. Kongreden sonra basında Birinci 

Basın Kongresi geniş yer tutmuş, özellikle de kongrenin son günü 

Ankara’da yapılan gezinti büyük ilgi uyandırmıştır. Örneğin 30 Mayıs 

1935 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Fuat Duyar, “İstanbul Gazetecilerinin 

Ankara İntibaları” başlıklı yazısında, Türk basın tarihinde 

ilk kez toplanan bu kurultayda, Cumhuriyet hükümetinin basına ve 

gazetecilere karşı büyük bir sevgi beslediğini, memleketin her işinde 

olduğu gibi gazetecilik mesleğinde de ilerleme ve yükselme sağlanabilmesi 

için her şeyi yapmaya hazır bulunduğunu gördüklerini yazmıştır. 

Ankara’da yapılan gezideki intibalarını ise “Bu yeni binaları 

gezerken yüreğimiz kabardı. Bize bu eserleri göstermek için Bakanlar 

saatlerce bizimle birlikte dolaşmak nezaketinde bulundular. Bizimle 

birlikte gelen Amerikalı gazeteciler de bu kadar kısa zamanda 

ortaya çıkarılan büyük eserlere şaşıp kaldılar. Ankara’da, gazetecilere 

o kadar sevgi gösterdiler ki ulusumuzun Büyük Önderi Cumhurreisinin 

evinin kapılarını bile bize açtılar. Yüksek zevkle döşenmiş 

ve çok güzel yapılmış olan bu yüce binayı gezdik. Cumhurreisinin 

bu evde sağlıkla ve rahatla oturmasını ve Tanrının onu yurdumuzun 

başından eksik etmemesini dileyerek oradan ayrıldık” 286 sözleriyle 

dile getirmeye çalışmıştır. 

Aynı gün yine Cumhuriyet gazetesinde Ercüment Ekrem Talu 

imzalı “Kongre Dönüşü” başlıklı yazıda da Ankara intibalarına yer 

verilmiştir. Talu yazısında “...Aziz mesleğimin Cumhuriyet rejimi altında 

ne kadar şerefli, ne mertebe itibarlı olduğunu bir kere daha 

anladım. En büyük zatler tarafından ağırlandım. Dört gün, dört gece, 

etrafımda yalnız ve yalnız samimiyet havası esti. Başbakanın temiz 

bakışlarından kuvvet, İçişleri Bakanının sözlerinden ibret, parti 

sekreterinin irşatlarından cesaret alarak, gönlüm kıvançla dopdolu 

döndüm buraya...” diye yazmıştır. Ercüment Ekrem âdeta büyülen- 

286 Cumhuriyet, 30 Mayıs 1935, s. 7.


diği bu geziyle ilgili kaleme aldığı yazısını “Hayatımın güzel ve en iç 

açıcı yolculuğunu ben şimdi yaptım” 287 diyerek bitirmiştir. 

Üç günlük bu basın kongresi, âdeta devletle basının buluştuğu 

bir şölene dönüşmüştür. Devletle basın, işbirliği ve yardımlaşma 

konusunda anlaşırken, bundan sonra yapılacaklar hakkında da bazı 

kararlar alınmıştır. Başbakan İnönü’nün tüm bakanlarıyla birlikte 

verilen yemeğe katılması ve yaratılan samimi ortam basın mensuplarını 

oldukça memnun etmiştir. Âdeta mesleklerinin önemini ve 

saygınlığını yeniden farkına varan misafir gazeteciler Ankara’dan 

büyülenerek ayrılmışlardır. Bu, sonraki günler için daha olumlu ve 

ılımlı bir havanın esmesine neden olmuştur. Basın kongresinin iki 

gününün geziler ve yemeklerle geçirilmesi de bu girişimin en ilginç 

yüzüdür. Hükümet o tarihe kadar özellikle Ankara’da yaptıklarıyla, 

gelinen noktanın gözler önüne serilmesi için bir anlamda gövde 

gösterisi yapmıştır. Çankaya Köşkü’nden Çubuk Barajı’na, Orman 

Çiftliği’nden Müzelere kadar yurdun dört bir yanından gelen misafirlere 

bir şehir turu yaptırılmıştır. Bu iyi niyet ve gösterilen misafirperverlik, 

sonraki günlerde basın mensuplarının köşelerinde çok hoş 

ifadeler ile okuyucuya aktarılmış ve duyulan memnuniyet dile getirilmeye 

çalışılmıştır. Neticede bu kongre, Türk basın tarihinde bir ilk 

ve dönüm noktası olarak yer almaya hak kazanmıştır. Bu kongre ve 

geziler, Hükümetin halka ulaşabilmek ve gelişmeleri halka yakından 

gösterip anlatabilmek için yakaladıği iyi bir fırsat olarak da değerlendirilebilir. 

Kongrede, basın birliğinin kurulması ve kongre esnasında alınan 

kararların gerçekleştirilebilmesi için bir de heyet seçilmiştir. Heyet, 

Falih Rıfkı Atay, Hakkı Tarık Us, Haydar Rüştü Öktem, Naşit Hakkı 

Uluğ, Nurettin Artam, Mecdi Saydam, Kerami Kurtbay olmak üzere 

yedi kişiden meydana getirilmiştir. Heyet defalarca bir araya gelerek 

basın birliği kurulması için çalışmalarına devam etmiştir. 

Kongre esnasında Basın Genel Müdürlüğü’nün okuyucuların isteklerini 

bildirmek amacıyla okuyucuları arasında yaptığı bir anket 

de gündeme gelmiştir. Basın Genel Müdürlüğü’nün gazetelerde ve 

radyolarda yayımlattığı bu ankette halka; 

287 Cumhuriyet, 30 Mayıs 1935, s. 3.

148 


1. Okuduğunuz gazetenin şeklinden ve içindeki yazılardan memnun 

musunuz? 

2. Okuduğunuz gazetede ne gibi şeyler bulmak istersiniz ve ne 

gibi şeyler bulunmasını istersiniz? 

3. Bulunduğunuz yerde istediğiniz gazeteyi kolaylıkla bulabiliyor 

musunuz? 

4. Gazete okumayanların ne için okumadıkları hakkında düşünceniz 

nedir? gibi sorular yöneltilmiştir. Yapılan anket sonunda 

gelen cevaplar son derece ilginçtir. Okuyucular verdikleri cevaplar 

ile gazetelerin pahalı satıldığını, gazetelerin sayfalarının çok ve büyük 

olduğunu, gazetelere daha faydalı yazılar konulması gerektiğini, 

gündelik gazetelerin halk lisanı ile yazılmasını, gazetelerin halkın 

dertleriyle alâkadar olmasını, mecmuaların kapaklarına kadın resimleri 

yerine milli abide ve binalarımızın resimlerinin konulmasının 

daha münasip olacağını, gazetelerde açık seçik resimlerin bulunmaması 

gerektiğini vs. istemişlerdir 288 . 

Netice itibarıyla Türk basın tarihinde bir ilk olan Birinci Basın 

Kongresi üç günlük bir çalışma sonrasında kapanmıştır. Kongreden 

Hükümetle işbirliği esası ve en önemlisi de rejime bağlılık 

kararı çıkmış ve bu teyit edilmiştir. Kongrede yaratılan hava ayrıca 

devletin basın üzerindeki ağırlığını bir kez daha hissettirmesine ve 

basının ancak devlet eliyle kalkınmasının mümkün olacağı fikrinin 

netleşmesine neden olmuştur. Dolayısıyla Hükümetin Atatürk ilke 

ve inkılâplarına yakışır, saygın bir Türk basını yaratma proje ve niyetinin 

ilk adımı bir anlamda gerçekleştirilmiştir. Kongre sonrası alınan 

kararlar gereğince gazetelerin sayfa adeti azaltılmış, öz Türkçe 

konusunda bir birlik sağlanmış, kalite ve fiyatlar konusunda da bazı 

kararlar alınmıştır. Ülkede dilde sadeleştirme ve öz Türkçe çabalarının 

yoğunlaştığı bu günlerde, Hükümetin basından gereken desteği 

alabilmesi için bu toplantı iyi bir vesile olmuştur. Bundan sonra basın, 

dil meselesinin üzerine daha çok düşmüş ve öz Türkçe kelimelere 

ağırlık vermeye başlamıştır. Aynı yıl Milliyet gazetesinin adı Tan 

olurken, Ankara Haftası ise adını Çankaya olarak değiştirmiştir 289 . 

288 İskit, a.g.e., s. 284-285. 

289 İskit, a.g.e., s. 287.


Bu arada İkinci Basın Kongresi bundan yıllar sonra yani 1975 

yılının sonunda toplanabilmiş fakat pek bir varlık gösterilememiştir. 

Birinci kongrede amaçlanan basın birliği kurma teşebbüsü ve 

tartışmaları ise 1983 yılına kadar devam etmiştir. Birinci Basın 

Kongresi’nden günümüze kalan en ilginç ayrıntı ise kongre sonrası 

gazetecilere verilen yemekte Başbakan İnönü’nün yanında oturan 

gazeteci Hakkı Tarık Us’a, tuzun yakında tüm Türkiye’de üç kuruşa 

satılabilması için hazırlık yaptıklarını söylemesi ve bunu duyan diğer 

bütün gazetecilerin de konuyu büyük bir sevinçle hemen haber 

yaptıklarını 290 dile getiren anı olmuştur. 

4. Balkan Basın Birliği 

Yaklaşan İkinci Dünya Savaşı öncesi Türkiye, kendisini korumak 

ve etrafında bir güvenlik çemberi oluşturabilmek maksadıyla, 

özellikle Balkan ülkeleriyle siyasal ve kültürel ilişkilerini geliştirmeye 

ve onlarla yakın ilişkiler içine girmeye büyük gayret göstermiştir. 

Bu bağlamda oluşturulan birlik ve kongrelerde de sürekli yer almaya 

çalışarak dünyaya kendisini tanıtmaya ve kabul ettirmeye çalışmıştır. 

İşte bugünlerde Türk basını da kendisini dünyaya tanıtabilmek 

için 1936 yılında Bükreş’te toplanan Balkan Basın Birliği’ne katılma 

kararı almıştır. Nitekim yapılan çalışmalar sonunda Türkiye’nin 

de katılımı ile 15 Şubat 1937 günü Balkan Basın Birliği Atina’da 

toplanmıştır. Bu kongreden “her Balkan gazetesinin dört Balkan 

memleketi aleyhine yazılar koymayarak bilakis lehte neşriyat yapması, 

mütekabilen basın ataşeleri bulundurması, ajansların birbirini, 

diğeri de Balkanları harice iyi tanıtacak iki nevi servis yapması, 

basın telefon ve telgraf ücretlerinin azaltılması” vs. şeklinde kararlar 

çıkmıştır291 . 

İkinci kongre ise bundan tam iki ay sonra yani 7 Nisan 

1937’de İstanbul’da toplanmıştır. Bu kongrede de; Romanya ile 

Yugoslavya’nın yaptığı gibi Yunanistan ile Türkiye’nin de ataşeler 

tayinine, milli komitelerin daha sık toplanmasına, okul kitaplarından 

Balkan milletleri arasında düşmanlığa mahal verecek fıkraların 

290 Ali Gevgilili, “Türkiye Basını”, CDTA, C. I, s. 215. 

291 İskit, a.g.e., s. 288.

150 


çıkarılmasına ve yerine dostluk hisleri uyandıracak metinler ilâve 

edilmesine, kültürel ilişkilerin geliştirilmesi için bir Balkan Arası 

Lügati’nin neşrine, Balkan Antantı devletleri arasında telgraf ücretlerinin 

yüzde otuz nisbetinde indirildiğine göre bu tenzilatın matbuat 

telgraflarına da yansımasına, dört ülkenin birbirini iyi anlayabilmesi 

için matbuat konuşmaları için telefon hatları ile hususi saatlerin belirlenmesine, 

her memleketten diğer üç memleketi gezecek ve tanıyacak 

9-15 kişilik bir gazeteci grubunun teşkiline, Atina konferansında 

kararlaştırıldığı üzere bir Balkan filmi senaryosunun hazırlanmasına 

yönelik kararlar alınmıştır 292 . Görüldüğü gibi Türkiye, Yugoslavya, 

Romanya ve Yunanistan imzalı Balkan Antantı’nın bir sonucu diyebileceğimiz 

bu gelişme, bize antantın sadece siyasal değil kültürel 

işbirliği açısından da etkin olduğunu göstermiştir. 

Balkan Basın Birliği’nin Türk Milli Komitesi, bir de nizamname 

tespit etmiştir. Buna göre; 11 Haziran 1936 günü Bükreş’te toplanan 

Balkan Basın Konferansında alınan kararlara uyularak kurulan Balkan 

Basın Birliği Türk Milli Komitesi’nin merkezi Yenişehir’dedir. 

Komite, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya Milli Komiteleri ile 

müşterek hareket edecektir. Amaç her şeyden önce dört ülke arasındaki 

dostluk münasebetlerini kuvvetlendirip derinleştirmektir. Neticede 

bundan sonraki süreçte 1936 yılında kurulan Milli Komite her 

yıl Kasım ayında Ankara’da toplanmış ve her yıl komitenin idare 

heyeti yeniden seçilmiştir 293 . Ancak bütün samimiyet ve çabaya rağmen 

Balkan Basın Birliği ancak 1938 yılına kadar yaşayabilmiştir. 

Bunda, çıkmak üzere olan dünya savaşının Avrupa’da yarattığı gerginlik 

ve tedirginlik de şüphesiz etkili olmuştur. 

Türk basın tarihi açısından önemli bir dönüm noktası da 27 Haziran 

1938’de Türk Basın Birliği’nin kurulmasıdır. 1935 tarihli ilk 

basın kurultayında alınan karar gereğince özel bir kanunla Türkiye 

beş basın bölgesine ayrılmıştır. Basın kongresinde alınan karara göre, 

Meclisten 27 Haziran 1938 günü 3511 sayılı kanun çıkmış ve 

Hakkı Tarık Us’un başkanlığında da İstanbul Basın Birliği (İstanbul 

Matbuat Cemiyeti) kurulmuştur. Bu birlik, Türkiye’de “gazetecilik 

292 İskit, a.g.e., s. 289-290. 

293 Balkan Matbuat Birliği ve Türk Milli Komitesi hakkında ayrıntılı bilgi için bk. 

İskit, a.g.e., s. 288-292; Oral, a.g.e., s. 126.


mesleğinin ilerlemesi ve gazetecilik mesleğinin esaslı bir meslek haline 

gelebilmesi bakımından mühim bir tekâmül merhalesi” olarak 

kabul görmüştür. Birliğin kurulma gerekçesi ise “Basın ailesinin 

mesleki bir kurum halinde teşkilâtlandırılması birinci Basın Kongresinin 

başlıca dileğidir. Türk basını mensuplarının haklarını koruyacak, 

basınımızın kültür seviyesini inkişaf ettirecek ve hükümetle 

basın arasındaki memleket çalışmalarını kolaylaştırıp genişletecek 

böyle bir teşkilâtın lüzumuna kani bulunarak” şeklinde izah edilerek 

sonuçta kabul edilmiştir 294 . 

Kanunun kabulü üzerine 28 Haziran 1938 günü Ulus gazetesinde 

bir yazı yazan Falih Rıfkı, durumdan duyduğu memnuniyeti dile 

getirmiştir. Gazete ve gazetecilerin yalnızca Atatürk devrinde itibar 

ve istikrar yüzü gördüklerini söyleyen Falih Rıfkı, Atatürk’ün de 

“yalnız kanun kayıtlarına tâbi bir basının rejim lehine hizmetlerini” 

aradığı yorumunu yapmıştır. Kamuoyunun gazete ile kurulduğunu, 

beslendiğini ve olgunlaştığını söyleyen yazar, bu konuda yapılması 

gereken ilk işin, gazeteciliği bir meslek yapmanın olacağını belirtmiştir. 

Atay, ilk yapılacak işler arasında “gazete sahipleri ile muharrirler 

arasında karşılıklı vazifeler, haklar ve mesuliyetler tesis eden 

murakebe ve inzibat usulleri” bulmak olduğunu da yazmıştır. “Talihleri 

bir telefon darbesine bağlı” olan gazetecilerin hem seviye hem 

de ahlâken ilerlemelerinin gazeteleri de ilerleteceği bahsinden yola 

çıkarak, derhal gazetelerimizin seviyesinin yükseltilmesini istemiştir. 

F. Rıfkı ayrıca, alınan bu kanun kararı ile Türk gazetecilerin diğer 

Cumhuriyet müesseseleri ve meslekleri gibi kendilerine lâyık olan 

ilerleme yolunu bulacaklarına olan inancını da dile getirmiştir 295 . 

Biraz öncede ifade ettiğimiz gibi kanunun kabulünden sonra İstanbul, 

Ankara, İzmir, Adana ve Trabzon bölgelerinde birer Basın 

Birliği kurulması öngörülmüştür. Bu kanun çıkınca İstanbul’daki 

Basın Kurumu dağılmış ve Hakkı Tarık Us’un başkanlığındaki yeni 

İstanbul Basın Birliği çalışmalarına başlamıştır. Yarı resmi bir niteliğe 

sahip olduğu söylenen birlik, İkinci Dünya Savaşı boyunca 

“gazetecilerin mesleki faaliyetlerini düzenleyen tek örgüt” olarak ça- 

294 Türk Basın Birliği hakkında İskit, a.g.e., s. 294-305. 

295 Ulus, 28 Haziran 1938.

152 


lışmıştır. Savaş sonrası dünyaya hâkim olmaya başlayan demokrasi 

kendisini bu alanda da göstermeye başlamıştır. Türkiye’de Başbakan 

Şükrü Saraçoğlu, Hüseyin Cahit’i Avrupa’ya göndererek oralardaki 

basın kuruluşlarını incelemesini istemiştir. Hüseyin Cahit yaptığı incelemeler 

üzerine ülkeye dönmüş ve Avrupa’da bizim birliğe benzer 

bir kurumun olmadığını belirtmiştir. Bunun üzerine Haziran 1946 

tarihinde Basın Birliği dağıtılmıştır. Aynı yıl Sedat Simavi’nin öncülüğünde 

yeni bir girişim söz konusu olmuş ve 12 Haziran 1946 günü 

de bir dernek kurulmuştur. Böylelikle Gazeteciler Cemiyeti kurulmuş 

ve başkanlığına da yine Sedat Simavi seçilmiştir 296 . 

1930-1938 arası dönemde Türk basınının genel özelliklerine 

şöyle bir baktığımızda; Atatürk’ün kişisel çabalarının dışında basında 

hürriyetin sağlanması için özel bir niyetin olmadığını, iktidarın 

ülkede huzursuzluk yaratan, rejimi tehdit eden herşeye bir çeki 

düzen vermek amacıyla basında da bir dizi önlemler aldığını ve 

Cumhuriyet’in ilânından sonra yaşanan isyanlar, ayaklanmalar ve 

suikastların da CHP’nin tutumunun ve üslûbunun sertleştirmesinde 

büyük rol oynadığını görmekteyiz. Bütün yaşanan olaylar iktidarın 

basın üzerinde bir denetim kurmasına ve basının özgürlüğünü kısıtlamasına 

yol açmıştır. Bu da ülkede zaman zaman bazı gerginliklerin 

yaşanmasına neden olmuştur. Bu dönemin göze çarpan hususlarından 

biri de basın üzerinde uygulanan denetimde karşılaşılan keyfi 

uygulamalardır. En azından dönemin İçişleri Bakanı Şükrü Kaya 

ve parti genel sekreteri Recep Peker gibi söz sahibi ve etkili kişiler 

bunların başında gelmiş, basınla müthiş mücadele vermişlerdir. Hal 

böyle olunca bütün baskı ve denetime rağmen Türk basını da ayakta 

kalabilmek ve haber yapabilmek için yönetimle iyi geçinmenin yollarını 

aramışlardır. 

1930’larda yaşanan bu gerginlik, basının daha çok dış siyasete 

ve magazin haberlerine yönelmesine neden olmuştur. Sinema başta 

olmak üzere sanat haberleri, yaklaşan savaşın dünyadaki yankıları, 

hikâyeler, roman tefrikaları vs. bu dönemin gazetelerinin ağırlık verdikleri 

konular olarak karşımıza çıkmıştır. Bu dönemin en popüler 

ve önemli gazeteleri Cumhuriyet, Akşam, Tan, Son Posta, Ulus, Vakit 

296 İnuğur, a.g.e., s. 108-109.


(Kurun)’tir. Özellikle Vakit gazetesinin bu süreçte önemli bir özelliği 

söz konusudur. O da Vakit gazetesinde 22-26 Ocak 1937 günleri 

arasında Atatürk’ün tam beş gün boyunca başyazarlık yapmasıdır. 

Gerçekten de Niyazi Ahmet Banoğlu’nun yazı işleri müdürlüğünü 

yaptığı gazetede Atatürk’ün Dolmabahçe’den yazıp gönderdiği yazıları 

yayımlanmıştır. Bu yazılar şüphesiz dönemin en hassas konusu 

olan Hatay meselesi üzerine kaleme alınmıştır. Hatay sorununun en 

heyecanlı ve tartışmalı günlerinde yazılan yazılarda daha çok Türk- 

Fransız ilişkileri ile ağırlıklı olarak Hatay meselesi işlenmiştir. 

Karşımıza bu kez de gazeteci kimliğiyle çıkan Atatürk’ün gazetedeki 

yazılarından bazı başlıklara bakacak olursak; Örneğin 22 

Ocak 1937 günlü Vakit gazetesinde konuyla ilgili çıkan ilk yazısında 

“Fransa’nın dostlarına sesleniyoruz! Türk halk oyu artık Fransız 

devlet yöneticilerini Hatay meselesinde muhatap olmak kabiliyetinden 

uzak görüyor. Fransa’nın başına her nasılsa baş diye üşüşmüş bu 

efendiler Türk enerjisini takdirden uzak adamlardır” diye yazarken, 

25 Ocak 1937 günü “Hükümete sesleniyoruz! Onbeş gün bekleyin 

dediniz, bekledik. Onaltıncı gündeyiz. Durum nedir? Ne oluyor, ne 

olacak? Türk ulusunu yeniden aydınlatınız”, 26 Ocak 1937 günü ise 

“Ne demek? Türkiye aldatılamaz! Fransızlar bizi aldatabileceklerini 

sanırlarsa bir defa daha gülünç ve acınacak duruma düşerler” 297 

şeklinde ifadeler kullanmıştır. Görüldüğü üzere Atatürk, yazdığı 

yazılar ile aslında hem yapılması gerekenler hususunda Hükümeti 

uyarıyor ve yol gösteriyor hem de âdeta bir gözdağı vererek Fransızları 

gerekeni yapmaları hususunda göreve çağırıyordu. Hayatının 

son günlerini Hatay meselesine adayan Atatürk’ün bu dönemde basın 

aracılığıyla halka ve dünyaya verdiği mesajlar son derece önem 

arzetmektedir. Bu onun meseleleri ne kadar yakından takip ettiğini, 

gazetecilik konusunda ne kadar başarılı olduğunu ve meselenin hallinde 

oynadığı büyük ve aktif rolü bize göstermesi açısından bahsedilmeye 

değerdir. Netice itibarıyla Türkiye’de iktidar ile basın her 

zaman içiçe olmuştur. Basın Cumhuriyet döneminde verilen siyasi 

mücadelede aktif rol oynamış, haber verme, eleştirme, kamuoyu 

oluşturma gibi görevleriyle de iktidara yol göstermeye çalışmıştır. 

297 Vakit, 22-26 Ocak 1937.

154 


Ancak bu ilişki zaman zaman kesintiye uğramış, basın üzerine getirilen 

denetim ve sansür mekanizması aradaki ilişkinin zedelenmesine, 

karşılıklı güvenin sarsılmasına neden olmuştur. Fakat Atatürk’ün 

arabulucuğu sayesinde en kritik günlerde bile aralarındaki ilişkiye 

bir çeki düzen verebilmek ve diyaloğu artırabilmek için çeşitli kanunlar 

çıkarma ve kongreler toplama gibi ciddi teşebbüslerde bulunma 

yoluna gidilmiştir. 1938 itibarıyla Türk basını modern ve ileri 

bir teknikle işini yapmaya, her türlü kontrole rağmen varlığını ve 

itibarını sürdürmeye devam etmiştir. 

C. Basında Sansür ve Yasaklı Yayınlar 

Yüz yetmiş üç yıllık Türk Basın Tarihi, iktidar ve basının sürekli 

mücadelesine sahne olmuştur. Basın her geçen dönem sert kurallar 

ve düzenlemeler ile karşılaşmıştır. Ama bunların içinde sansür, basını 

susturmaya yöneltilen en etkili silah olarak karşımıza çıkmıştır. 

Düşünce, politik düşünce, inançlar, yazı, resim vs. herşeyin kontrol 

edilmesi, açıkça ifade edilmesini engelleme biçimi olarak tanımlanan 

sansür, tarihin ilk çağlarından itibaren hep var olmuştur. Rönesans, 

reform, matbaanın icadı gibi gelişmelerin düşünceyi ön plana 

çıkarmasına ve geliştirmesine paralel olarak sansür de çeşitlenip 

güçlenmiştir. Dünyada Çarlık Rusya’dan İngiltere’ye, Almanya’dan 

İtalya’ya kadar hemen her ülkede sansür uygulanmıştır. Bu kimi zaman 

bir müzik parçasını, kimi zaman da gazeteleri vurmuştur. 

Sansür, Osmanlı Devleti’nde özellikle ilk gazetelerin çıkmaya 

başlaması ile kendini hissettirmiş ve daha sonraki dönemlerde de 

adından sıkça söz ettirmiştir. Ancak sansürün en çok uygulandığı ve 

tartışıldığı süreç II. Abdülhamid dönemidir. Bu dönemde 1877 yılında 

hazırlanan ve çıkartılan “Sansür Yasası” da pek çok şeyin başlangıcıdır 

298 . Öyle ki, bu dönemde Sultan, matbuat işlerini istediği gibi 

kontrol etmiş, gazetelerde her türlü haberin yapılması yasaklanmış 

ve hatta Sultanın sinirine dokunan bazı kelimelerin gazetelerde kul- 

298 Abdülhamid döneminde uygulanan sansür hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Fatmagül 

Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yay., İstanbul 

2007.


lanılması dahi yasaklanmıştır 299 . Ayrıca sözü edilen dönemde mizah 

dergilerine karşı da özel bir hassasiyet gösterilmiş ve bundan sonraki 

süreçte, Cumhuriyet dönemi de dahil, devlet büyükleri yapılan mizaha 

pek sıcak bakmamışlardır. 

İlk basın kanunun çıktığı 1862 tarihinden 1909 yılına kadar olan 

sürede gazeteciler çok mağdur olmuş, çok sayıda kitap da toplatılarak 

yok edilmiştir. Böylelikle toplumun düşünmesine de âdeta mâni 

olunmuştur. Bu durum, kapatılan gazetelerin farklı isimlerle yeniden 

çıkmasına 300 , aydınların ülkeyi terk etmesine ve işlerin el altından 

gizli kapaklı yürütülmesine yol açmıştır. Uygulanan bu yöntem aynı 

zamanda ispiyonculuk ve hafiyelik sisteminin de gelişmesiyle sonuçlanmıştır. 

Senelerce tatbik edilen bu uygulama ve sansür 1908 

hürriyeti ile sona erince, Türk basını da en sansürsüz ve bağımsız 

dönemini yaşamaya başlamıştır. Ancak gazetelerin çok işine yarayan 

Meşrutiyet döneminde herkesin kaleme sarılarak her istediğini 

yazmaya başlaması, belli bir noktadan sonra bazı problemleri ve çatışmaları 

da beraberinde getirmiştir. İşte bu yüzden kendilerine özgü 

bir basın kontrol mekanizması geliştirmek zorunda kalan İttihatçılar 

da 16 Temmuz 1909 günü yeni bir Matbaa Kanunu çıkartmışlardır. 

Yine Fransa basın kanunundan alınan ve 1931 Basın Kanunu’nun 

temelini teşkil eden yeni basın kanunu da, devletin iç ve dış güven- 

299 O günlerde basın, Ermenistan gibi yerlerin ismini zikretmekten, yabancı hükümdarlara 

yapılan suikastları haber vermekten ve hasta, Murat, Hamit, Yıldız, 

dinamit, telefon gibi şeylerden bahsedip yazmaktan menedilmiştir. Örneğin, 

İstanbul gazeteleri suikast sonucu öldürülen Fransız Cumhurbaşkanı’nın kalp 

sektesinden, Avusturya İmparatoriçesi’nin göğüs darlığından, Sırbistan Kralı 

Aleksandr ile Kraliçe’nin hazımsızlıktan öldüğünü yazmak zorunda kalmışlardır 

(Süleyman Kani İrtem, Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansür, 

Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, Yay. Haz., Osman Selim Kocahanoğlu, Temel 

Yay., İstanbul 1999, s. 220-223). 

300 Örneğin II. Meşrutiyet döneminde Hüseyin Cahit’in çıkardığı Tanin gazetesi 

her defasında başka bir isimle çıkmıştır. Tanin aldığı cezalardan ötürü Cenin, 

Senin, Renin, Hak gibi isimler almıştır. Ama değişik isimle çıkma rekoru sanırız 

Şehrah gazetesine aittir. Çünkü bir nevi Hürriyet ve İtilaf Fırka’sının sözcüsü 

olan Şehrah bir yıldan az bir süre içerisinde tam 13 kez kapatılmış, 14 kez 

de isim değiştirmiştir. 28 Nisan 1911-26 Mart 1912 arası Şehrah gazetesi Hemrah, 

Darbe, Alemdar, Nevrah, Yeni Yol, Meslek, Bedahet, Mukavemet, Hedef, 

Necdet gibi isimler almıştır. Ayrıntılı bilgi için bk. Zafer Toprak, “Bir ‘Evrak-ı 

Muzırra’ Şehrah Gazetesi”, Toplumsal Tarih, S. 37, Ocak 1987, s. 45-47.

156 


liğini ve asayişi bozacak her türlü yayına sansür getirmiştir. Kanun, 

gazete çıkaracak kişilere bazı kurallar konmuş, gazete çıkaracak kişinin 

ismi, unvanı, nasıl bir gazete çıkaracağı iyice tespit edilmeye 

çalışılmıştır. Basın dünyasının yakındığı Abdülhamid sansürü kısa 

bir aradan sonra İttihatçı sansürü ile yoluna devam etmek zorunda 

kalmıştır. Bu arada, adı geçen kanun 1909-1931 yılları arasında yürürlükte 

kalmış ve geçen süre zarfında tam 15 kez değişikliğe uğramıştır. 

Daha önce de bahsettiğimiz gibi, yapılan değişikliklerde yine 

edeb ve ahlâk kurallarına aykırı yazı ve resimlerin olduğu her türlü 

yayının toplatılması ile iç ve dış güvenliği bozacak yayın yapan gazetelerin 

Bakanlar Kurulu kararıyla kapatılması gibi hükümlere yer 

verilmiştir. 

Basın üzerindeki denetim ve takip Birinci Dünya Savaşı döneminde 

de devam etmiştir. Hatta sansürün ağırlığının fazlasıyla hissedildiği 

bu dönemde daha da ileri giderek muhalefet yapan bazı 

gazeteciler ebediyyen susturulmuştur. Görülen o ki, genelde muhalif 

basın çok acı çekmiş, kapatılan gazeteler ve öldürülen gazeteciler 

de hep muhalefet yanlıları olmuştur. Bu tablo dahi bize, daha İttihat 

ve Terakki döneminden itibaren iktidarların her türlü muhafete karşı 

son derece hassas ve tahammülsüz olduklarını göstermeye yetiyor. 

I. Dünya Savaşı’nın akabinde yeni bir mücadele süreci başlamış, 

bu dönem boyunca basının tek hedefi ve ana problemi bağımsızlık 

olmuştur. Hürriyet ve bağımsızlık konusunda her zaman hassas davranan 

Atatürk aslında bu meseleyi daha 1921 yılında dile getirmiş 

ve “Hürriyet ve bağımsızlık benim karakterimdir. Ben, milletimin 

ve büyük ecdadımın en kıymetli miraslarından olan bağımsızlık aşkıyla 

yaratılmış bir adamım” 301 diyerek bağımsızlığa verdiği önemi 

vurgulamaya çalışmıştır. Hürriyetle ama özellikle basın hürriyeti 

ile ilgili olarak ise dönem dönem fikirlerini açıklamaktan çekinmemiştir. 

Atatürk basın özgürlüğü hususunda her zaman açık olmuş ve 

Hükümetin uygulamaları haricinde sürekli basın hüriyetinden bahsetmiştir. 

Büyük bir samimiyetle yapılan bu konuşmalarda dikkat 

çeken husus ise her yerde olduğu gibi basında da hürriyetin dikkatli 

kullanılması gerektiğinin vurgulanması olmuştur. Mustafa Kemal, 

301 22 Nisan 1921, “Türkiye Büyük Millet Meclisinin Kuruluşu Gününe Ait Hatıralar”, 

ASD, C. III, S. 31.


basının toplumdaki işlevini tanımladığı bir konuşmasında düşüncelerini 

şöyle dile getirmiştir. “...Bir toplumu sevk ve idare eden insanlar 

için, toplumun talihi üzerinde hüküm vermek mevkiinde bulunan 

dostlar veya düşmanlar için ölçü, bu topluluğun kamuoyundan 

anlaşılan kabiliyet ve kıymettir. Bundan ötürü milletler, kamuoyunu 

dünyaya tanıtmak mecburiyetindedir. Bütün dünya kamuoyu hakkında 

bilgi sahibi olma ise, yaşam gereklerinin düzenlenmesi için 

şüphesiz lâzımdır. Bu hususta ise, mevcut vasıtaların birincisi ve en 

mühimi basındır. Basın milletin umumi sesidir. Bir milleti aydınlatma 

ve uyarmada, bir millete muhtaç olduğu fikri gıdayı vermekte, 

özet olarak bir milletin mutluluk hedefi olan müşterek istikamette 

yürümesini teminde, basın başlı başına bir kuvvet, bir mektep, bir 

rehberdir” 302 . Basını bir okul, bir rehber olarak gören, onun toplumdaki 

gücüne ve eğitici rolüne inanan Mustafa Kemal’in bütün bu 

sözleri ve uygulamaları, aslında sivil toplum gerekleri çerçevesinde 

gelişme göstermiştir. Onun basın ve özgürlükler üzerine söyledikleri 

bunun birer ispatı sayılabilir. Çünkü Türk basını, Cumhuriyete gelene 

kadar sivil toplum ve demokratikleşme sınavı vermiştir. Basın, bu 

süreçte “bir dünya görüşü düzeyinde yeni sivil/siyasal toplum için ön 

koşulları tartışmış ve ideolojik, kültürel, etik alanlarda özlenen sivil 

toplumun ilk düşünsel üstyapısını oluşturmuştur” 303 . 

Verilen bağımsızlık savaşının kazanılmasının ardından Cumhuriyet 

ilân edilmiştir. Ama iktidar ile basın arasındaki ilişki ve gerginlik 

hiçbir zaman yok olmamıştır. Cumhuriyet ilân edildikten hemen sonra, 

iktidarın muhalefete karşı harekete geçeceği yolunda bazı haberler 

çıkmıştır. Bunun üzerine dönemin MUM olan Zekeriya Sertel de 

bunu sert bir dille yalanlamıştır. Fakat yapılan bu açıklama Sertel’in 

görevden alınmasıyla sonuçlanmıştır. Bu tavır âdeta iktidarın ileride 

yapacaklarının ilk işaretidir. İktidar-basın ilişkisinde hiç şüphe 

yok ki, Şubat 1925’de çıkan Şeyh Sait İsyanı, akabinde çıkartılan 

Takrir-i Sükun Kanunu, İzmir Suikastı ile Menemen Olayı çok belirleyicidir. 

Yaşanan gerginlikler basın üzerindeki sansürün artmasına 

zemin hazırlamıştır. Geçen sürede Mart 1924 tarihinde Hilâfetin kaldırılması 

ise ayrı bir dönüm noktasıdır. Ağa Han ve Emir Ali isimli 

302 1 Mart 1922, Meclisin Üçüncü Toplanma Yılını Açarken, ASD, C. I, s. 246. 

303 A. Gevgilili, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, 

Bağlam Yay., İstanbul 1990, s. 124.

158 


iki Hint Müslüman önderin Başbakan İnönü’ye yazdıkları mektubun, 

önce dönemin muhalif gazetelerinde yayımlanması tartışmaların 

başlangıç noktasını teşkil etmiştir. Olay Hüseyin Cahit, Ahmet 

Cevdet, Velit Ebüzziya gibi gazetecilerin İstiklâl Mahkemelerinde 

yargılanmaları ve sonunda da beraat etmeleriyle neticelenmiştir. Sadece 

İstanbul Baro Başkanı Lütfi Fikri Bey Tanin gazetesinde çıkan 

bir yazısından ötürü 5 yıl küreğe mahkûm edilmiştir 304 . 

Hilâfetin kaldırılması herşeyden önce İstanbul ve Ankara basınını 

karşı karşıya getirmiştir. Açıkçası bu dönemde çıkan yazıların 

yani muhalif basında yer alan yazıların ve yaratılan gergin ortamın 

Ankara’nın hilâfeti kaldırma sürecini hızlandırdığı söylenebilir. Gazetecilerin 

İstiklâl Mahkemelerinde beraat etmesini ise muhalif basına 

gözdağı verilmesi şeklinde yorumlamak doğru olacaktır. Yine 

o günlerde Kozan milletvekili Ali Saip Bey, Vakit gazetesi muhabiri 

Necati’yi Meclis koridorlarında dövmüş, bu olay muhabirlerin 

Meclis koridorlarında dolaşmasının yasaklanmasıyla kapanmıştır 305 . 

Ama tartışma karşılıklı tehditlerle devam etmiştir. Yaşananlar daha o 

tarihlerde muhalefeti susturmak için kişisel çabaların da söz konusu 

olduğunu bize gösteriyor. Yani sadece Hükümet grup olarak hareket 

etmemiş, kişisel problemler de kimi zaman zor kullanılarak çözülmeye 


Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren, Abdülhamid döneminde 

olduğu gibi mizah dergilerine de yine pek sıcak bakılmamıştır. Mizah 

dergilerinde Hükümetin mizahi dille sert bir şekilde eleştirilmesini 

CHP’li vekiller kabullenememişler ve tepkilerini göstermişlerdir. 

Örneğin ilk günlerde Karagöz, Akbaba ve Zümrüdü Anka isimli üç 

mizah dergisi aleyhinde hemen dava açılmış ve Mart 1924’te sonuçlanan 

mahkeme dergilerin kapatılması yolunda bir karar vermiştir. 

Neticede 1924 ve sonrası, basın özgürlüğünün tekrar gündeme gelip 

hararetli bir şekilde tartışıldığı bir dönem olmuştur. 

Sözü edilen süreçte şüphesiz 4 Mart 1925 tarihli Takrir-i Sükun 

Kanunu ayrı bir öneme sahiptir. Mecliste 122’ye 22 ret oyuyla kabul 

edilen kanunun birinci maddesine dayanılarak Tasvir-i Efkar, Son 

304 Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 64. 

305 Türker, a.g.m., s. 18-19.


Telgraf, İstiklâl gibi gazeteler ile Sebilürreşad, Aydınlık ve Orak- 

Çekiç gibi dergiler hemen kapatılmıştır. Bu kanun, yeni dönemin ilk 

sinyallerini vermiştir. İsyan sonrası kurulan İstiklâl Mahkemelerinde 

de gündeme yine gazeteciler oturmuştur. Ankara ve Elazığ’da kurulan 

mahkemelerde bazı gazeteciler yargılanmış, Elazığ’da yargılananlar 

beraat ederken, Ankara’da bulananlardan H. Cahit, Z. Sertel, 

C. Şakir, A. Çelebi, Ş. Oğuz, Ş. Süreyya, H. Ali, N. Hikmet, Ş. Hüsnü 

gibi pek çok kişi sürgün ve hapis cezasından kurtulamamıştır. 

1923 yılından itibaren sürekli basının önemini ve basın özgürlüğünü 

dile getiren Atatürk bile, yaşanan bu gerginlikler üzerine Hükümet 

kadar olmasa da zaman zaman basının kendisine çeki düzen 

vermesi gerektiğini vurgulamıştır. Örneğin Eylül 1923 tarihinde Neu 

Freie Preese muhabirine verdiği bir demeçte, Türk basınının garplılık 

ve şarklılık meselesindeki tavrı konusunda ne düşünüldüğü sorusuna, 

“matbuat istediği bahiste, istediği veçhile tefrisatta bulunabilir. 

Matbuat hiçbir veçhile tehâkküm ve nüfuza tâbi tutulamaz” 306 

şeklinde bir yanıt vermiştir. Ancak 1925 yılının sonunda Mecliste 

yaptığı bir konuşmada ise belki de birkaç ay önce yaşananların etkisi 

ve kızgınlığı ile şunları söylemiştir: “Basın hürriyetinin mahzurlarının 

giderilmesinin yine basın hürriyetiyle mümkün olduğuna 

dair bu Büyük Meclis’in yol gösterme ve düzenleme sahasında güzel 

karşılanan esaslar, eğer cumhuriyetin ruhu olan faziletten mahrum 

kendini bilmezlere, basının sinesinde haydutluk fırsatını verirse, 

eğer halkı aldatan ve doğru yoldan çıkaranların fikriyat sahasındaki 

uğursuz tesirleri, tarlasında çalışan suçsuz vatandaşların kanlarını 

akıtmasına, yuvalarının dağılmasına sebep olursa ve eğer en nihayet 

haydutluğun en kötüsünü göze alan bu gibi kimseler, kanunların 

özel müsaadelerinden istifade imkânını bulurlarsa Büyük Millet 

Meclisi’nin eğitici ve ezici kudretinin müdahele ve uyarması elbette 

gerekli olur”. Atatürk konuşmasının basınla ilgili bölümünü, aslında 

rejimin istediği basının profilini çizerek noktalamıştır. Konuşmasının 

devamında Cumhuriyetin, Cumhuriyet devrinin zihniyet ve ahlâkına 

uygun Türk basınını yine kendisinin yetiştireceğini söylemiş, büyük 

ve necip milletimizin bundan sonraki yaşamını ve medeniyetini ko- 

306 27 Eylül 1923, “Türkiye’de Cumhuriyet ve Şarklılık, Garplılık Meselesi”, 

ASD, C. III, s. 88.

160 


laylaştıracak ve onları cesaretlendirecek olanların da yine bu yeni 

zihniyetteki basının olacağını ifade etmiştir 307 . 

Cumhuriyetin ilk günlerinde basının hiçbir sebeple baskı ve denetim 

altında tutulamayacağını söyleyen Atatürk, çıkan isyanlar ve 

muhalefetin sesinin arzu edilenin üstünde duyulması üzerine 1925 

yılında artık kendilerini tamamen destekleyecek yeni zihniyetteki 

Cumhuriyet devri basınının arayışı içine girmiştir. Fakat bütün bu 

açıklama ve uyarılara rağmen devlet başkanı, basın özgürlüğü konusundaki 

düşünce ve taleplerini ifade etmekten hiçbir zaman vazgeçmemiştir. 

Atatürk’ün basının önemini ve basın özgürlüğünü dile 

getiren ifadelerine, basın mensuplarıyla yaptığı görüşmelere ve hatta 

ittifak arayışlarına rağmen Hükümet bu konudaki tavrını hiç değiştirmemiş 

ve kaldığı yerden çalışmalarına devam etmiştir. Böylelikle 

Cumhuriyet’in ilân edildiği ve hilâfetin kaldırıldığı dönemde kısa 

süreliğine de olsa rahat bir nefes alan gazeteciler, bu kısa özgürlük 

döneminden sonra daha sıkı kontrol edilmeye başlanmıştır. Tabii ki 

bu süreçte çıkartılan ve Hükümet tarafından keskin bir kılıç gibi kullanılan 

Takrir-i Sükun Kanunu’nun, basın hürriyetini rafa kaldırdığı 

ve ülkede demokrasiyi yaraladığı gerçeğini de unutmamak gerekir. 

1925 sonrasında yaşanan iki olay iktidar-basın arasındaki buzların 

erimesinde son derece etkili olmuştur. Bunların ilki 1930 Serbest 

Cumhuriyet Fırkası deneyimi, ikincisi de İkinci Dünya Savaşı’dır. 

1930 yılında Serbest Fırka’nın kurulması ilişkilerin biraz olsun normale 

dönmesine fırsat vermiştir. Ülkede yapay ve güdümlü bir demokrasi 

deneyimi olarak tanımlanan Serbest Fırka, herşeyden önce 

muhalefetin sesinin çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bugünlerde Yarın, 

Son Posta, Halkın Sesi gibi gazeteler Serbest Fırka’yı destelemişler 

ve dolayısıyla uzun bir aradan sonra eleştirilerin tekrar başlamasına 

neden olmuşlardır. Fakat basın dünyasındaki bu rahatlama 

her zaman olduğu gibi kısa sürmüş ve Aralık 1930’da çıkan Menemen 

Olayı bu yumuşamanın da sonunu getirmiştir. Menemen’deki 

hadise sadece partilerin değil, her türlü muhalefetin susturulmasıyla 

sonuçlanmıştır. Kurulan İstiklâl Mahkemelerinde isyanın elebaşları 

haricinde bazı gazeteciler de yargılanmıştır. Yapılan yargılamalar sonunda 

başta A. Oruç olmak üzere çok sayıda gazeteci tutuklanarak 

307 1 Kasım 1925, İkinci Dönem Üçüncü Toplanma Yılını açış konuşması, ASD, 

C. I, s. 356-357.


çeşitli cezalara çarptırılmıştır. Her türlü muhalefete karşı tahammülsüzlüğünü 

sürdüren Hükümet, bu durumdan kurtuluşu yeni bir basın 

kanunu hazırlamakta bulmuş ve neticede daha öncede sözünü ettiğimiz 

1931 tarihli basın kanunu için Meclise önerge vererek kanun 

için gereken zemini hazırlamıştır. 

1931 tarihli yeni Basın Kanunu, hazırlanan zemin sonrası meclisten 

çıkmayı başarmıştır. Basın özgürlüğünün her seferinde kötüye 

kullanılması üzerine Hükümetin aldığı bu kalıcı çözüm, gerçekten 

de basın tarihimizde ayrı bir öneme sahiptir. Mecliste basın ve basın 

özgürlüğünün tartışıldığı günlerde Başbakan İnönü de tartışmalara 

katılmış ve ülkede basın özgürlüğünün olduğundan ancak bazen 

kötüye kullanıldığından, Hükümetin de gazete kapatma ve bunları 

denetleme yetkisinin olacağından bahsetmiştir. Nitekim 1930’larda 

herşey İçişleri Bakanı ile ona bağlı Basın Genel Müdürlüğü’nden 

gelecek bir telefona ve o telefondan gelecek kapatma emrine bağlanmıştır. 

Ne acıdır ki, bir dönem CHP’nin sözcülüğünü yapan Ulus 

gazetesinde, gazetenin başyazarı Falih Rıfkı tarafından o günlerde 

gazetecilerin kaderlerinin bu “telefon darbesi”ne bağlı olduğu açıkça 

itiraf edilmiştir. CHP’nin güdümünde hareket etmeye zorlanan basın 

ise herşeye rağmen bu dönemde mücadelesinden vazgeçmemiş ve 

uygun bir dille bundan sonraki süreçte de sorunlara değinmeye devam 

etmiştir. Zekeriya Sertel o günlerin denetim ve sansür mekanizmasının 

nasıl zaman ve mekân tanımadığını şu ilginç anısıyla anlatmaya 

çalışmıştır: “Basın sıkı bir kontrol altında tutuluyordu. Basın 

Kanunu, hep basının aleyhinde yorumlanıyordu. Hangi yazının kime 

ve neye dokunacağını önceden kestirmek olanağı yoktu. Örneğin, 

ufak bir ziyaret için Romanya’ya davet edilmiştim. Sinai’de öğle yemeği 

yiyorduk. Derken bir adam telaşla soframıza sokuldu. “Sertel 

burada mı?” diye sordu. “Kim arıyor?” dedim. “Sizi Ankara’dan 

telefonla arıyorlar” diye cevap verdi. Telefona gittim. Karşıma İçişleri 

Bakanı Şükrü Kaya çıktı. O gün gazetemde çıkan bir başyazının 

hesabını vermemi istiyordu. İstediği açıklamayı yaptım, mesele kapandı. 

Fakat hükümet baskısı beni orada bile bulmuştu. En masum 

sandığınız yazılardan dolayı gazete kapatılıyordu...Serbest Fırka 

zamanında, hatta ondan önce yaşadığımız nispi özgürlük dönemini 

arar olmuştuk” 308 . 

308 Kabacalı, a.g.e., s. 133.

162 


Herşeyin İçişleri Bakanı’nın gazeteyi arayarak halledildiği bir 

dönemde, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya da kimseyi şaşırtmayan bir 

yaklaşımla “Eleştirme özgürlüğünü ve çerçevesini saptayacak ve sınırlayacak 

olan, yazarın irfanı, vicdanı ve sağduyusudur” tarzında 

yorumlar yapmıştır. Görünürde söylemde basına bir denetim getirilmiyordu, 

hatta iktidarın gözünde basın aslında hürdü. Kısıtlanan, 

denetlenen, belli bir kalıba sokulmak istenen ve sansürlenen basın, 

gazeteciler değil, aslında Ş. Kaya’nın dediği gibi gerçekte gazetecilerin 

irfanı, vicdanı ve sağduyusuydu. Yani kısacası iktidar yanlısı 

basın şanslı, muhalefet yanlıları ise her zamanki gibi denetimden nasiplerini 

almada başarılı idiler. 

Türkiye’de basın-iktidar ilişkisi aslında Avrupa’da da aynı paralelikte 

bir gelişim göstermiştir. Örneğin İtalya ve Almanya’da iktidar 

basını sıkı kontrol altına almıştır. Francis Bacon’un “Bilgi iktidardır” 

düşüncesini âdeta ana fikir haline getiren iktidarlar, basını 

denetim altında tutmayı bilgilenme açısından görev edinmişlerdir. 

İtalya’da 1926 yılında Benito Mussolini’ye yapılan bir suikast girişimi 

sonrası tüm İtalyan basını denetim altına alınmış, bir müddet 

sonra da “Basın ve Propaganda Bakanlığı” kurulmuştur. Hatta 1928 

yılında Mussolini yaptığı bir konuşmada dönemin özetini şu cümlelerle 

yapmıştır: “Totaliter bir rejimde, bir devrimden doğan her 

muzaffer rejimde olduğu gibi, basın devletin elinde ve hizmetinde 

olan, olması gereken bir güçtür. İşte bundan ötürü tüm İtalyan basını 

faşisttir”. Bütün ifadelere rağmen yine de Duce İtalyasında gazeteler 

kapatılmaktan ziyade iktidar saflarına çekilmeye çalışılmıştır. Aynı 

doğrultuda Nazi Almanyasında da basın pasifize edilmiştir. Basını 

önemli bir propaganda aracı haline getiren Adolf Hitler de Duce’den 

geri kalmamıştır. Öyle ki, Almanya’nın propaganda bakanı Goebbels 

1933 yılında Alman Basın Federasyonu’nu kurmuş ve bu vasıtayla 

gazetelerin tüm personelini istediği gibi tayin etmeyi başarmıştır 309 . 

Türkiye’de de Hükümete basın üzerinde denetim kurma ve her 

türlü yayını takip etme şansını tartışmasız yeni çıkan Basın Kanunu 

vermiştir. Temmuz 1931 tarihli yeni Basın Kanunu’nun özellikle de 

50. ve 51. maddeleri Hükümete geniş yetkiler sunmuş, âdeta senelerce 

“Demokles’in kılıcı gibi sallanarak” uygulanmıştır. İktidarın eline 

309 Yalçın Kaya, Çağlar Boyunca Kitap Kıyımı ve Basın Özgürlüğü, Tiglat 

Matbaası, İstanbul 2001, s. 133-135.


büyük bir koz veren ve her türlü yayının toplatılıp yasaklanmasına 

neden olan bu meşhur maddeler aynen şöyledir 310 : 

“50. Madde: Memleketin umumi siyasetine dokunacak neşriyattan 

dolayı İcra Vekilleri Heyeti kararile gazete veya mecmualar 

muvakkaten tatil olunabilir. Bu surette kapatılan gazete veya mecmuanın 

neşrine devam edenler hakkında 18. madde hükmü tatbik 

olunur” 

“51. Madde: Yabancı bir memlekette çıkan bir gazete veya mecmuanın 

Türkiye’ye sokulması ve dağıtılması İcra Vekilleri Heyeti karar 

ile menolunabilir. Dağıtılan nüshalar karardan evvel, İcra Vekilleri 

Heyetinden müstacelen karar alınmak üzere Dahiliye Vekilinin 

emriyle toplattırılabilir. Menolunmuş gazeteleri memnuiyeti bilerek 

Türkiye’ye sokan ve dağıtanlardan 300 liraya kadar ağır para cezası 

alınır”. 

Yeni Basın Kanunu’nun 51. maddesi üzerinde Mecliste ciddi 

tartışmalar yaşanmıştır. Adı geçen maddenin Hükümete, daha doğrusu 

Bakanlar Kurulu’na verdiği yetkiden bazı milletvekilleri rahatsız 

olmuşlar ve maddenin değiştirilmesini teklif etmişlerdir. Bunun 

üzerine Mecliste 7 Mayıs 1932 günü yapılan toplantıda bazı vekiller 

söz almışlar ve bu durumdan duydukları endişeleri dile getirmişlerdir. 

Örneğin Kocaeli milletvekili Sırrı Bey, yaptığı konuşmada özünde 

yeni kanuna karşı olmadığını, ancak bu maddenin basın üzerinde 

“Demoklesin kılıcı gibi” durduğunu ve bunun bize lâyık olmadığını 

söylemiştir. Ancak Hükümet adına söz alan Dahiliye Encümeni Şükrü 

Bey bu değişiklik teklifine şiddetle karşı çıkmış ve “bunun mesulü 

bizi bunu yapmaya sevkedenlere aittir” diyerek bu konudaki kesin 

tavrı ortaya koymuştur. Nitekim 30 Temmuz 1931 tarihli, 1881 numaralı 

Basın Kanunu’nun 51. maddesinin tadiline dair oylama yapılmış 

311 ve sonunda da kabul edilerek bu tartışmaya son verilmiştir. 

Bu kanun ile birlikte Türkiye’de tam anlamıyla güdümlü bir basın 

ortaya çıkmıştır. O günlerde çoğu yayın matbaada iken toplatılıp 

yasaklanmış ve dava açılmıştır. Basın üzerindeki kontrol mekanizması 

ise önce Basın Genel Müdürlüğü sonra da onun üstündeki 

310 Düstur, Tertip 3, C. XII, Ankara 1931, s. 1082. 

311 Zabıt Ceridesi, C. VIII, 7 Mayıs 1932, s. 81-83; S. R. İskit, Türkiye’de Matbuat 

Rejimleri, Ülkü Matbaası, İstanbul 1939, s. 477-479.

164 


mercii İçişleri Bakanlığı tarafından oluşturulmuştur. Hükümet aynı 

dönemde başka bir taktik daha geliştirmiş ve daha önce de ifade ettiğimiz 

gibi etkili gazetecileri milletvekili seçtirip meclise almaya 

çalışmıştır. Böylece iktidar, bazı basın mensuplarını meclise sokarak 

312 bunları kendisine taraftar yapmayı başarmıştır ki, bu kesinlikle 

yönetimin geliştirdiği kendine özgü bir kontrol mekanizmasıdır. 

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde yaptığımız çalışmalarda 

1930-1938 yılları arasındaki dönemde Türkiye’de hem yurt içinde 

hem de yurt dışında çok sayıda kitabın toplatıldığı, pek çok gazete 

ve mecmuanın da yasaklanarak belli periyotlarda kapatıldığı görülmüştür 

313 . Bu dönemde Hükümetin en çok hassasiyet gösterdiği 

konular; Türk-Sovyet, Türk-Alman, Türk-İtalyan ilişkileri, iç ve dış 

güvenliği etkileyecek meseleler, Ermeni meselesi, komünizm, genel 

ahlâka aykırı yayınlar ve din olmuştur. Bakanlar Kurulu’nun, Basın 

Kanunu’na dayanarak toplatma ya da kapatma kararı aldığı dergi, 

gazete ve kitaplar hep bu standartlara göre değerlendirilmiştir. Yaptığımız 

araştırmada hazırladığımız yasaklı yayınlar listesinde özellikle 

komünizm ile ilgili eserler ilk sırada yer almış, ondan sonra da 

bunu Arap ülkelerinde ya da ülkemizde basılmış dinle ilgili yazılar, 

Ermenilerin yayımladığı eserler ve diğerleri takip etmiştir. Aşağıda 

verilen yasaklı kitap ve süreli yayınlar Basın Kanunu’nun 50., daha 

çok da 51. maddesi uyarınca yasaklanmıştır. Bu eserlerde yukarıda 

tespit ettiğimiz hassas konular haricinde, Atatürk’ün şahsına yönelik 

yapılan eleştiriler, Atatürk ile ilgili çıkan bazı haber ve resimler ile 

Hükümete yöneltilen eleştiriler de önemli yer tutmuştur. Bakanlar 

Kurulu’nun yasakladığı yayınlar arasında sadece kitap, gazete ve 

dergiler yer almamış, zaman zaman Türkiye ile ilgili haritalar, bazı 

kişisel fotoğraflar, kartpostallar ile plaklar da bulunmuştur. Örneğin 

Paris’te Buci Sokağında 17-19 numarada J. Forest tarafından basılan 

“Siyasi Avrupa Haritası”nın, doğu ve güney sınırlarımızı yanlış çizdiği 

ve bazı doğu vilâyetlerimizi de yabancılara aitmiş gibi göster- 

312 1920-38 arası dönemde TBMM’de görev yapan basın mensuplarının sayısı 

40’ı bulmaktadır (Kabacalı, a.g.e., s. 153). 

313 Bu konuda yapılmış bir çalışma için bk. Mustafa Yılmaz, “Cumhuriyet Döneminde 

Bakanlar Kurulu Kararı İle Yasaklanan Yayınlar 1923-1945 -I-”, Kebikeç, 

S. 6, 1998, s. 53-80.


diği için Bakanlar Kurulu’nun 31.01.1936 günlü kararı ve kanunun 

51. maddesine dayanılarak yurda sokulması yasaklanmıştır 314 . Başka 

bir örnek de yasaklanan kartpostallara aittir. Yine 1936 yılında hususi 

menfaatleri temin maksadıyla tertip ve tab’ ettirilerek basılan 

Yahudileri küçük düşürücü nitelikteki kartpostalların 51. maddeye 

göre hem satıştan men edilmesi hem de yurda sokulmaması karara 

bağlanmıştır 315 . Yurda sokulması yasaklanan plaklar konusunda ise 

özellikle Şeyh Sait tarafından doldurulmuş plakları örnek gösterebiliriz. 

Örneğin 1937 yılında Şeyh Sait tarafından doldurulmuş olan ve 

zararlı sözler taşıdığı tespit edilen Sodwa markalı 1-256 nolu Kürtçe 

plağın, Basın Kanunu’nun 51. maddesi gereğince ülkeye sokulması 

yasaklanmıştır 316 . Yine aynı yıl bu kez Halep’te yapılan Sodwa markalı 

ve 745 nolu gramafon plağının da Türkiye Cumhuriyeti aleyhinde 

zararlı sözler ihtiva etmesinden ötürü 51. madde uyarıca yurda 

sokulmaması (12.04.1937) kabul edilmiştir 317 . Aynı yıl 05.05.1937 

günü Bakanlar Kurulu kararı ile Halep’te çıkan Sodwa markalı 24/2 

numaralı plağın da ülkeye sokulması yasaklanmıştır 318 . Türkiye’de 

yasaklanan fotoğraflara örnek de, İstanbul Beyoğlu’nda foto W. 

Sander tarafından çekilen ve Zeliç Matbaasında basılan “Epoque de 

I’aincien Empire Ottaman” markalı fotoğrafların satışının durdurulması 

ve toplatılması (23.03.1937) örnek olarak verilebilir 319 . 1937 

yılının sonunda Türk-Yunan dostluğunu rencide edecek mahiyette 

olduğu tespit edilen bazı resimlerin de derhal toplatılması ve yurda 

sokulmaması Bakanlar Kurulu’nun 02.11.1937 günlü kararı 320 ile 

onanmıştır. Yasaklanan yayınlardan biri de takvimler olmuştur. 1938 

yılında zararlı yazılar taşıdığı gerekçesiyle bir takvim yasaklanmıştır. 

Bükreş’te Rafi tarafından çıkartılan 1938 yılına ait bir takvimin 

28.05.1938 günlü karar ile hem satışının yasaklanması hem de yurda 

sokulmaması karara bağlanmıştır 321 . 

314 BCA, 030.18.1.2/61.8.17. 

315 BCA, 030.18.1.2/66.53.7. 

316 BCA, 030.18.1.2/71.8.6. 

317 B.CA., 030.18.1.2/73.29.18. 

318 BCA, 030.18.1.2/74.36.11. 

319 BCA, 030.18.1.2/73.23.8. 

320 BCA, 030.18.1.2/79.80.15. 

321 BCA, 030.18.1.2/83.47.10.

166 


1931 yılında çıkan yeni Basın Kanunu’na dayanılarak yapılan 

bu yasaklamaların sadece Atatürk dönemine mahsus bir uygulama 

olmadığını da tespit etmiş bulunuyoruz. Arşivde gördüğümüz bir 

belge, Atatürk’ün ölümünden hemen sonra yeni Cumhurbaşkanı İsmet 

İnönü’nün de bu uygulamaya devam etme kararı aldığını ispatlamaktadır. 

24 Aralık 1938 tarihli gizli belgede, “yurdun İstiklâline 

sahip olacak gençlerin korunması maksadiyle Türk bünyesine ve karakterine 

hiçbir zaman uymıyan ve sırf komünist propagandası gayesiyle 

bazı muharrirler tarafından yazılarak ilmi ve edebi mahiyet 

altında neşredilmekte olan zararlı eserlerin tetkik ve vaktinde toplattırılabilmesini 

temin için” bu maksatla teşkil edilen komisyonun 

daimi olarak çalıştırılması İcra Vekilleri Heyeti tarafından onanmıştır 

322 . Sadece bu belge dahi yeni devlet başkanının bir önceki dönemin 

uygulama ve politikalarının yakın takipçisi olduğu izlenimini 

yaratmaya yetiyor. 

Listelerde de görüleceği gibi, arşivde tespit ettiğimiz belgelerin 

kiminde kitapların tam künyesi, yazar adı-eser adı-basım yeri-kimler 

tarafından ve nerede basıldığı gibi-yer alırken, kiminde ise sadece 

eser adı, en fazla da yazar adı geçmektedir. Bu arada bazı belgelerde, 

sadece belli sayıda eserin kanunun ilgili maddesi gereğince yasaklandığı, 

ekinde de eser adlarının yazıldığı belirtilmiştir. Ancak bu 

tür belgelerin büyük çoğunluğunun ekleri, yıprandığı gerekçesiyle 

görülememiştir. 

Kütüphanelerde yaptığımız araştırmalar sonucunda o dönemde 

toplatma kararı verilen bazı dergilerin ilgili sayılarını tespit etme şansımız 

da olmuştur. Örneğin Dahiliye Vekâleti’nin 5 Aralık 1935 günü 

aldığı karar gereğince, ünlü mizah dergisi Akbaba’nın 23 Kasım 

1935 tarihli 98. sayısı toplatılmıştır. Derginin toplatılma gerekçesi 

ise 98. sayıda yer alan bazı yazı ve resimlerin dost devletlerle ilişkimizi, 

siyasetimizi karıştıracak mahiyette görülmesi olarak belirtilmiştir. 

Akbaba’nın incelediğimiz 98. sayısının kapağında İngilizlerin 

Mısır’daki durumunu ve rahatsızlığını ifade eden bir karikatürün 323 

yer alması sanırız bu yasağın temelini teşkil etmiştir. Dördüncü ve 

322 BCA, 030.18.1.2/85.105.17. 

323 Ek 4: Akbaba, 23 Kasım 1935, S. 98, Kapak.


beşinci sayfalarda ise “Eski Bayrağı Güve Yemesin!” başlıklı bir yazıya 

yer verilmiştir. Burada da Yunanistan ve Yunan kralının durumundan 

mizahi bir üslupla bahsedilmiştir. Akbaba imzası ile çıkan 

yazıda Yunanistan’da hızla değişen yönetim ile kralın durumu ilginç 

örneklerle eleştirilmiştir. Örneğin “İdare şeklini değiştirmeyen devlet 

olur mu? Fakat Yunanistandaki kadar kaypak rejime ancak karışık 

politika rüyalarında rasgelinebilir. Yunan tarihinin son çeyrek asrı 

bir kucaktan kucağa atlayış, bir elden ele geçiş, bir gidiş geliş, bir 

yerleşemeyiş devridir. Herkes ve herşey tetik üstünde duruyor. Gene 

yatağına giren bir Yunanlı sabahleyin gözünü açınca, kendisinden 

daha önce uyananlara şunu sormalıdır: 

- Kirye Yorgi, hangi rejimdeyiz? 

- Dünkü rejim duruyor, zito kral ! Ertesi günü gene sorar ve şu 

cevabı alır: 

- Zito Venizelos!...” 

Yazıda Yunan kralının ülkeye gelişi ve dönüşü meselesi biraz 

daha işlendikten sonra da şu yorum yapılmıştır: “Hoş bunlar bizim 

karışacağımız işlerden değildir. Bir hırçın ve yosma komşu kadın 

farzediniz ki ikide bir, boşanıp evleniyor. Her boşanma ve evlenmede 

biraz kulaklarınız rahatsız oluyor...(Zito!) sesleri ve kadeh şangırtılarıile! 

Uydurma “reyiâm” bir nikâh hücceti yerine geçiyor, ne 

diyebiliriz ki...Kalkıp yeni evlileri kutlamaya gidiyoruz. -Tanrı bir 

yastıkta kocatsın!...” ve sonuçta yazı âdeta Yunan halkına bir mesajla 

bitirilmiştir “Aman, eski bayrağa naftalin serpiniz, yakında lâzım 

olacak: Güve yemesin!” 324 . 

Akbaba dergisinin 30 Mayıs 1936 tarihli 125. sayısı da kapak 

resmi yüzünden toplatılmıştır. Çünkü dergi kapakta, “Adisababada 

zafer bayramı!” başlığı adı altında, asılmış Habeşlilere karşı kadehini 

kaldıran Mussolini’yi resmetmiştir 325 . Türkiye dış siyasette ikili 

ilişkilerde büyük hassasiyet göstermiş ve yeri geldiğinde İtalya’nın 

Kuzey Afrika’daki uygulamalarının mizahi bir üslûpla dahi olsa irdelenmesine 

müsamaha göstermemiştir. 

324 Akbaba, 23 Aralık 1935, s. 4-5. 

325 Akbaba, 30 Mayıs 1935, S. 125. Ek 5: Adisababada Zafer Bayramı.

168 


Toplatılan yayınlardan biri de İstanbul’da çıkan Yeni Adam dergisidir. 

17 Şubat 1938 tarihli 216. sayısı hemen toplatılmış, hatta 

derginin bir yıl müddetle de kapatılmasına karar verilmiştir. İncelediğimiz 

216. sayının toplatılma nedeni ise bu kez Almanya’dır. 

Dergi bu sayısında Hitleri ve ordusunu kapağına taşırken, dış politika 

bölümünde de Hasan Âli Ediz’in Almanya’da son günlerde olup 

bitenlerden bahsettiği yazısına yer vermiştir. Sayfa altıda Almanya 

ile ilgili olup bitenlerin bütün çıplaklığı ile kamuoyuna anlatılacağı 

yazılmış, nitekim sayfa onda da “Almanya’da Bu Gidiş Harbe Doğrudur” 

başlığıyla yazı başlamıştır. On ve onbirinci sayfalarda başlayan 

yazının devamının da onaltıncı sayfada olduğu belirtilmiştir. 

Fakat dergide onaltı ve onyedinci sayfalar yer almadığı için yazarın 

buralarda neler yazdığı hakkında fikir sahibi olamıyoruz. Yalnız yazının 

giriş bölümünde Almanya’nın nüfusu, endüstrisi, para durumu, 

ekonomik vaziyeti, sahip olduğu ham maddeleri gibi konulara yer 

verilmiştir 326 . Sonraki sayfalarda Almanya’nın siyasi durumu ve o 

günlerdeki faaliyetleri ile ilgili bölümlere yer verilmiş olmalı ki bu 

da Ankara tarafından sakıncalı görülmüş ve derginin ilgili sayısı hemen 

toplatılmıştır. 

1930’lu yıllarda istenilmeyen şeylerin yazılması da gazetelerin 

kapanmasına sebep olmuştur. Örneğin 1938’in Ağustos ayında 

Atatürk’ün hastalığı artık herkes tarafından bilinmekteydi. Aynı 

günlerde Fransa’dan gelen bir doktor, sekiz Türk doktoru ile birlikte 

konsültasyon yapmış ve hastalığa siroz teşhisi koymuştu. İşte bunun 

üzerine 7 Ağustos 1938 günü Ahmet Emin Yalman da Tan gazetesinde, 

Atatürk’ün hastalığına dair bir haber yapmış, fakat onun bu 

yazısından ötürü gazete tam 3 ay kapatma cezası almıştır. Gazetenin 

sahibi ve başyazarı olan Ahmet Emin, “Türk Kalb ve Ruhlarını Birleştiren 

Sevgi Bağları” başlıklı makalesinde, Atatürk’ün sağlığından 

duyduğu endişeyi dile getirmeye çalışmıştır 327 . Ahmet Emin yazısında 

Türk milletinin her ferdinin Atatürk’e karşı sarsılmaz bir sevgi ile 

bağlı olduğunu, her Türkün en tabii ve samimi dileğinin şu günlerde 

Atatürk’ü tam bir sıhhat içinde daha uzun seneler başında görmek 

326 Yeni Adam, 17 Şubat 1938, s. 10-11, s. 16-17. Ek 6: Hitler ve Ordusu. 

327 Ek 7: Ahmet Emin Yalman, “Türk Kalb ve Ruhlarını Birleştiren Sevgi Bağları”, 

Tan, 7 Ağustos 1938, s. 1.


olduğunu yazmıştır. Atatürk’ün nekahat ve istirahat devresinin neden 

bu kadar uzadığını da sorgulayan yazar, bu konuda Atatürk’ün 

son Hatay buhranı sırasında seyahate çıkmasının doğru olmadığını, 

istirahat devresine ara verilmemesi gerektiğini söylemiştir. Yalman, 

milyonlarca Türkün “Onun bir dakika sıhhati için ömrümün hepsini 

vermeye hazırım” dediğini belirttikten sonra, Atatürk’ün bir an evvel 

eski sağlığına kavuşmasını temenni ederek yazısını bitirmiştir. 

Dönemin gazeteci-milletvekillerinden biri olan Asım Us, hatıralarında 

bu meseleden bahsetmiş ve Tan gazetesinin üç aylık tatil 

hikâyesi konusunda da bazı ilginç şeyler yazmıştır. Us’un anlattıklarına 

göre Ahmet Emin, adı geçen makaleyi önce Şükrü Kaya ile 

dönemin Başbakanı Celal Bayar’a göstererek müsaade istemiş, fakat 

olumsuz cevap almıştır. Ama buna rağmen Ahmet Emin yazıyı neşretmiştir. 

Onun bu teşebbüsü “derin bir infial uyandırmış” hatta Bayar, 

yat kulübünde gördüğü Ahmet Emin’e “âdeta bir garsona hitap 

eder gibi” başını dahi çevirmeden yapılan hatadan dolayı duyduğu 

üzüntüyü dile getirmiştir 328 . 

Siyasetle ilgili yazı yazmanın tehlikeli olduğu bugünlerde ki 

özellikle Atatürk’ün hastalığının duyulduğu 1938 yılında, basın ne 

ile uğraşacağını şaşırdığından olsa gerek, gazetelerde ilginç haberler 

yer almaya başlamıştır. Öyle ki, Haziran 1938’de Cumhuriyet gazetesinin 

sahibi ve başyazarı Yunus Nadi’nin bile, “Ankara Kanal ile 

Denize Bağlanabilir mi?” başlığıyla bir yazı yazarak, Ankara’ya li- 

328 Sözü edilen karşılaşmada Bayar’ın “Ben sana emretmedim. Bir arkadaş gibi 

ricada bulundum. Sen Atatürk’ün sıhhatini istismar ettin. Benim dostluğumu 

red ettin” demesi üzerine Ahmet Emin “Hata etmişim. Anlamamışım” diyebilmiş, 

fakat bunun üzerine Bayar da “Öyle ise benim yanıma bir anlayan 

adam gelsin” şeklinde karşılık vermiştir. Asım Us aktardığı bu ilginç diyalog 

haricinde makalenin neşri konusunda bir rivayetten de sözetmiştir. Buna 

göre; aslında makale yazıldıktan bir hafta sonra neşredilmiştir. Üstelik Ahmet 

Emin, kendisine Kaya ve Bayar tarafından bu makalenin neşredilmemesinin 

söylendiği günlerde, bir yandan da gazetesinde Refik Halid’in “Yezidin Kızı” 

isimli tefrikasının reklamını yapmaya başlamıştır. Us, Atatürk’ün sağlığı ile 

ilgili makaleyi ısrarla neşreden Ahmet Emin’in bu tavrının aslında “bir rejim 

değişikliği” beklediği ve “o zaman hükümete karşı muhalefet cephesi almak 

kararı verdiği” gibi bir mana taşıdığını ileri sürmüştür (Asım Us, Asım Us’un 

Hatıra Notları (1930’dan 1953’e Kadar Atatürk ve İsmet İnönü Devirlerine 

Ait Seçme Fıkralar), Vakit Matbaası, İstanbul 1966, s. 287-288).

170 


man yapılması konusunu gündeme getirmeye çalıştığı görülmüştür. 

Gazetecilerin konu bulma sıkıntısı çektiğini gördüğümüz bu dönemde, 

basında yer alan yazılar ile gündeme getirilen bu projeler de doğal 

olarak herkesin dikkatini çekmiştir. Hatta bu yaklaşım ve çözüm 

önerilerinin doktorları da etkilediği görülmüştür. Çünkü Temmuz 

1938 tarihinde bir basın toplantısı düzenleyen dönemin ünlü akıl 

hastalıkları uzmanı Dr. Mazhar Osman, yaptığı konuşmada gazetecilerin 

tıbbi muayeneye tabi tutulmalarını, ancak böylelikle yarım 

delilerin gazetecilik yapmasının önlenebileceği kanaatini taşıdığını 

söylemiştir 329 . Dr. Mazhar Osman’ın bu yaklaşımının, başta Yunus 

Nadi’nin kanal projesi olmak üzere basında yer alan yazılardan ötürü 

şekillendiğine hiç şüphe yoktur. 

329 Us, a.g.e., s. 262 ve 283; Mehmet Barlas, “Basının Üzerindeki Gözler Sınır 

Tanımazdı”, Sabah (Aktüel Pazar), 28 Mart 2004, s. 16.


YASAKLI YAYINLAR 330 

I. TÜRKİYE’DE YASAKLANAN YAYINLAR 

A. Satışı Yasaklanan ve Toplatılan Kitaplar 

Yazar Adı Eser Adı Basım Yeri 

Yasaklandığı 

Tarih 

Kaynak 

(BCA, nr. 

030.18.1.2/..) 

Ali Ulvi Doğru Yol - 21.08.1934 47.58.2 

A. İbrahim Milli Din Duygusu ve Öz Türk Dini 

İstanbul, Türkiye 

Matbaası 

16.01.1935 51.4.5 

Misyonerler Krallık ve Dünyanın Ümidi - 24.01.1935 51.5.20 

Muharrem Zeki İbni Şirin Yorma Bitiği ve 

Korgunal Tabirname-i Tuhfetül Mülk 

İstanbul 27.01.1935 51.6.16 

- İsa’nın İnsanlığı - 30.01.1935 51.7.3 

- İsa’nın Dağdaki Vaazı (risale) İstanbul 06.02.1935 51.8.13 

- Anti-Antimarksizim İstanbul 11.02.1935 51.9.10 

- Sunkam Brahman İstanbul 27.02.1935 52.14.8 

Muhiddini Arabi Düş Tabirnamesi 

İstanbul, Türkiye 

Matbaası 

26.02.1935 52.15.6 

Ahmet Şakir Tabirname-i Muhiddini Arabi 

İstanbul, Ahmet 

Kamil Matbaası 

26.02.1935 52.15.6 

- Kitap Yıldızname 

İstanbul, Ali Raif 

Matbaası 

04.05.1935 54.34.9 

Tayyar Fethi Hep Bir Ağızdan - 11.05.1935 54.36.14 

- Risale-i Ahval-i Ahir Zaman 

Une Lettre Ouverte Ala Societe 

İstanbul 02.11.1935 59.82.8 

Muhtar des Nations aux Peuples Angles et 

Francais 

İstanbul 16.12.1935 60.95.1 

Mecdi Çelebi Bahaullah ve Yeni Devir 

İstanbul, Marifet 

Matbaası 

19.05.1936 64.40.17 

Teodor Friç, Çev. 

Yahudilik ve Masonluk 

İsmet Uskent 

İstanbul, Selamet 

Matbaası 

08.06.1936 65.49.11 

- İş Kanunu Risalesi İstanbul 08.07.1936 66.58.12 

Karl Marks 

Tercüme:Kerim 

Sadi 

Manifest 

İstanbul, Bozkurt 

Matbaası 

29.08.1936 68.72.13 

Hasan Âli Stalin Diyor ki 


Matbaası 

14.09.1936 68.75.19 

F. Daryal Kafkas Almanağı İstanbul 15.09.1936 68.76.1 

330 Ek 8:: Yasaklı yayınlardan bazı örnekler.

172 

Mehmet Sadık Ergenekon Yolları 


İstanbul, Milli 

Mecmua 

Matbaası 

12.09.1936 68.76.9 

Cevat Rıfat Suzi Liberman İstanbul 17.09.1936 68.77.19 

Fr. Engels, Çev. 

Fatma Yalçın 

Yeşiloğlu 

Mehmet Salih 

Marksizmin Prensipleri 

İstanbul, Tecelli 

Matbaası 

23.11.1936 70.91.2 

Din Muallimi İstanbul 28.01.1937 71.9.14 

Oswald J. Smith Ölüm mü, Hayat mı Hangisi? 

İstanbul, Selamet 

Matbaası 

15.02.1937 72.12.16 

Cevat Rıfat İğneli Fıçı (broşür) - 16.02.1937 72.13.6 

Avukat Halil 

Yaver 

Nereye Gidiyorsun Türkiye İstanbul 31.08.1937 78.75.13 

Müslümanlığın Beş Şartları yahut 

H. Veli Yücebay 

İslam Dininde Yenilik 

İstanbul 03.09.1937 78.76.20 

- 

Serencam ve Ölüm İlahisi ile Uğru 

Abbas Duası (broşür) 

- 10.12.1937 80.99.9 

Hakkı Raif 

Ayyıldız 

İran - 10.12.1937 80.99.15 

- 

Demokrasi Türkiye Ekonomi ve 

Politikası 

İstanbul 15.12.1937 81.101.17 

- Faşizm ve Yurttaşlara Açık Mektup Ankara 22.12.1937 81.102.8 

Hatip Şemsettin 

Yeşil 

Derslerim; İslamiyet’in Ruhu, 

Ahlakı, İtikadı 

İstanbul 23.12.1937 81.105.3 

Prof. Lütfü 

Vahiy Nedir ve Hayatın Gayesi 

(broşür) 

- 07.01.1938 82.3.1 

- Enam İstanbul 22.02.1938 82.14.14 

Avukat 

Abdürrezzak 

Tekerek 

İnsanların İstikbali ve Dinlerin 

Mahiyeti 

Adana, Türksözü 

Matbaası 

07.04.1938 82.27.3 

- Harp ve İstedikleri (broşür) İstanbul 21.04.1938 83.34.15 

- 1918 Yılı 28 Mayıs (broşür) 

Terceme-i adabı tarikat-ı aliye-i 

İstanbul 05.05.1938 83.39.3 

- 

Nakşibendiye-i Halidiye ile Evradı 

Bahai Şerhi (risale) 

İstanbul 23.06.1938 83.56.18 

İsmail Nazım 

Ergenel 

En’am-ı Şerif (broşür) 

İstanbul,Korgunal 

Matbaası 

15.11.1938 85.97.15 

Mustafa 

Kocabaş 

Din Kılavuzu 


Matbaası 

15.11.1938 85.97.17 

Thomas A. 

Kempıs İmization yahut Mesihe Uymak 

Tercüme:S. Nuri 

İstanbul, Becit 

Matbaası 

03.12.1938 85.101.16


B. Süreli Yayınlar 

1. Türkiye’de Yayını Durdurulan Gazeteler 

Gazetenin Adı Çıktığı Yer Yasaklanma 

Süresi 


Tarih 

Kaynak 

(BCA, nr. 

030.18.1.2/...) 

Ticaret Gazetesi ile Türk Sanayii 

ve Ticaret Gazetesi 

İstanbul geçici bir süre 08.08.1934 47.55.15 

Ulusal Birlik (haftalık) İstanbul 3 yıl 02.12.1934 50.81.7 

İzmir Postası İzmir geçici bir süre 27.12.1934 50.88.8 

Aztarar (Ermenice) İstanbul geçici bir süre 27.01.1937 71.6.9 

Tan İstanbul 3 ay 07.08.1938 84.73.9 

Haber İstanbul 10 gün 07.08.1938 84.73.9 

Nou-Lur, Arevelk, Jamanak ve 

Apoyevmatini 

İstanbul 10 gün 

(herbiri için) 

10.08.1938 84.72.12 

Beyoğlu İstanbul 1.5 ay 09.08.1938 84.72.13

174 


2. Türkiye’de Yayını Durdurulan ve Dağıtımı Yasaklanan 

Dergiler 

Derginin Adı Çıktığı Yer Yasaklanan 

Sayı 

Milli İnkılâp İstanbul 

yayınının 

durdurulması 


Tarih 

Kaynak 

(BCA, nr. 

030.18.1.2/...) 

07.07.1934 46.48.2 

Orhun İstanbul yay. dur. 14.07.1934 47.51.4 

İktisadi Türkiye İstanbul yay. dur. 08.08.1934 47.55.15 

Vita Katoliska, Santa Maria 

Kilisesi Aylık Dergisi ile Les 

Missions Lazaristes 

İstanbul - 16.01.1935 51.4.12 

Yani Yapan Muhbiri Trakya - 11.03.1935 52.17.17 

Yeni Gidiş İstanbul dağıtımı yasak 09.04.1935 53.26.3 

Akbaba İstanbul 

geçici bir süre 

kapatma 

26.08.1935 57.69.19 

La Turquie Moderne İstanbul 

6. sayısının 

toplatılması 

23.11.1935 

11.11.1935 59.85.9 


tarihli 98. 

sayısının 


05.12.1935 60.92.12 

Projektör İstanbul 

geçici olarak 

yay.dur. 

16.03.1936 62.20.10 

Bütün Dünya İstanbul 

satışının 

yasaklanması 

30.05.1936 

16.03.1936 62.20.11 


tarihli 125. 

sayısının 


02.06.1936 65.46.14 

İstanbul’un Sesi İstanbul 

ilk sayısının 


01.10.1936 68.79.3 

Kafdağı İstanbul satış yasağı 

17.02.1938 

tarihli 216. 

01.12.1937 80.98.2 

Yeni Adam İstanbul 

sayısının 

toplatılması ve 

1 yıl süreyle 

kapatılması 

22.02.1938 82.14.12


II. TÜRKİYE’YE SOKULMASI YASAKLANAN 

YAYINLAR 

A. Kitaplar 

Yazar Adı Eser Adı Basım Yeri Yasaklandığı 

Tarih 

Kaynak 

(BCA, nr. 

030.18.1.2/..) 

- Çerkes Alfabesi Suriye 09.06.1932 29.44.16 

Antanio Aniaute Mussolini - 01.01.1933 33.1.10 

- Namazda Mikdar-ı Kıraat Halep 18.02.1933 33.10.7 

Nizamettin Kibar Muhalefetten Sesler (risale) Şam 14.3.1933 34.16.8 

Arif Oruç Yarın (broşür), bundan 

ötürü tüm Yarın Kurtuluş 

Neşriyatı yayınları 

Paris 19.06.1933 37.46.14 

Natanail Nazizof Şahidü’l- Hakayık Bulgaristan 24.06.1933 37.48.7 

Gümülcine İttihadı İslam 

Cemiyeti 

Beyanname Gümülcine 15.07.1933 38.51.19 

H.G.Armstrong Bozkurt Mustafa Kemal - 04.12.1933 41.85.15 

Philip Ponete Der Henker Seins Hafes 

(Sarayın Celladı) 

Leipzig 12.04.1934 44.21.16 

Simon Viraçyan Ermenistan Sabık 

Paris 21.05.1934 45.35.4 

(bastıran) 

Cumhuriyeti’nin Tarihçesi 

- Küçük Ermenistan ve 

Onun Payitahtı Olan Sivas, 

Tehcirde Sivas’tan Haleb’e 

Kadar Gördüklerimiz, 

Ermeni Çocuklarına Hatıra 

- 10.07.1934 46.49.5 

Kürt Hoybun Cemiyeti Dört adet kitap Suriye 01.08.1934 47.54.16 

Roma Misyonerlik İtalyanca ve Fransızca Roma 13.08.1934 47.57.1 

Cemiyeti Katipliği dillerinde yazılmış bazı 

kitaplar 

Franz Werfel Musadağ Viyana 13.01.1935 51.3.2 

- Bugünkü Ermenistan (Arti Mısır (Sahak 16.01.1935 51.4.4 

Hayistani) 

Mesrup 

Matbaası) 

- İzahat ve İrşadatı Nafia 

Lilhüccac 

Mekke 24.01.1935 51.6.1 

- Hıristostomosun Hatıratı Atina 24.01.1935 51.6.3 

- Pahta Hocalığı - 17.02.1935 53.26.12

176 


- Tezkeretü’l-vefa, 

Dürusüdiane, Mekatib-i 

Abdülbaha ve Kitabü’lferaiz 

isimli dört kitap 

- 04.05.1935. 54.33.12 

Refik Hilmi Kürt Meselesi Safahatından Irak 05.06.1935 55.46.11 

Rogie et Despigue Cours El’ementaire de 

Geographie 

Fransa 24.06.1935 51.54.9 

Şeyhülislam Mustafa 

Sabri 

Kavli Filmere ve 

Mukarenetü Liakvali 

Mukallidetil Garp 

Kahire 14.08.1935 57.65.18 

- Taride Musattah Küresi ile 

İtalyanca Musattah Küre 

Paris 19.11.1935 59.90.8 

Jean Trobayre Ce Qu’il Faut Connaitre 

des-Turcs et de leur 

Histoire 

Paris 29.05.1936 65.45.1 

Muşlu Hilmi Yıldırım Une Voix de Kürdistan Şam 02.06.1936 65.46.12 

- Fihrist-i Terceme-i Çinî 

(yarısı İngilizce yarısı Çince) 

Shang Hai 08.06.1936 65.49.7 

Antakya Uleması imzalı İslamiyette Tesettür-ü 

Nisvan 

Halep 15.07.1936 67.61.2 

- Les Pilotes de L’Europe Paris 29.08.1936 68.72.8 

Canbey Havjoko 

(neşreden) 

Savaş Varşova 29.08.1936 68.72.12 

Muşlu Hilmi Yıldırım Kürdistan’da 20. Asırda 

Türklerin Medeniyeti 

Şam 04.09.1936 68.74.1 

Philippe de Zara Mustafa Kemal Dictateur Fransa 07.11.1936 69.86.13 

Nağvi Yanyi Zaltan 

(Macar gazeteci) 

Ecnebi Lejyonundan Sovyet 

Rusya’ya 

- “Sovyet İdare Cihazının 

Islahında İşçi Kadının 

Mücadelesi” ile “Serseri 

Millet ve Sovyet 

Kuruluşunda Yabancı 

İşçiler” (Rusça) 

- La Voix de la jeunesse, 

The New History Society, 

qu’ est-ce que “The 

New History Society”, 

Le plan de la societe de 

l’histoire Nouvelle pour 

la reconstruction du 

partimoine humain isimli 

dört risale 

Macaristan 07.11.1936 69.18.14 

- 14.11.1936 69.88.9 

Newyork 03.12.1936 70.93.4


Cemiyet’ül Hidayetü’l 

İslamiye isimli bir kuruluş 

Kuruluşun bir neşriyatı Şam 14.12.1936 70.95.14 

Elcamiat’ül İslamiyet’ül 

Aleviye isimli bir kuruluş 

Kuruluşun tüm yayınları Buenos Aires 27.01.1937 71.8.16 

- 7 Rumca, 2 Almanca, 

4 Rusça, 1 Türkçe ve 3 

Fransızca toplam 17 kitap 

- 15.02.1937 72.13.1 

- Mecmuatü’l Egani Halep 18.03.1937 72.19.18 

- Hayfa’dan Süryani 

Papazlara gönderilen 

Arapça Beyannameler 

Hayfa 28.04.1937 74.35.5 

Claude Farrere Forces Spirituelles de 

L’Orient 

- 31.05.1937 75.47.1 

Eski Süryani Patriği Efrim Beyanname - 07.06.1937 75.50.1 

Mehmet Cemil Kitabı Tevali Halep 07.07.1937 77.64.4 

Mustafa Çokayoğlu 1917. Yıl Hatıra Parçaları - 23.07.1937 77.68.2 

- Sevgili Ermenistan (My 

Beloved Armenia) 

İspanya Papazları Lettere Collectives des 

Eveques Espagnols 

(broşür) 

- Lehçe yazılmış 

Pojedananie, Stwortenie, 

Wyzwolenie, Kryzys, 

Uciemiezenie, Gdzie, 

Powrot, Zbrodnie, Czem 

ono jest? Krolestwo, Harfa 

Boza 11 adet kitap 

Şikago 28.09.1937 79.18. 

14 

- 05.10.1937 79.83.14 

- 02.11.1937 80.98.17 

- Der Brockhaus Atlas Leipzig 18.03.1938 82.18.18 

Paul du Véou 

Neşreden:Paul Geuthner 

La Passion de la Cilicie Paris 31.03.1938 82.24.8 

Almanca Knaurs Welt Atlas 

ile Fransızca Nouvel Atlas 

Classique 

- 07.07.1938 84.63.20 

Fransız gazeteci Edovar La Question d’Orient 1918- Paris 27.07.1938 84.69.1 

Driault 

1937 

Resulzade Mehmet Emin Das Problem 

Aserbeidschan 

Berlin 10.08.1938 84.73.16 

Mehmetzade Mirza Bala Milli Azerbaycan Hareketi Berlin 12.09.1938 84.81.8 

Mirza Bala Halkın Sesi (broşür) Berlin 08.10.1938 84.89.11 

Mehmet Emin Resulzade Lehçe Azerbejdzan - 26.10.1938 85.91.8

178 

Prens Kamuran Ali Bedir 

Khan ve Herber Certel 


Die Neue Türkei Almanya 26.10.1938 030.18.1.2/ 

85.91.9 

Statutum (Latince) Roma Scuola 

Tipagrafica 

Pio Matbaası 

15.11.1938 85.95.19 

Azerbaycan Şimal Kafkas 

Cumhuriyeti Millet 

Fırkası’nın Bildirileri 

Berlin 15.11.1938 86.95.20 

Der Adler Von Kurdistan Almanya 03.12.1938 85.101.14


B. Süreli Yayınlar 

1. Gazeteler 

Gazetenin Adı Çıktığı Yer Yasaklanan 

Sayısı 


Tarih 

Kaynak 

(BCA, nr. 

030.18.1.2/...) 

Çernemorska Komüna Odesa - 08.04.1931 19.24.13 

Açık Söz Bulgaristan - 07.06.1931 20.37.16 

Haraç, Aztak, Noror, Hüsaper Taşnak Ermeni - 03.01.1932 25.2.19 

ve Mişak gazeteleri 

Komitesi 

La Turquie Libr Paris - 20.02.1932 26.11.8 

Havar (Hoybun Cemiyetinin 

yayın organı) 

Şam - 30.05.1932 29.43.13 

Dostluk Bulgaristan - 18.01.1933 33.6.3 

L’armenie Atina - 12.04.1933 35.23.4 

Hayrenik (Taşnak Komitesinin 


Boston (ABD) - 26.04.1933 35.30.3 

Mardgost (Taşnak Komitesinin 


Paris - 10.05.1933 36.33.6 

El Nahida Halep - 07.08.1933 38.55.11 

Medeniyet Filibe - 14.09.1933 39.64.5 

Etinikis Kirikis-Te Natronal 

Herald (Venizelos Partisi yayın 

organı) 

Yunanistan - 05.11.1933 40.18.19 

Sans-Gene, L’Humour, Paris 

Plaisir, Paris Magazin, Allo, 

Paris Sex-Appeal, Paravent ve 

Secret de Paris gazeteleri 

Fransa - 02.07.1934 46.48.3 

Je Suis Partout Fransa 187. 

sayısından 

itibaren 


09.07.1934 46.48.11 

İstiklâl Berlin - 08.10.1934 48.68.4 

Journal Des De’bats Fransa - 11.10.1934 48.69.20 

Baykar (Ermeni gazetesi) Amerika - 17.11.1934 49.77.15 

Poslendiya Novosti Paris - 02.12.1934 50.81.10 

Aramazt Atina - 30.12.1934 50.89.17 

Müdafaa-i İslam Gümülcine - 25.04.1935 54.31.3 

El-Bilad Bağdat - 25.07.1935 57.63.1 

Milli Bayrak (Türk Tatarlarının 

gazetesi) 

- - 20.04.1936 64.31.9

180 


Makedonya Yunanistan - 10.08.1936 67.67.18 

Excelsior Paris 18.01.1937 

tarihli sayısı 

27.01.1937 71.6.10 

Doğru Yol Üsküp - 07.06.1937 75.49.17 

Zartonk Beyrut - 07.07.1938 84.64.5 

National Zeitung Basel (İsviçre) - 01.12.1938 85.100.9 

Candide Paris 16.11.1938 

sayılı 

nüshasından 

ötürü 

Le Jour-Echo de Paris Paris 01.12.1938 

tarihli 

sayısından 

itibaren 

Paris-Soir Paris 01.12.1938 

tarihli 

sayısından 

itibaren 

03.12.1938 85.101.10 

08.12.1938 85.102.17 

08.12.1938 85.102.18

2. Dergiler 


Derginin Adı Çıktığı Yer Yasaklanan 

Sayısı 


Tarih 

Kaynak 

(BCA, nr. 

030.18.1.2/...) 

La Question Kurde Kahire - 16.05.1931 19.30.2 

İnkılap Yolu Almanya - 07.06.1931 20.38.2 

The Islamic Review Londra - 07.06.1931 20.40.5 

Le Mois Fransa 35. sayısı 26.12.1933 41.91.5 

Troşak-Ermeni Paris - 26.04.1934 44.25.15 

Sourire Fransa - 02.07.1934 46.48.3 

Kafkas Dağlıları - - 15.09.1934 48.62.3 

Yaş Türkistan Berlin - 01.10.1934 48.66.11 

Şimali Kafkasya Paris - 27.10.1934 49.73.20 

Yana Milli Yul Berlin - 11.12.1934 50.85.15 

Türkistan Fransa - 20.12.1934 50.87.6 

Kurtuluş Berlin - 20.12.1934 50.87.7 

Vatan Sesi Varşova - 22.01.1935 51.5.5 

Hürriyet Yolu Fransa - 19.02.1935 52.11.5 

Promethe Paris - 17.02.1935 52.11.11 

Kafkas Paris - 24.04.1935 53.30.5 

Police Magazine Paris - 04.05.1935 54.33.15 

Emel Romanya - 11.05.1935 54.36.9 

Miror de Monde Fransa 279. sayısı 27.07.1935 57.63.13 

Millet Bayrağı Varşova - 29.07.1935 57.63.16 

- 

Les Missions Catholiques, 

Annales de Notre dame du 

sacré Coeur, Bulletin des 

écoles cherétiennes, L’écho 

de Bethléem, Les cahiers de 

la Vierge, İngilizce Salesian 

Bulletin ve İtalyanca Dio e il 

prossimo, La voce di S. Antonio, 

Bulletino Salesiano, Analecta 

ordinus minorum Capuccinorum, 

L’osservatore Romano della 

Domenica 

Fransa-İtalya 31.01.1936 61.8.13 

Arev Kahire - 10.02.1936 61.10.15 

Mon Paris ile Pour 

lire a deux 

Paris 

- 12.05.1936 64.37.14 

Yolumuz Paris - 28.05.1936 65.44.16 

L’intrepide (çocuk 

dergisi) 

Fransa 

1363. sayısı 20.10.1936 69.83.11

182 

Açık Söz 

SEDA DR. SEDA BAYINDIR ULUSKAN 

Berlin 

Temmuz- 

Ağustos 

1936 tarihli 

1. sayısı 

07.11.1936 69.86.15 

Bahai News - - 16.11.1936 69.88.18 

Hakikat Şahidi Bulgaristan - 15.03.1937 72.19.3 

Bizim Dilek Paris - 15.04.1937 73.30.11 

Deo Grations 

(Misyoner dergisi) 

Naney (Fransa) 

- 22.06.1937 76.57.16 

Aydınyol Berlin - 24.06.1937 76.60.5 

O Dimokratis Paris - 29.06.1937 77.61.5 

Milli Fikir - - 12.08.1937 78.71.20 

The Literary Digest 

Newyork? 

03.07.1937 

tarihli sayısı 

14.08.1937 78.73.1 

Doğru Söz Berlin - 14.08.1937 78.73.17 

Hakikat Berlin - 02.11.1937 79.89.4 

İleri Varşova - 02.11.1937 79.89.14 

Der Kaukasus Paris - 01.12.1937 80.98.2 

The Caucasian 

Quarterly 

Paris 

- 27.12.1937 81.105.16 

Millet Yolu ile 

Vatan Sesi 

Berlin 

- 22.02.1938 82.14.11 

Milli Ateş Berlin - 18.03.1938 82.17.2 

Ananı Hatırla- 

- 18.03.1938 82.17.3 

Ricardati Di Tua 

Madre 

Napoli 

Vatan Dileği Berlin - 18.03.1938 82.18.20 

Milli And Berlin - 16.04.1938 83.32.10 

Yasamız Berlin - 05.05.1938 83.39.5 

Revue Economique 

et Parlamantaire 

Paris 

- 07.07.1938 84.63.5 

İlham Kaynağı Berlin - 14.07.1938 84.65.18 

Ülkemiz Varşova - 14.07.1938 84.65.19 

Zarya Kafkasa Paris - 27.07.1938 84.69.7 

Mukaddes Odlar 

Ülkesi 

Berlin - 10.08.1938 84.73.17 

La Georgie Paris - 02.09.1938 84.78.20 

Pamper (Ermenice) Marsilya - 26.10.1938 85.91.10 

Çağırış Varşova - 01.12.1938 85.100.13

I. DİL İNKILÂBI 

İKİNCİ BÖLÜM 

DİL VE TARİH ÇALIŞMALARI 

A. Türkiyat Enstitüsü 

XVIII. yüzyıldan itibaren bir bilim dalı olarak Batı’da doğup gelişen 

ve sürdürülen Türklük araştırmaları 331 , zamanla Türk aydınlarını 

ve Türkçülük hareketini derinden etkilemeye başlamıştır. Özellikle 

Osmanlı Devleti’nin dağılmaya başladığı son dönemlerinde milliyetçi 

hareketlerin etkisiyle Türklük şuurunun gelişmesi ve Türkçülüğün 

yayılması, Türkoloji araştırmalarına büyük önem kazandırmıştır. Bu 

arada Rusya’dan gelen Türk aydınlarının Türkoloji’nin gelişmesi 

için verdikleri uğraş da unutulmamalıdır. Batı’da Türk tarihi ve kültürü 

hakkında yapılan araştırmalar ve ileri sürülen yanlış bilgiler de 

Türkoloji çalışmalarının hızlanmasında önemli bir etkendir. İşte bu 

yüzden batının Türk dünyasına olan bakış açışının değiştirilmesi, var 

olan yanlış bilgilerin ve izlenimlerin çürütülmesi için, Türk kültürünün 

ilmi metodlarla Türk araştırmacılar tarafından çalışılması zorunluluğu 

doğmuştur. Bu doğrultuda, Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte 

Atatürk’ün kültür politikaları kapsamında yer alan ve ilk resmi 

kurum olan Türkiyat Enstitüsü kurulmuştur. 

331 Bu çalışmaların temelinde oryantalizm olduğu söylenmektedir. Bilindiği gibi 

Oryantalizm, hem doğu dillerinin, inançlarının ve tarihinin incelenmesini, 

hem de batının doğuya hâkim olmak amacıyla başlattığı keşif hareketinin 

bir ifadesi olarak tanımlanmaktadır (Edward W. Said, Oryantalizm (Doğu 

Bilim):Sömürgeciliğin Keşif Kolu, Çev. Nezih Uzel, Zafer Matbaası, İstanbul 

1982, s. 13-32; Cemil Meriç, Kültürden İrfana, İnsan Yay., İstanbul 1986, 

s. 61-71; Yiğit, a.g.t., s. 128-129).

184 


Türkiyat Enstitüsü, 12 Kasım 1924 günü İstanbul Darülfünunu’na 

bağlı olarak, tarihçi Ord. Prof. Dr. M. Fuat Köprülü tarafından kurulmuştur 

332 . Enstitünün kuruluş amacı, Türk tarihini, dilini, edebiyatını, 

coğrafyasını ve etnografyasını araştırmak, bunlar hakkında 

neşriyatta bulunmak, yurt dışındaki benzer ilmi müesseselerle temas 

halinde bulunmak kısacası uluslararası bir ilim merkezi vazifesi 

görmek olarak belirlenmiştir 333 . Enstitü’nün ilk binası, merkez binanın 

girişindeki Profesörler Evi olmuş, ondan sonra da Edebiyat 

Fakültesi’nin karşısındaki Hasan Paşa Medresesi’ne nakledilmiştir 

(1948) 334 . Enstitü, bugün Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı 

Bölümü öğretim üyelerinden oluşan beş kişilik bir yönetim kurulu 

ve bir müdür tarafından yönetilmektedir. Kuruluş amacında da belirtildiği 

üzere, Enstitü aslında Türk tarihi, dili, arkeolojisi, coğrafyası, 

etnografyası dallarında araştırma ve neşriyat yapılması için açılmıştır. 

Fakat günümüzde nedense sadece Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 

tarafından yönetilmek istenmekte ve diğer bölümlerin yönetim hakkı 

gözardı edilmeye çalışılmaktadır. Dolayısıyla da bu durum Enstitünün 

kuruluş amacından uzaklaşmasına neden olmaktadır. 

Enstitü bünyesinde Fuat Köprülü ile çalışma imkânı bulan Ahmet 

Caferoğlu’nun naklettiğine göre; Köprülü zamanında Türkiyat 

Enstitüsü “arı kovanı gibi işler”, sabahın 9’undan akşama kadar 

giren çıkanın, ilim arayanın sayısı belli olmazmış. Örneğin Pazartesi 

günleri, bilim adamları ve Türkoloji sahasına yeni katılmak 

isteyenler buraya gelir, seminer havasındaki münakaşalara katılırlarmış 

335 . Türkiyat Enstitüsü’nde çalışan kişilerin içinde en önemlisi 

de Barthold’dur. Türk hükümetinin daveti üzerine Aralık 1925 

tarihinde gelen akademisyen V.V.Barthold, 1926 yılında beş aydan 

332 Türkiyat Enstitüsü müdürlüğünü Köprülü’den sonra sırasıyla Reşit Rahmeti 

Arat, M. Cavid Baysun, Fahir İz, Ahmet Caferoğlu, Mehmet Kaplan gibi isimler 

yapmışlardır. 

333 Sevim İlgürel, “Türkiyat Enstitüsü”, Türk Kültürü, S. 158, Aralık 1975, s. 

39. 

334 İslâm Ansiklopedisi’nin yazı kurulu da çalışmalarını bu binada sürdürmüştür 

(Sadettin Buluç, “Türkiyat Enstitüsü”, Türk Ansiklopedisi, C. XXXII, Ankara 

1983, s. 312). 

335 Ahmet Caferoğlu, “Hakiki Köprülü”, Türkiyat Mecmuası, C. XV, 1968, İstanbul 

1969, s. 9.


fazla Türkiye’de kalmış, bu arada Darülfünun’da ders de vermiştir. 

Türkiyat Enstitüsü’nün kurulduğu günlerde gelerek çalışmalara katılan 

ve Darülfünun’da dersler veren Barthold, bir yandan kütüphanelerde 

el yazmalarını incelerken diğer yandan da Enstitüde konferanslar 

vermiştir. Hatta 1927 yılında verdiği konferanslar Orta Asya 

Türk Tarihi Hakkında Dersler adıyla yayımlanmıştır. Fuat Köprülü 

ayrıca onun 1918 yılında Rusça çıkan kitabını Türkçeye çevirterek, 

bazı ilâveler yapmak suretiyle 1940 yılında İslâm Medeniyeti Tarihi 

adıyla bastırmıştır 336 . 

Amblemi, elinde meşale tutan bir bozkurt olan Enstitünün 337 

oldukça zengin bir de kütüphanesi vardır. Yine Caferoğlu’ndan öğrendiğimiz 

kadarıyla, kurulduğu zaman 7000 ciltlik bir koleksiyona 

sahip olan Enstitü kütüphanesi, sonraki yıllarda yapılan bağışlar ile 

daha da zenginleşmiştir 338 . Enstitünün en önemli faaliyeti ise çıkardığı 

Türkiyat Mecmuası isimli dergisidir. Ağustos 1925 tarihinde Fuat 

Köprülü idaresinde çıkmaya başlayan mecmuada, yerli ve yabancı 

çok sayıda ilim adamının çalışmaları, makaleleri, Türkoloji çalışmalarından 

haberler ve Türkoloji ile ilgili kitapların tanıtımına yer verilmiştir. 

A. Caferoğlu’na göre, mecmua bütün isteklere cevap verecek 

bir mahiyette olup, etrafında bütün Türk dünyasının fikir adamlarını 

toplamayı başarmıştır. Köprülü, mecmua çalışmaları sırasında herkese 

bir vazife vermiş, tercümeler yaptırmış, kısacası herkesi seferber 

etmiştir. Örneğin o günlerde Ragıp Hulûsi Macarca’dan, Abdülka- 

336 Mahad Sofiev Mahmudoğlu, “Sovyet Kültürünün Türkiye Üstündeki Olumlu 

Etkileri”, Yay. haz. Mete Tunçay, Toplumsal Tarih, S. 48, Aralık 1997, s. 32- 

33. 

337 Mahmut Şakiroğlu, “Atatürk ve Tarih Çalışmaları”, Tarih ve Toplum, C. II, S. 

11, Kasım 1984, s. 301. 

338 1975 yılında kitap sayısı 45.000’ne yükselen Kütüphane’nin esasını, 1922 yılında 

ölen Türk asıllı Rus bilgin N. E. Katanov’un özel kütüphanesi oluşturmuştur. 

Evkaf Nezareti, Rus bilginin ölümünden sonra binlerce kitapla başa 

çıkamayan Katanov’un eşinden 3000 altın karşılığı 3000 kitaplık bu kütüphaneyi 

satın alarak çok büyük bir iş başarmıştır. Kitaplar ilk etapta Süleymaniye 

Kütüphanesi’ne konulmuş, Türkiyat Enstitüsü kurulunca da buraya nakledilmiştir. 

Kütüphane sonraki yıllarda; Sadettin Arel (1955), Hamit Ongunsu 

(1968), Halit Ziya Uşaklıgil (1971), Azerbaycanlı Sultan Beg (1973), Ahmet 

Hamdi Tanpınar (1974)a ait kitaplarla daha da zenginleşmiştir (İlgürel, a.g.m., 

s. 39).

186 


dir İnan Rusça’dan, Kilisli Rıfat Bey Arapça’dan, Hasan Ortekin ve 

Caferoğlu Rusça’dan tercümeler yaparak, Türkoloji adına dünyada 

yapılan çalışmaları Enstitüye kazandırmaya çalışmışlardır 339 . Mecmuanın 

ilk altı cildinin neşri 1925, 1926, 1934, 1935, 1936 ve 1939 

senelerinde yapılmış, ancak araya giren İkinci Dünya Savaşı buradaki 

çalışmaları da yakından etkilemiştir. Enstitü 1939-45 arası sadece 

VI. ve VII. sayılarını yayımlayabilmiştir. IX-XIII. ciltler 1950-58 

yılları arasında düzenli olarak çıkmış, yedi senelik bir aradan sonra 

ise 1965’de XIV. cilt hazırlanmıştır. XV. cilt ise Fuat Köprülü’ye 

armağan edilmiştir. Mecmuanın çıkarılmasına ondan sonraki yıllarda 

da devam edilmiştir. Enstitü, adı geçen mecmua haricinde çok 

sayıda neşriyat yapmış, Türk dili ve özellikle de tarihi üzerine çok 

değerli eserleri yayımlamayı başarmıştır 340 . 

Fuat Köprülü’nün gayretleri ile kurulan ve bir de dergi çıkaran 

Enstitü, gerçekten de Türk tarihi, Türk dili, Türk kültürü hakkında 

çok önemli çalışmalara imza atmış ve pek çok eseri ilim dünyasına 

kazandırmıştır. Bu yönüyle ve çalışma temposuyla da bilhassa 

ilk kurulduğu yıllarda bilim dünyasına bir canlılık getirmiştir. Fakat 

enstitüde çalışanlar, onların düşünce yapıları ve çalışmaları zamanla 

bazı çevreler tarafından hoş karşılanmamış, hatta çalışmaların 

Ankara’nın inkılâpçı kadrosunu tatmin etmemeye başladığı ileri sürülmüştür. 

Örneğin 1930 yılı Edebiyat Fakültesi mezunu olan Nihal 

Atsız, Türkiyat Enstitüsü’nde Köprülü’nün 1931-33 yılları arasında 

asistanlığını yapmıştır. Atsız aynı zamanda Zeki Velidi Togan’nın da 

öğrencisi olmuştur. Nihal Atsız bu süreçte yayın faaliyetlerine girişmiş 

ve bilindiği gibi 15 Mayıs 1931-25 Eylül 1932 yılları arasında 

yayın hayatını sürdüren Atsız Mecmua’yı çıkarmıştır. Ancak Türk 

Ocaklarının kapatılmasının hemen akabinde çıkardığı bu dergi çok 

uzun ömürlü olmamış, o da bunun üzerine yayın hayatına Orhun 

dergisiyle devam etmiştir. Bunun sebebi olarak gösterilen olay ise 

tarih kongresinin toplandığı döneme aittir. Birinci Tarih Kongresinde 

Dr. Reşit Galip ile Zeki Velidi Togan arasında bir tartışma geçmiş 

ve Atsız da hocası olan Togan’ın tarafını tutmuştur. Bu durum 

Atsız’ın hem İstanbul Üniversitesi’ndeki görevinden uzaklaştırılmasında, 

hem de derginin kapatılmasında etkili olmuştur. Kongre- 

339 Caferoğlu, a.g.m., s. 9. 

340 Türkiyat Enstitüsü’nün neşriyatı hakkında bk. İlgürel, a.g.m., s. 40-41.


de Orta Asya Türklerinin Hitit, Sümer ve hatta Mısır uygarlıklarının 

atası olduğu görüşüne karşı çıkan Togan da ülkeden ayrılmış ve 

Viyana’ya yerleşmiştir 341 . Yaşanan gerginlikler enstitünün sürekli 

eleştirilmesine yol açmıştır. İşte gerek Köprülü’ye gerekse Enstitüye 

yöneltilen bu eleştiriler Hükümeti yeni arayışlara sürüklemiş olacak 

ki Atatürk de 1930 ve sonrasında tarih ve dil başta olmak üzere çeşitli 

kültür hamlelerinden oluşan politikasını işleme koymuştur. Ancak 

tarih tezine getirdiği eleştirilere ve yaklaşımına rağmen Fuat Köprülü, 

gerek şahsına ve bilim adamlığına duyulan saygı, gerekse başta 

Atatürk’ün bilime ve gerçek bilim adamlarına verdiği değer sayesinde 

dil ve tarih çalışmalarının vazgeçilmez isimlerden birisi olarak 

kalmayı başarmıştır. 

B. Osmanlı Döneminde Alfabe Tartışmaları 

Tanzimat döneminin en çok tartışılan meselelerinin başında eğitim, 

eğitimin geri kalış sebepleri ile onunla doğrudan alâkalı olan 

alfabe değişikliği ya da ıslahatı gibi konular gelmiştir. Bu dönemde 

geri kalmışlığın nedenleri arasında, başta kullanılan Arap alfabesi 

gösterilmiş ve bu yüzden de alfabede bazı değişikliklerin yapılması 

gerektiği öne sürülmüştür. Münif Paşa’dan Azerbaycanlı edebiyatçı 

Mirza Fethali Ahundzade’ye, Ali Suavi’den Namık Kemal’e, Gaspıralı 

İsmail Bey’den 342 Ebuzziya Tevfik’e kadar dönemin en önemli 

aydınları bu tartışmalara bizzat katılmışlardır 343 . Namık Kemal, Ali 

Suavi, Ebuzziya Tevfik, Şemseddin Sami başta olmak üzere pek çok 

341 Günay Göksu Özdoğan, “Türk Ulusçuluğunda Irkçı Temalar: 1930 ve 40’ların 

Türkçü Akımı”, Toplumsal Tarih, S. 29, Mayıs 1996, s. 20-21. 

342 Bu tartışmalara Kırım’dan katılan Gaspıralı İsmail Bey, alfabenin ıslahı konusundaki 

fikirlerini açıkça dile getirmiştir. Hatta O, usul-ı cedîd okulları ile kısa 

zamanda Arap harfleri ile okuma yazma öğrenilebileceğini ispatlamaya çalışmıştır. 

Gaspıralı bu çabasıyla alfabe değişikliğine karşı çıkmış, ancak harflerin 

daha kullanışlı bir hale getirilmesi için ıslah fikrini kabul etmiştir (Gaspıralı 

İsmail Bey ve eğitim alanında yaptığı reformlar hakkında ayrıntılı bilgi için 

bk. Mehmet Saray, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail 

Bey (1851-1914), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara 1987). 

343 Alfabenin değiştirilmesini müdafaa edenler ile ıslah taraftarlarının tartışmaları 

hakkında bk. Fevziye Abdullah Tansel, “Arap Harflerinin Islâhı ve Değiştirilmesi 

Hakkında İlk Teşebbüsler (1862-1884)”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi 

(BTTD), S. 9-10, Kasım-Aralık 1985, s. 16-23.

188 


aydının bu dönemde ortak özelliği, Arap harflerinin ıslah edilmesi 

gerektiğini savunmaları ve Latin alfabesine karşı çıkmalarıdır. Alfabe 

değişikliğinin gündeme geldiği Tanzimat döneminde, bilinen tüm 

eksikliklerine rağmen Arap harflerinin ıslah edilmesi fikri ağırlık kazanmış, 

bu konuda çok sayıda yazı yazılmış ve ciddi bir tartışma 

ortamı yaratılmıştır. Fakat zamanla bu ıslahın fayda vermeyeceğinin 

anlaşılması üzerine bu kez de Latin harflerinin alınması istenmiştir. 

Fikir hayatına da gözle görülür bir hareketlilik getiren Meşrutiyet 

döneminde alfabe tartışmaları tekrar canlanmıştır. Bunda hem 

Arnavutların Latin harflerini kabul etmeleri hem de basın hürriyetinin 

büyük payı olmuştur. Özellikle bu dönemde dilin Türkçeleşmesi, 

yazım sorunu, gramer sorunu, sözlük sorunu gibi meseleler sıkça 

gündeme gelmiştir. Bu dönemde konuyla ilgili çok sayıda cemiyet de 

kurulmuştur. Tartışmalar, İmlâ Komisyonu (1909), Ta’mim-i Maarif 

ve Islâh-ı Hurûf Cemiyeti (1911), Yeni Yazı Öğretme Derneği gibi cemiyetler 

etrafında yapılmış 344 , harflerin öncelikle ıslah edilmesi hakkında 

çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. Meşrutiyet döneminin önemli 

tartışmacıları da Milaslı İsmail Hakkı, İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Celal 

Sahir Erozan, Cihangirli M. Şinasi, Ali Nusret, Hüseyin Avni gibi 

kişilerdir. Adı geçen kişiler yine bir önceki dönemin aydınları gibi, 

Latin alfabesine şiddetle karşı çıkmışlar ve çözümü Arap harflerinin 

ıslah edilmesi olarak göstermişlerdir. 

Meşrutiyet döneminde ıslah taraftarlarının yanı sıra bir de Latin 

alfabesini isteyenler ortaya çıkmaya başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin 

son yıllarına doğru ülkede milliyetçi akımlar ön plana çıkmaya başlamış, 

bu da ülkede Türkçülük hareketinin gelişmesini sağlamıştır. 

Bunun sonucu olarak Türk diline olan ilgi daha da artmış, alfabe 

değişikliği konusu da gündeme oturmuştur. Bu dönemde İctihad 

Dergisi 345 sahibi Abdullah Cevdet, Celal Nuri İleri, Kılıçzade Hakkı 

344 Adı geçen cemiyetler ve yapılan tartışmalar hakkında ayrıntılı bilgi için bk. 

Muhammet Erat, “Osmanlı’da Alfabe Tartışmaları”, Türkler, C. XV, Ankara 

2002, s. 154-166. 

345 Peyami Safa, o dönemde Batılılaşmayı savunan Garpçılar’ın programlarında 

bu konuya geniş yer verdiklerini, hatta dergide “Pek Uyanık Bir Uyku” başlığı 

adı altında çıkan bir yazıda, “mevcut elifbay-i Osmanî atılarak, yerine Latin 

harfleri kabul edilecektir” şeklinde bir maddenin yer aldığını anlatmaktadır 

(Peyami Safa, Türk İnkılâbına Bakışlar, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., 

Ankara 1988, s. 35).


gibi aydınlar ise Latin alfabesinin kullanılması gerektiğini savunmuşlardır. 

Örneğin bu isimlerden Celal Nuri Bey, o günlerde harflerimizin 

berbat olduğundan, harfleri ıslah ile boş vakit geçirmeye 

lüzum olmadığından bahisle, “onun için hurûfu ıslâh gibi boş, vâhî 

tedâbire müracaat edeceğimize bir saat evvel, kemâl-i cesaretle Latin 

harflerini kabul etmeliyiz…Latin hurûfu hem pek tabii, hem de 

Türkçe lisanının tahririne Arapça harflerinden daha müsaiddir” 346 

diyerek bir an önce Latin alfabesini kabul etmemiz gerektiğini anlatmaya 

çalışmıştır. Bu alfabenin gizli taraftarlarından birinin de Sultan 

Abdülhamid 347 olduğu ileri sürülmektedir 348 . Adı geçen kişileri böyle 

bir Mücadele’ye iten ana sebep, şüphesiz toplumun pratik, kolay 

okunup yazılabilen ve anlaşılabilen bir alfabeye duyduğu ihtiyaçtır. 

Hem bu gerekçeler hem de Türkçülük akımının yaygınlık kazanmaya 

başlaması, Türk diline uygun bir imlâ ve yazı arayışını artırmıştır. 

Latin harflerinin evrenselleşmeye başlaması ve bu doğrultuda 

özellikle de Tanzimat sonrası Osmanlı topraklarına sızması, Meşrutiyet 

sonrası ilginç bazı uygulamalara gidilmesine neden olmuştur. 

Bu uygulamalardan biri de dönemin Harbiye Nazırı Enver Paşa’ya 

346 Tarih-i Tedenniyât-ı Osmaniye-Mukadderât-ı Tarihiye, İstanbul 1331’den naklen 

Celâl Nuri İleri, Türk İnkılâbı, Haz. Recep Duymaz, Atatürk Araştırma 

Merkezi Yay., Ankara 2000, s. XI. 

347 Özellikle II. Meşrutiyet öncesi Sultan Abdülhamid’in konuyla ilgili ciddi bir 

teşebbüsünden söz edilmektedir. II. Abdülhamid bilindiği gibi eğitim konularına 

büyük önem veren bir padişahtır. Bu kapsamda 1894 yılında yayımladığı 

bir tamim ile, okullarda Arabi ve Farsi kelimelerin yerine halk içinde yaşayan 

Türkçe kelimelerin kullanılmasını, bunun için de resmî yollarla bu kelimelerin 

tespit edilmesini istemiştir. Bu gerçek anlamda dilin Türkçeleştirilmesinden 

başka bir şey değildir. Tamim o dönem Maarif Nezareti’ne gönderilmiş, ancak 

Maarif Nazırı Zühtü Paşa’nın girişime önem ve destek vermemesi yüzünden 

sonuçsuz kalmıştır. Bu yaklaşım Abdülhamid’in milli bir dil anlayışına sahip 

olduğunu göstermesi açısından önem taşımaktadır (Nihat Sami Banarlı, “Sultan 

Hamid’in Türkçeciliği”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 11, Aralık 1967, s. 

5-9). 

348 II. Abdülhamid’in konuyla ilgili olarak “Halkımızın büyük cehaletine sebep, 

okuma yazma öğrenimindeki güçlüktür....Belki bu işi kolaylaştırmak için Latin 

alfabesini kabul etmek yerinde olur” dediği yazılmıştır (Sultan Abdülhamid, 

Siyasi Hatıratım, Çev. Salih Can, Hareket Yay., İstanbul 1974, s.177-178). 

Ancak bu ifadelerin doğruluğu tartışmalıdır. Çoğunlukla Abdülhamid’in bu 

eğilimi, “garip” ya da “ilginç” bulunmakta ve kuşkuyla karşılanmaktadır (Bilâl 

N. Şimşir, Türk Yazı Devrimi, TTK, Ankara 1992, s. 29).

190 


aittir. Yazıda bir reform yapmaya kalkışan Enver Paşa, orduda harfleri 

ayrı ayrı yazarak (hurûf-ı munfasıla) yeni bir değişim başlatmıştır 

349 . Yeni Yazı, Ordu Elifbası, Enverî Hattı da denilen bu yazı tarzı, 

telgraf sisteminin teknik açıdan çok ileri olmamasından ötürü sadece 

orduyla sınırlı kalmıştır. Nitekim Harbiye Nezareti 1 Mayıs 1914’ten 

itibaren her türlü haberleşmeyi bu şekilde yapmaya başlamış, ancak 

arzu edilen kolaylık bir türlü sağlanamamıştır. Hatta bu durum bazı 

aksaklıkların çıkmasına da neden olmuş, bunun üzerine tekrar eski 

usul yazışmaya devam edilmiştir. Savaş sırasında uygulanan bu yeni 

yazı, batılılaşma, modernleşme eğiliminin ne kadar derinleştiğini 

de bize göstermektedir. Ancak çaba, Falih Rıfkı’nın dediği gibi, hiç 

de “fantazi” değildir 350 . Tam tersi son derece ciddi bir teşebbüstür. 

Fakat sadece zamanlaması biraz kötüdür. Ruşen Eşref bu konuda 

Atatürk’ün yaptığı yorumu şu şekilde aktarmıştır: “Pek güzel!...iyi 

bir niyet; fakat yarım iş; hem de zamansız!...Harp zamanı harf zamanı 

değildir? Harp olurken harfle oynamak sırası mıdır? Ne yapmak 

için? Konuşmaları ve hassaten yazışmaları kolaylaştırmak için 

mi? Bu şimdiki şekil hem yazmayı, hem okumayı, hem de anlamayı 

ve binaenaleyh anlaşmayı eskisinden fazla geciktirir ve güçleştirir! 

Hız isteyen bir zamanda, böyle yavaşlatıcı, zihinleri yorup şaşırtıcı 

bir teşebbüse girişmenin maddi, ameli ve milli ne faydası var? Sonra 

da madem ki başladın, cesaret et; şunu tam yap; medeni bir şekil 

alsın, değil mi Efendim?” 351 . Ancak yine de Enver Paşa’nın bu başarısız 

denemesinden ders alınmış olmalı ki Cumhuriyet döneminde 

Atatürk, öncelik verdiği bu konuya yeri ve zamanı geldiği vakit büyük 

bir ciddiyetle eğilmiştir. 

Birinci Dünya Savaşı sonrasında bilhassa da Milli Mücadele döneminde 

Latin alfabesi meselesi tekrar canlanmıştır. Bunda Mehmet 

Emin Yurdakul, Ziya Gökalp 352 gibi kişilerin sayesinde Türkçülüğün 

349 Enver Paşa’nın bu teşebbüsü hakkında bk. Şimşir, a.g.e., s. 53-54; Erat, a.g.m., 

s. 159-160. 

350 Atay, a.g.e., s. 437. 

351 Ruşen Eşref Ünaydın, Atatürk Tarih ve Dil Kurumları, Hâtıralar, TDK, 

Ankara 1954, s. 28-29. 

352 Osmanlıcayı bir kenara koyarak, kendi ulusal dilimizi oluşturmamız gerektiğini 

savunan ve dilde Türkçülüğün ilkelerini tespit eden Ziya Gökalp, bu dönemde 

fikirleriyle çalışmalara ve halka ışık tutmuştur (Gökalp, a.g.e., s. 98-121).


ön plana çıkması, 1911’de Selanik’te ortaya çıkan Genç Kalemler’de 

yazı yazan Yeni Lisancıların çabaları 353 ile Yakut Türklerinin 1918, 

Azerbaycan’ın da Temmuz 1922 tarihinde Latin yazısını kabul etmesi 

tetikleyici rol oynamıştır. Atatürk’ün aynı günlerde Halide 

Edip Adıvar’a garplılaşmaktan ve Latin harflerinin kabul edilmesi 

gerektiğinden bahsettiği bilinmektedir 354 . 

Yine bu dönemin önemli bir gelişmesi de Hüseyin Cahit ve Yakup 

Kadri’nin de aralarında bulunduğu İstanbul gazetecilerinden bir 

grubun İzmir’e giderek konuyla ilgili olarak Atatürk ile görüşmeleridir. 

Görüşme esnasında Hüseyin Cahit’in, “Niçin Latin yazısını almıyoruz?” 

şeklindeki sorusuna Atatürk, “Zamanı daha gelmemiştir” 

yanıtını vermiştir 355 . Tam bir fikir ve aksiyon adamı olan Atatürk, 

hemen bütün inkılâplarını belli bir fikri olgunluğa kavuşturduktan 

sonra topluma sunmuştur. Nitekim alfabe meselesinde de, fikri oluşum 

devresi henüz tamamlanmadığı için aceleci davranılmamış ve 

inkılâp her zaman olduğu gibi zamana bırakılmıştır. 

C. Cumhuriyet Döneminde Türk Dili ve Gelişmeler 

1. Harf İnkılâbı 

Alfabe konusu Cumhuriyet döneminde ilk kez Türk İktisat 

Kongresi’nde gündeme gelmiştir. Şubat 1923’de İzmir’de toplanan 

kongrede İzmirli Nazmi adında bir işçi, “Latin harflerinin kabulü” 

konusunda kongreye bir önerge vermiştir. Ancak kongre başkanı 

Kâzım Karabekir Paşa, “Latin harflerinin kabulü meselesi, Avrupalılarca 

bizi bölmek ve İslâm aleminden koparmak için atılan bir ni- 

353 Yeni Lisancılar bu dönemde özellikle terkiplerin çözülmesine çalışmışlardır. 

Örneğin Genç Kalemler’de yazı yazan ve bu hareketin öncülerinden Ömer 

Seyfettin dilin Türkçeleşmesi için büyük çaba harcamıştır. Ömer Seyfettin’in 

bu dönemde kullandığı dilin %56’sının Türkçe olduğunu belirtirsek, bu emeğin 

büyüklüğü ortaya çıkacaktır (Ömer Asım Aksoy, Gelişen ve Özleşen Dilimiz, 

TDK, Ankara 1975, s. 26-27). 

354 Halide Edip Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, Kutulmuş Matbaası, İstanbul 

1962, s. 264; M. Şakir Ülkütaşır, Atatürk ve Harf Devrimi, TDK, Ankara 

2000, s. 42. 

355 Ülkütaşır, a.g.e., s.42.

192 


fak tohumudur” diyerek, konunun kongre ile alâkası olmamasından 

ötürü öneriyi reddetmiştir 356 . Hatta bu konuda 5 Mart 1923 (1339) 

günü Hakimiyet-i Milliye gazetesine bir de demeç vermiştir. “Latin 

Harflerini Kabul Edemeyiz” başlığı ile çıkan demeçte 357 , bu fikrin bir 

felâket olduğunun anlaşıldığını, Latin harflerinin kabulü durumunda 

bütün İslâm aleminin üzerimize gelebileceğini kısacası yazı değişikliği 

düşüncesinden vazgeçilmesi gerektiğini anlatmıştır. Görülen 

odur ki Karabekir Paşa’nın bu olumsuz tavrı, hem bundan sonra başlayacak 

tartışmaların habercisi olmuş hem de Atatürk’ün yazı değişikliği 

için aldığı bekleme kararının doğruluğunu ispatlamıştır. 

Daha Cumhuriyet’in ilk günlerinde yaşanan bu olay, Latin yazısını 

savunanları harekete geçirmiş ve fikrin daha güçlü savunulmasını 

sağlamıştır. Örneğin Kılıçzade Hakkı Bey, Hüseyin Cahit, 

Abdullah Cevdet, Falih Rıfkı ve Yunus Nadi gibi isimler İçtihad, 

Cumhuriyet, Hakimiyet-i Milliye gibi yayın organlarında yazdıkları 

ateşli yazılar ile Karabekir’e karşı çıkmışlar ve onu ağır bir dille 

eleştirmişlerdir. 

1924 yılında konu TBMM’de bütçe görüşmelerinin yapıldığı sırada 

tekrar gündeme getirilmiştir. Şubat 1924’de Şükrü Saraçoğlu, 

yaptığı bir konuşmada halkın okuma yazma oranının %2 civarında 

olduğunu, bunun sorumlusunun da Arap harfleri olduğunu söylemiştir 

358 . Saraçoğlu’nun bu sözleri gerek Meclis’de gerekse basında 

büyük tartışma başlatmış, aleyhte ve lehte çok sayıda yazı yayımlanmıştır. 

Bundan sonra Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile öğretimde birlik 

sağlanmaya çalışılmış ve dil birliği için Latin harflerinin gerekliliği 

üzerinde durulmuştur. Bu dönemde meselenin dini boyutu ön plana 

çıkmıştır. Çünkü Kur’an dilinin Arapça olması ve dolayısıyla da 

Arapça’nın kutsal kabul edilmesi, tartışmaların yönünü değiştirmiş 

yani alfabe meselesi din engeli ile karşılaşmaya başlamıştır. 

356 Gündüz Ökçün, Türk İktisat Kongresi 1923 İzmir, Haberler-Belgeler- 

Yorumlar, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., Ankara 1981, s. 318-320. 

357 Hakimiyet-i Milliye, 5 Mart 1923, s. 2. 

358 Saraçoğlu’nun konuşması ve tartışmalar hakkında bk. TBMM Zabıt Ceridesi, 

Dönem II, C. VI, s. 335-336; Şimşir, a.g.e., s. 61-64.


Şubat 1926’de toplanan Bakü Uluslararası Türkoloji Konferansı 

yazı meselesini tekrar alevlendirmiştir. Kongrenin ana konusu Türklerin 

Latin yazısını alıp almayacaklarıdır. Yapılan oylamada olumlu 

karar çıkmış, bunu Azerbaycan’da 1928 yılında Latin alfabesinin 

benimsenmesi takip etmiştir. Ondan sonra da Sovyet Türkleri yavaş 

yavaş yeni yazıya geçmişlerdir. Bu günlerde Türkiye de beklenen 

harf inkılâbını gerçekleştirerek dil inkılâbının ilk adımını atmıştır. 

İnkılâbın hızı ise sadece Türkleri değil tüm dünyayı şaşırtmıştır. 

1926-28 yılları arasında konuyla ilgili çok sayıda kitap çıkmış, 

basında sayısız makale neşredilmiştir. Dönemin Maarif Vekili Mustafa 

Necati Bey de bu tartışmalara katılanlardan birisidir359 . Hatta 

O’nun devletin siyasi bir meselesi olarak gördüğü bu konu hakkında 

yaptığı yorumlar ve konunun Hükümet tarafından ele alınacağı 

hususundaki açıklamaları, özellikle Latin alfabesini savunanları 

umutlandırmış ve tartışmaları hararetlendirmiştir. Kısacası bu yıllar 

tam anlamıyla bir kampanya havasında geçmiş, Türkiye’deki 

bu hareketlilik hem Sovyet Rusya hem de Avrupa’da dikkatle takip 

edilmiştir360 . Türkiye’nin yeni bir inkılâba daha hazırlandığı, bunun 

inkılâpların en büyüğü olacağı ve meseleyi bir uygarlık sorunu olarak 

gördüğü şeklinde yorumlar yapılmıştır. Hatta bu inkılâbı herkes 

1926 yılı içinde bekler hale gelmiştir. Gerçekten de 1926 yılı, yazı 

inkılâbının beklendiği bir yıl olmuştur. Ancak beklentilerin aksine 

inkılâp bundan tam iki sene sonra gerçekleştirilmiştir. Bu gecikmenin 

pek çok sebebi olabilir. Bunlardan birincisi Sovyet Rusya’daki 

gelişmeler olarak gösterilebilir. Çünkü bu dönemde özellikle Bakü 

Kongresi sonrasında Türkler Latin harflerini benimsemeye başlamışlardır. 

Türkiye buradaki gelişmeleri yakından takip etmiş, belki de 

Sovyet Türklerinin alacakları olumlu kararın Türkiye’deki Türkleri 

özellikle de Türkçüleri etkilemesini beklemiştir. Dolayısıyla yapılan 

inkılâbın tepkilerini daha da azaltmayı hedeflemiştir. Ancak bu fikri 

destekleyecek herhangi bir yayına veya açıklamaya rastlanmamıştır. 

B. Şimşir’in de vurguladığı361 gibi, bu gecikmeyi Sovyet Rusya’daki 

gelişmelere bağlama konusunda ihtiyatlı davranmakta fayda vardır. 

Gecikmenin nedenleri arasında Türkiye’de 1925 ve sonrası yaşanan 

359 Şimşir, a.g.e., s. 74-78. 

360 1926 yılında dünya basınının konu hakkında yaptığı yorumlar için bk. Şimşir, 

a.g.e., s. 78-81. 

361 Şimşir, a.g.e., s. 82.

194 


iç gelişmeler de gösterilebilir. Çünkü 1925 yılında çıkan Şeyh Sait 

İsyanı ve akabinde alınan Takrir-i Sükun Kararları, özellikle 1926 

yılında Atatürk’e karşı planlanan suikast ki bu daha belirleyici bir 

sebeptir, Başbakan da dahil olmak üzere dönemin pek çok bakanının, 

gazetecisinin hatta üniversite hocalarının bu fikre sıcak bakmamaları, 

arzu edilen koşulların oluşmasına mâni olan gelişmelerdir. 

Atatürk bu dönemde hem suikast olayı ile ilgilenmiş hem de 1927 

yılında okuduğu Nutku’nun hazırlıklarını tamamlayarak ülkede aydınlar 

arasındaki olumsuz havayı yok etmeye çalışmıştır. 

Nitekim 1928 yılına gelindiğinde beklenen şartların müsait olmaya 

başlamasıyla birlikte harekete geçilmiş ve Atatürk gereken 

emirleri vermiştir. İlk iş 23 Mayıs 1928 tarihinde Bakanlar Kurulu 

kararı ile bir heyetin oluşturulmasıdır. Latin harfleriyle yeni Türk 

alfabesini hazırlamakla görevlendirilen bu dil encümeninde; Falih 

Rıfkı Atay, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ruşen Eşref Ünaydın, Ahmet 

Cevat Emre, Ragıp Hulusi Özdem, Fazıl Ahmet Aykaç, İbrahim 

Grantay, Mehmet Emin Erişirgil, İhsan Sungu görev almışlardır 362 . 

İbrahim Grantay’ın kaleme aldığı “alfabe raporu” İstanbul konuşma 

dilini ve tek harfli yazı sistemini esas almıştır 363 . Nitekim kısa sürede 

harekete geçilmiş ve ülkede tam bir seferberlik başlamıştır. Heyetin 

yaklaşık 5-6 yılda işlev kazanacağını söylediği proje, Atatürk’ün direktifleri 

ve çabaları sonucunda tam 3 ay gibi kısa bir sürede tamamlanmıştır. 

Hazırlanan alfabe raporunun ardından CHP’nin Sarayburnu’nda 

9/10 Ağustos 1923 günü düzenlediği bir geceye katılan Atatürk, yaptığı 

tarihi Sarayburnu konuşmasında, yeni Türk harfleri hakkındaki 

düşüncelerini ve bu vasıtayla milletimizin “yazısı ile, kafası ile bütün 

âlemi medeniyetin yanında olduğunu” 364 göstereceğine dair inancını 

dile getirmiştir. Ardından da yeni harflerle yazılı bir metni Falih 

362 BCA, 030.18.01/ 029.32.20. 

363 Kaleme alınan Elifba Raporu ve alfabede yapılması teklif edilen değişiklikler 

hakkında bk. “Dil Encümeni Çalışmaları”, BTTD, S. 9-10, Kasım-Aralık 

1928, s. 63-67; Zeynep Korkmaz, Atatürk ve Türk Dili-Belgeler, TDK, Ankara 

1992, s. 53-57. 

364 9/10 Ağustos 1928’de Yapılan Türk Yazı İnkılâbı Hakkında Konuşma, ASD, 

C. II, s. 274; Agah Sırrı Levend, “Latin Harfleri Meselesi”, BTTD, S. 9-10, 

Kasım-Aralık 1985, s. 29-30; Şimşir, a.g.e., s. 157-161.


Rıfkı’ya okutmuştur. Atatürk, Sarayburnu konuşması ile bir anlamda 

hazırlık devresi biten çalışmanın uygulama dönemini başlatmıştır. 

Halka karşı yapılan bu hitaptan sonra ise Dolmabahçe Sarayı âdeta 

bir karargâh haline getirilmiş ve sarayda alfabe dersleri açılmıştır. 

Hatta bu dersler CHP Beyoğlu ilçe merkezinde, İstanbul Erkek Öğretmen 

Okulu’nda ve İstanbul Radyosunda da tekrarlanmıştır. Bu 

çabaları Dolmabahçe Sarayı’nda 25 Ağustos 1928 günü başlayan 

toplantılar takip etmiş, burada konuyla ilgili bazı düşünceler dile 

getirilmiştir. Aynı günlerde Atatürk, milletvekillerine de çağrıda bulunmuş 

ve onları bir anlamda Cumhurbaşkanlığı Sarayı haline gelen 

Dolmabahçe Sarayı’na yeni harfleri öğrenmeleri için davet etmiştir. 

Nitekim bu çağrıya uyarak İstanbul’a gelen 80 kadar vekil, sarayda 

alfabe dersleri almaya başlamışlardır. İstanbul’da milletvekillerinin 

ders görmesi, yabancı basının da oldukça ilgisini çekmiş, hatta gazetelerine 

“Mebuslar okula gidiyor” 365 şeklinde başlıklar atmışlardır. 

Dolmabahçe Sarayı’nda 25, 27 ve 29 Ağustos 1928 günleri yapılan 

toplantılar sonucunda hem yeni alfabe onaylanmış hem de üç 

maddelik bir karar alınmıştır. Başbakan İsmet Paşa’nın Dil Encümeni 

üyelerinden İbrahim Necmi Dilmen’e karatahtaya yeni harflerle 

yazdırdığı kararlar şunlardır 366 : 

“1. Milleti cehaletten kurtarmak için kendi diline uymayan Arap 

harflerini terkedip Latin esasından alınan Türk harflerini kabul etmekten 

başka çare yoktur. 

2. Komisyonun teklif ettiği alfabe gerçekten Türk alfabesidir, 

kat’idir. Türk milletinin bütün ihtiyaçlarını te’min etmeye kâfidir. 

3. Sarf ve imlâ kaideleri lisanın ıslâhını, inkişafını, milli zevkini 

takip ederek tekâmül edecektir.” 

Dolmabahçe Kurultayı’nın ardından, yeni yazıyı halka tanıtmak 

ve sevdirmek amacıyla Başöğretmen sıfatıyla çıktığı yurt gezilerinde 

Atatürk, elinde tebeşir halkına yeni alfabeyi öğretmeye koyulmuştur. 

Gezilerine öncelikle Marmara Bölgesi’nden başlayan Atatürk’ün ilk 

durağı Tekirdağ’dır. Atatürk 23 Ağustos 1928 günü Tekirdağ’daki 

365 Şimşir, a.g.e., s. 175. 

366 Şimşir, a.g.e., s. 182; Ülkütaşır, a.g.e., s. 77.

196 


intibalarını Anadolu Ajansı muhabirine “Tekirdağlı vatandaşlarım 

daha şimdiden yeni Türk harflerini yazıp okumayı hemen öğrenmişlerdir 

diyebilirim. Memurların kâffesini bizzat imtihan ettim. Sokaklarda 

ve dükkânlarda halk ile temaslar yaptık. Arap harfiyle hiç 

yazmak okumak bilmeyenlerin Türk harfleriyle derhal ünsiyet etmiş 

olduklarını gördüm...” 367 şeklinde ifade ederek gelişmeden duyduğu 

memnuniyeti dile getirmiştir. Tekirdağ’ı Bursa, Çanakkale, Sinop, 

Samsun, Amasya, Kayseri gibi illerdeki geziler takip etmiştir. Atatürk 

gittiği her yerde, toplanan halkı tahta önünde sınavdan geçirmiştir. 

Yurt gezileri gerçekten de yeni yazının hızla yayıldığının ve 

halkın da bu değişime sıcak baktığının bir ispatı olmuştur. Öyle ki 

yeni yazının yayılma hızı dünyada büyük yankı bulmuş ve bir mucize 

olarak yorumlanmıştır. 

3 Mart 1924’te Tevhid-i Tedrisat (Öğretimin Birleştirilmesi) Kanunu, 

26 Aralık 1925’te Uluslararası Takvim ve Saat Ölçülerinin 

Kabulü ile 20 Mayıs 1928’te Arap Harfli Rakamlar Yerine Latin 

Esaslı Uluslararası Rakamların Kabülü hakkında çıkan kanunlar, 

Türkiye’de Harf İnkılâbı’na öncülük eden inkılâplar olmuşlardır. 

Ekim 1928 ve sonrasında ise yeni Türk alfabesi devlet dairelerinde 

yavaş yavaş uygulanmaya başlamış, hatta Atatürk’ün isteği üzerine 

Cumhurbaşkanlığı Musiki Heyeti Öğretmeni Zeki Üngör tarafından 

bir de Harf Marşı 368 bestelenmiştir. 

Bu gelişmelerin ardından 1 Kasım 1928 günü TBMM’nin üçüncü 

dönem ikinci toplanma yılını açış konuşmasında, ilerlemenin ilk 

yapı taşı olan meseleye yani alfabe konusuna değinen Atatürk, öncelikle 

Büyük Millet Meclisi’nde bu kararın kanuniyet kazanmasının 

“bu memleketin yükselme mücadelesinde başlı başına bir geçit” 

olacağı düşüncesini dile getirmiştir. Alınacak bu kararın Türk milletinin 

medeniyet aleminde alacağı yer açısından büyük önem taşıdığını 

anlatabilmek ve vekillerin üstleneceği misyonu ifade edebilmek 

için de onlara hitaben, “..Milletler ailesine münevver, yetişmiş büyük 

bir milletin dili olarak elbette girecek olan Türkçeye bu yeni canlılığı 

kazandıracak olan Üçüncü Büyük Millet Meclisi, yalnız edebi 

367 23 Ağustos 1928, “Yeni Türk Harfleri Hakkında”, ASD, C. III, s. 121-122. 

368 “Harf Marşı”, BTTD, S. 9-10, Kasım-Aralık 1985, s. 58-59.


Türk tarihinde değil, bütün insanlık tarihinde de mümtaz bir sima 

kalacaktır...” diye seslenmiştir. Ayrıca konuşmasında milletvekillerine, 

Türk harflerinin kabul edilmesi halinde herkese büyük vazifeler 

düşeceğini, okuma-yazma bilmeyen kadın-erkek her vatandaşa 

bunu öğretebilmek için bilfiil hizmet ve yardımda bulunulacağını, 

böylelikle asırlardır başarılmayan bir meselenin birkaç sene içinde 

hallolunacağını ve bunun da karşımıza “yakın ufukta gözlerimizi 

kamaştıran bir muvaffakiyet güneşi” olarak çıkacağını anlatmıştır. 

Açıkçası Atatürk meclisin her ferdinin vatandaşı cehaletten kurtarmak 

için birer öğretmen gibi çalışmasını istemiştir. Alınacak kararın 

önemini, hayatiyetini ve bunun sonraki nesillerin geleceği üzerindeki 

etkisini anlatabilmek için de konuşmasını “...Aziz arkadaşlarım, 

yâdigârınızla büyük Türk milleti yeni bir nûr âlemine girecektir” 369 

diyerek bitirmiştir. Kısacası Atatürk alfabe değişimini, Türk milletini 

cehaletten kurtaracak, kendi güzel ve asil diline kolay uyum 

sağlayacak bir vasıta, daha doğrusu bir anahtar olarak görmüştür. 

Falih Rıfkı’nın belirttiği gibi, zaten O’nun başından beri bütün hedefi, 

amacı “zengin, güzel ve milli bir Türkçe” 370 değil midir? Nitekim 

aynı gün yapılan oylama sonucunda 1353 sayılı “Türk Harflerinin 

Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun” 371 oybirliği ile kabul edilmiştir. 

Yasa 3 Kasım 1928 günlü Resmi Gazete’de yayımlanmış ve o gün 

de yürürlüğe girmiştir. Böylece kültür hayatımızın temel meselelerinden 

biri olan alfabe sorunu çözülmüş, kararın kanunlaşması neticesinde 

de harf inkılâbının ilk adımı atılmıştır. 

Kanunun kabul edilmesinden sonra her tarafta halk dershaneleri 

ve kurslar açılmış, halk büyük bir gayretle yeni harfleri öğrenmeye 

başlamıştır. Öte yandan Dil Encümeni de hemen harekete geçmiş, 

alfabe ve gramer konularına el atmaya başlamıştır. Dil Encümeni 

bundan sonraki günlerde, Muhtasar Türkçe Gramer, 61 sayfa; Yeni 

Türk Alfabesi, İmlâ ve Tasnif Şekilleri, 40 sayfa; Yeni Türk Yazısı ile 

İlk Kıraat (okuma), 32 sayfa; Halk Dersanelerine Mahsus Türk Alfabesi, 

32 sayfa; İmlâ Lugati, 371 sayfa; Encümen kararı ile Yakup 

369 1 Kasım 1928 Mecliste Üçüncü Dönem İkinci Toplanma Yılını açış konuşması, 

ASD, C. I, s. 377-378. 

370 Atay, a.g.e., s. 479. 

371 Düstur, Tertip 3, C. X, s. 366.

198 


Kadri ve Falih Rıfkı’nın yazdığı Seçme Yazılar, 254 sayfa vs. çalışmalara 

imza atmıştır. Bunlardan başka İbrahim Necmi, İhsan Sungu, 

Ahmet Cevat, Necmettin Sadık (Sadak) gibi kişilerin de konuyla ilgili 

yazıları yayımlanmıştır 372 . Bütün bu çalışmalar kanunun Meclisce 

kabul edilmesinden sonra hızlanmış, bu da Dil Encümeni’ne 

yeni üyelerin katılımı, yeni sözlük ve gramer kitaplarının sayısının 

artmasıyla sonuçlanmıştır. Dil Encümeni yaptığı çalışmalar ile harf 

inkılâbının gerçekten önemli bir temsilcisi ve savunucusu olmuş, 

1931 yılına kadar da büyük bir özveriyle çalışmıştır. 

Dil Encümeni’nin bu yoğun çalışma temposu yanında, devlet 

dairelerinde kurslar açılmış, memurlar yeni harflerden sınava alınmış 

373 , resmi yazışmalar için yeni yazı makinaları ısmarlanmış ve 

klavyeler düzenlenmiş, Arapça ve Farsça terkiplere yeni harflerle 

karşılık bulunmuş, sokak isimleri, tren, gemi, iskele vs. isimleri yeni 

harflerle yazılmaya başlanmış, IV. Muallimler Birliği Kongresi’nde, 

öğretmenler yeni harfleri öğreteceklerine dair and içmişler, 1928- 

29 ders yılında tüm okullarda yeni yazı ile öğretim başlamış, Yeni 

Türk Harfleri Marşı yayımlanmış, bütünüyle yeni harflerle basılan 

ilk dergi Türkçe Gazete çıkmış, en önemlisi de Türk basını yeni yazıya 

geçmiştir. Yeni alfabenin benimsenmesinde basının büyük rolü 

olduğu tartışılmaz. Çünkü halkın bu değişime alışması ve okumasını 

geliştirebilmesi için gazeteler iyi birer araçtır. Nitekim Türk basını 

1 Aralık 1928 günü tamamen yeni yazıya geçiş yapmıştır. Ancak bu 

durum gazetelerin tirajlarının düşmesine neden olmuştur. 1928 yılının 

Aralık ayında tirajları 10-11 bin olan İstanbul gazeteleri, %35-50 

oranında bir düşüş yaşamışlardır. Örneğin 7 Aralık 1928 günü, Cumhuriyet 

gazetesi basılan 7000-satılan 5730; Milliyet gazetesi basılan 

8000-satılan 5250; Akşam gazetesi basılan 3000-satılan 1340 gibi. 

Aynı günlerde Cumhuriyet, Milliyet ve Akşam gazetelerinin Fransızca 

baskıları da yapılmaya başlanmış, sürümü azalan Türkçe gazetelere 

mukabil Fransızca gazeteler satışlarını artırmışlardır. Ancak 

372 Levent, a.g.m., s. 30; Ülkütaşır, a.g.e., s. 87-89. 

373 Yurdun dört bir yanında memurlar yeni harflerden sınava tâbi tutulurlar. Hatta 

bu durum ciddi sonuçlar doğurur. Örneğin 1932 yılında Çankırı’da avukatlar 

yeni harflerden sınava girmişler, başarılı olamayan bir avukat da mesleğinden 

men edilmiştir (Son Posta, 1 Mayıs 1932, s. 2).


bu ilginç değişime ve düşüşe rağmen Türk basını yılmamış, büyük 

bir sabırla okuyucusunu kazanmaya çalışmıştır. Tabii Hükümet de 

basını böyle bir durumda yalnız bırakmamış 374 ve gereken yardım 

elini uzatmıştır. 

Türk basınının rolü kadar, gelişmelerin dış basındaki yansımaları 

da oldukça önemlidir. Başta İngiliz, Amerikan, Alman, Fransız ve 

İtalyan basını olmak üzere dünya basını, Arap alfabesinin yerine Latin 

alfabesinin kabul edilmesi meselesine yakın ilgi göstermiş, Atatürk’ü 

de kişiliği ve cesaretinden ötürü büyük bir hayranlıkla işlemiştir. Örneğin 

İngiliz basını, hem gelişmeleri tüm ayrıntısıyla vermiş hem de 

Atatürk’ün inkılâp metodunu irdelemiştir. Türkiye’deki gelişmeleri 

genelde hızlı bulan The Times, The Manchester Guardian, The Observer 

gibi gazeteler konuyla ilgili yorumlarında, yapılanları tasvip 

ettiklerini yazmışlar ve olayın olumlu, olumsuz yönlerini ele almaya 

çalışmışlardır 375 . Yine harf inkılâbını adım adım izleyen Amerikan 

basını da konuyu sık sık gündeme getirmiş, inkılâbı takdir etmiş, 

değişimin Doğulu milletlere örnek teşkil edebileceğini yazmış, en 

çok da Atatürk ve onun inkılâpçılığı üzerinde durmuştur. O günlerde 

Amerikan basını Atatürk’ten, çağın baş reformcusu, büyük Türk 

yenilikçisi gibi ifadeler ile bahsetmiştir 376 . Türkiye’deki alfabe değişiminin 

en çok yankı bulduğu ülkelerden biri de Almanya’dır. Almanlar 

elçiliğin gönderdiği raporlar sayesinde gelişmeleri yakından 

takip etmişlerdir. Özellikle 1924-33 yılları arasında Alman büyükelçisi 

olarak Türkiye’de bulunan R. Nadolny’nin Berlin’e gönderdiği 

374 Basına prim verilmesi hususunda Giresun milletvekili Hakkı Tarık Us’un verdiği 

kanun teklifi hakkında bk. “Yeni Türk Harflerinin Uygulanmasında Basına 

Verilen Prim”, BTTD, S. 9-10, Kasım-Aralık 1985, s. 120-127; 1 Aralık 

1928 sonrası Türkçe gazete ve dergiler Hükümetten belli miktarlarda bazı yardımlar 

almışlardır. Ancak onların istedikleri yardım ile verilen paralar arasında 

ciddi bir fark ortaya çıkmıştır. Örneğin, Cumhuriyet gazetesi 10.000 liralık 

bir yardım istemiş, fakat kendisine aylık 2250 lira verilmiştir. Milliyet istenen 

9000-verilen 2000, Vakit istenen 8000-verilen 850, Akşam istenen 7500verilen 

1100, Resimli Ay istenen 300-verilen 100, Akbaba istenen 400-verilen 

100 lira gibi (Şimşir, a.g.e., s. 226-228). 

375 Mustafa Yılmaz, İngiliz Basını ve Atatürk’ün Türkiyesi, Phoenix Yayınevi, 

Ankara 2002, s. 84-85. 

376 Başta Amerika olmak üzere, dış basında harp inkılâbı hakkındaki yazılar ve 

yorumlar için bk. Şimşir, a.g.e., s. 247-299.

200 


raporlar çok ilginçtir. Gönderilen raporlarda, gelişmelerin yakından 

takip edildiği, yapılan harf inkılâbının gerekli bulunduğu ve hatta 

Alman kamuoyunun bu olaya olumlu bakması gerektiği gibi konular 

üzerinde durulmuştur. Kısacası Almanya’da Türkiye’deki radikal 

değişim olumlu yankı bulmuş, bu inkılâbın Atatürk’ün “birinci sınıf 

bir devlet adamlığının ürünü” olduğu kanısına varılmıştır 377 . Tüm 

bu izlenimlerin ve basında yer alan haberlerin; Türkiye’nin tanınması, 

ülkede yapılan radikal değişimlerin diğer uluslara örnek teşkil 

etmesi, Atatürk’ün dünya çapında bir lider olduğunun ispatlanması 

ve bunun herkes tarafından kabul görmesi gibi olumlu sonuçlar doğurduğunu 

söyleyebiliriz. 

Görüldüğü gibi, hem Arap harflerinin modern bürokraside ve 

yaygın eğitimde kullanılacak bir araç olmadığı gerçeğinin farkına 

varılması hem de harf inkılâbının uygulamaya konulan kültür politikasının 

gereği olmasından ötürü Türkiye 1928 yılında oldukça cesur 

bir deneyime imza atmıştır. Bilindiği gibi Türkler tarih boyunca kullandıkları 

alfabeyi birkaç kez değiştirmişlerdir. Aslında alfabe değişikliği 

dünyada ilk kez bizde de yapılmamıştır. Ancak son yüzyılda 

dünyada, bu girişimin zorluğu ve sonuçları gözönüne alındığından 

böyle bir teşebbüse fazla başvurulmadığı görülmüştür. Çünkü bu 

tarz radikal değişimlerde toplumun her kesiminden olumlu tepkiler 

alınmayacağı, ciddi problemler çıkabileceği bir gerçektir. Nitekim 

Türkiye’de de harf inkılâbına çeşitli çevrelerden ciddi tepkiler 

gelmiştir. Tepkilerin ana gerekçesini ise, genç kuşakların Osmanlı 

Devleti’nden kalan kültürel, siyasal mirastan kopacağı ve toplumda 

bir düalizm yaşanabileceği endişesi oluşturmuştur. Ancak bütün 

olumsuz yaklaşımlara rağmen, inkılâbın yapılmaması ya da geciktirilmesi 

hiç düşünülmemiş, aksine sorunun daha çok üstüne gidilmiştir. 

Çünkü atılacak herhangi bir geri adım, çağdaş Türk toplumunu 

oluşturma sürecini ve gelinen noktayı aşağıya çekebilir, hatta engellerin 

güçlenerek toplumda daha ciddi sorunlar doğurmasına neden 

olabilirdi. 

377 Gülnihâl Bozkurt, “Türk Harf Devrimi’nin Alman Arşiv Belgelerinde Değerlendirilmesi”, 

XII. Tarih Kongresi, C. IV, Ankara 1999, s. 1353-1361.


Latin harflerinin getirilmesi ile ders kitaplarının 378 stokunu yapan 

yayınevlerinin iflas etmesi ya da yukarıda bahsettiğimiz gibi gazetelerinin 

tirajlarının gözle görülür bir şekilde düşüşü bile bu radikal 

değişimi sekteye uğratmamıştır. Atatürk’ün bu konudaki çabası ve 

ısrarı ise, Latin harflerinin de Enverî yazınının akibetine uğrayabileceği 

yolundaki endişesinden ve yenilgiyi kabul etmeyecek yapıda bir 

insan oluşundan kaynaklanmıştır. Kısacası, Atatürk halkına medeni 

bir anahtar 379 sunma gayretiyle ortaya koyduğu bu cesur teşebbüsünden 

ötürü büyük takdir toplamış, böylelikle Türkiye’nin diğer dünya 

devletlerine örnek olabileceği 380 fikrine de ağırlık kazandırmıştır. 

2. Millet Mektepleri 

Türkiye’de Millet Mektepleri’nin açılması düşünüldüğü günlerde, 

okur yazar oranı hiç de iç açıcı bir durumda değildi. Örneğin 

1920’lerde okuma yazma oranı %9-10 civarında idi. Bu rakam 

1940’larda ancak %30 civarına ulaşabilmiştir. Atatürk bu acı tabloyu 

değiştirebilmek için okuma yazma öğretmeyi ulusal bir görev olarak 

378 Bu arada Devlet Matbaası, Arap harfleri ile basılan tüm okul kitaplarını ve ilmi 

eserleri satış mağazalarından kaldırmış ve özel ambarlara koydurmuştur. Maarif 

Vekâleti bunların satışını yasaklamıştır. Verilen bilgilere göre bunlar 4-5 

ambarı dolduracak kadar çoktur. Ancak Vekâletten yapılan açıklamaya göre 

bu kitaplar kesinlikle yakılmayacak, kütüphanelere gönderilmek üzere tasnif 

edilecektir (Son Posta, 14 Kasım 1930, s. 3). 

379 Eraslan, “Türk İnkılabında Yöntem ve Anlayış”, s. 148. 

380 Atatürk’ü “tarife sığmaz cesur teşebbüsünden ötürü takdir ettiğini” söyleyen 

Ahmet Caferoğlu, alfabe değişikliğinin herkesi şaşırtacak kadar sessiz ve sakin 

yapıldığını ve bunun dünya milletleri tarafından da onaylandığını yazmıştır. 

Hatta bu konuda bir de örnek vermiştir. 1929 yılında Cemiyet-i Akvam’a bağlı 

La commission internationale de cooperation intellectuelle komitesi üyesi Japon 

bilgin Prof. Tanakadate’nin, “bütün dünya milletlerinin latin alfabesi esasına 

dayanan bir alfabe sisteminin kabulünü” teklif ettiğini, Komitenin bunun 

üzerine Türkiye’deki uygulamanın sonucuna göre hareket etme kararı aldığını, 

hatta kendisiyle de temasa geçildiğini anlatmıştır. A. Caferoğlu’nun 1934 

yılında hazırladığı “L’adaptation universelle des caracteres Latins” isimli 

raporuna dayanarak meşhur dilci filozof Otta Jespersen’in de hazırladığı bir 

raporunda “Türkiye’nin bu hususta bütün milletlere örnek olabileceğini ileri 

sürmüş ve bu kültür değiştirme hamlelerine, diğer milletlerin de katılmasını 

istemiştir” (A. Caferoğlu, “Büyük Türk Kültürcüsü Atatürk”, Türk Kültürü 

Dergisi, C. XII, S. 13, Kasım 1963, s. 70-74).

202 


benimsemiş ve olayı bir seferberlik şeklinde başlatmıştır. Şehir ve 

kasabalarda başlatılan okuma-yazma seferberliğine halkın gösterdiği 

ilgi, bu çalışmanın daha teşkilâtlı ve disiplinli ele alınması gerekliliğini 

ortaya koymuştur. Bunun üzerine, eğitimi yaygınlaştırmak için 

başta Cumhurbaşkanının gayretleriyle mesele hükümet programına 

alınmıştır. İşte bu faaliyetlerin sonunda Millet Mektepleri (Ulus 

Okulları-Halk Dershaneleri)’nin açılması kararlaştırılmıştır. Nitekim 

Latin harflerinin kabulünden hemen sonra yani 8 Kasım 1928 günü 

Başbakan İsmet Paşa Meclis’te yaptığı bir konuşmada okuma yazma 

sorununu gündeme getirmiş ve yeni yazıyı halka öğretebilmek için 

ülkede Millet Mektepleri’nin açılacağını duyurmuştur. İsmet Paşa 

yaptığı açıklamada, vatandaşlar için iki ya da dört aylık kurslar açılacağını, 

şehirde ve köyde okula gitmeye vakti olmayanlar için seyyar 

muallim teşkilâtı kurulacağını, Atatürk’ün millet mekteplerinin 

hem başkanlığını hem de başöğretmenliğini üstlendiğini söyleyerek, 

bu çalışma sayesinde yaklaşık bir senede birkaç yüz bin kişinin istenen 

düzeye geleceği konusundaki temennisini dile getirmiştir 381 . 

1920’li yıllara damgasını vuran Millet Mektepleri gerçekten büyük 

bir projedir. Bütün amaç, yeni yazının tüm halka ulaştırılıp öğretilmesini 

sağlamak ve böylelikle okuma yazma oranını yükseltmek 

olarak belirlenmiştir. Nitekim İsmet Paşa’nın yukarıda sözünü ettiğimiz 

konuşmasında, bir sene içinde bir kaç yüz bin kişinin okur 

yazar hale geleceğini söylemesi bunun en açık kanıtı ve Hükümetin 

uygulamadan neler beklediğinin bir işaretidir. 

Başbakanın yanı sıra dönemin Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü 

Aras da aynı umudu beslemiş, hatta biraz daha ileri giderek Amerikan 

Büyükelçisi Joseph Grew’a, Hükümetin okuma yazma oranını 

on beş yılda yüzde yüze çıkarmayı planladığını söylemiştir. Henüz 

yüzde doksanının okuma yazma bilmediği bir ülkenin, on beş yıl 

içinde bu oranı yüzde yüze çıkarabileceğine pek inanmayan Büyükelçi 

Grew ise ülkesine gönderdiği raporlarda bu durumu izah etmiş 

ve Türkiye için bu sürenin gerçekten yeterli olup olmayacağını merak 

ettiğini yazmıştır 382 . Şu çok açıktır ki, ne yeni harflerin kabulü 

ne de Millet Mekteplerinin açılması Türkiye’yi bir anda o arzu edi- 

381 Cumhuriyet, 9 Kasım 1928, s. 1-2. 

382 Şimşir, a.g.e., s. 234.


len seviyeye getirememiş, yani çabalar o gün için bütün Türkiye’nin 

okur-yazar olmasına yetmemiştir. Ancak meselenin üzerine büyük 

bir cesaretle gidilmesi ve ülkede okuma-yazma ve halk seferberliği 

başlatılması, bu tür uygulamaların önemini her zaman için korumasını 

sağlamıştır. 

Bakanlar Kurulu’nun 11 Kasım 1928 günü onayladığı Millet Mektepleri 

Teşkilâtı Talimatnamesi 24 Kasım günü de Resmi Gazete’de 

yayımlanarak yürürlüğe girmiştir 383 . Talimatnamede de belirtildiği 

üzere, Millet Mektepleri “Türkiye halkını okuyup yazmaya muktedir 

bir hâle getirmek, ana bilgiler kazandırmak” için açılmıştır. Okullarda, 

Cuma günü hariç derslerin hergün birer saat yapılması, 2 saat 

kıraat ve tahrir (okuma-yazma), 2 saat hesap ve birer saat de sağlık 

ve yurt bilgisi 384 derslerine ayrılması karara bağlanmıştır 385 . Maarif 

Vekâleti bu kurslar için özel alfabeler, iri yazılı okuma kitapları 

bastırmış, kitaplar kurs öğrencilerine parasız dağıtılmıştır. Özellikle 

İstanbul’da Belediye Başkanı Muhittin (Üstündağ) Bey tarafından 

halka konuyla ilgili çeşitli duyurular yapılmıştır. Bu duyurularda 

Millet Mektepleri’nin 1 Ocak 1929’dan itibaren açılacağı, 16-45 yaş 

arası tüm kadın ve erkeklerin bu fırsattan yararlanabileceği 386 , eski 

harfleri bilenler (A Dershaneleri) ile bilmeyenlerin (B Dershaneleri) 

ayrı gruplarda dörder aylık bir eğitim göreceği bildirilmiştir. Ayrıca 

A veya B Dershanelerinden birini başarıyla bitirenlere bir de Şahadetname 

verilmesi kararlaştırılmıştır. Nitekim ilân edildiği üzere 

Millet Mektepleri 1 Ocak 1929 günü törenlerle açılmıştır. Hatta aynı 

gün Maarif Vekili Mustafa Necati Bey’in ani ölümü bile bu şenlikleri 

ve törenleri engelleyememiştir. 

383 Düstur, Üçüncü Tertip, C. X, s.10-25; Resmi Gazete, 24 Kasım 1928, No. 

1048. 

384 Millet Mekteplerinde Yurttaşlık Eğitimi, Öğretim Programı ve Ders Kitapları 

hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Cemil Öztürk-Arzu M. Nurdoğan, “Millet 

Mekteblerinde Yurttaşlık Eğitimi: Öğretim Programı ve Ders Kitapları”, Türk 

Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 5, İstanbul 2001, s. 175-202. 

385 Ayrıntılı bilgi için bk. Mücteba İlgürel, “Millet Mektepleri”, Doğumunun 

100. Yılında Atatürk’e Armağan, İÜEF Yay., İstanbul 1981, s. 25-34. 

386 1928’de ideal öğrenci yaşı 16-30 olarak kabul edilmiş, fakat bir yıl sonra 16- 

45 yaşa çıkarılmıştır. Bu arada 45 yaşı geçenler için herhangi bir zorunluluk 

getirilmemiş, kişinin tercihine bırakılmıştır (Başgöz, Türkiye’nin Eğitim 

Çıkmazı ve Atatürk, s. 121).

204 


Yurt çapında bir uygulama olan Millet Mektepleri ile hem herkese 

okuma yazma öğretilmeye hem de yurttaşlık bilgi ve bilinci 

kazandırılmaya çalışılmıştır. Hatta okulsuz ve öğretmensiz köylere 

seyyar dershanelerin gönderilmesi dahi söz konusudur. Bu noktada 

Köy Yatı Mektepleri’nden de kısaca bahsetmek gerekir. Çünkü Dr. 

Reşit Galip’in Maarif Vekilliği döneminde gündeme gelen bu projede, 

eğitimin ulaşamadığı köy çocukları için özel bir uygulamaya gidilmiş 

ve belli merkezlerde yatılı olarak bunların toplanması ve eğitilmesi 

kararlaştırılmıştır. Burada hem öğretmen yokluğundan ötürü 

köy çocuklarının eğitimden mahrum kalmamaları için 8-10 okulsuz 

köyün çocuklarını merkezi bir köyde toplamak hem de öğretmen ve 

binadan tasarruf etmek gibi esaslar gözönünde bulundurulmuştur. 

Mesele, Köy Yatı Dershaneleri Talimatı’nın hazırlanması ve yürürlüğe 

girmesi ile çözülmüştür. Dershanelere okulsuz her köyden 12-18 

yaş arasındaki “sıhhatli ve zeki” çocukların alınması ve bir dershanenin 

asgari 20 öğrenci ile açılması gibi şartlar da belirlenmiştir 387 . 

Fakat tıpkı Millet Mektepleri’nde olduğu gibi zamanla heyecanın 

yitirilmesi başarıyı ve işin devamlılığını da yakından etkilemiş, bazı 

sebeplerden ötürü uygulama Adana ve Ardahan gibi birkaç yer ile 

sınırlı kalmaktan kurtulamamıştır 388 . 

Millet Mektepleri’ne ilk yıllar ilgi büyük olmuş 389 , ancak sonraki 

yıllarda hem açılan dershane, öğretmen ve öğrenci sayısında hem de 

öğrencilerin seviyelerinde ciddi düşüşler yaşanmıştır. Örneğin 1928- 

29 döneminde 20.489 dershane sayısı 1932-33 döneminde 5.107’ye 

düşmüş; yine 1928-29 yıllarında okullara devam edenlerin sayısı 

1.045.500 iken, bu rakam 1932-33 döneminde sadece 157.639’u 

387 İstanbul Araştırma Merkezi, Öğretim ve Eğitim Araştırma Grubu, “Millet 

Mektepleri-Köy Yatı Dersaneleri”, BTTD, S. 9-10, Kasım-Aralık 1985, s. 

112-113. 

388 C. Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, TTK, Ankara 

1996, s. 140. 

389 Yeni harfleri öğrenme şevk ve heyecanını artırmak için özel propaganda kurullarının 

kurulması gibi yöntemlere de başvurulmuştur. Bu kurulların görevi 

ise sinema, tiyatro, kahvehane vs. yerlerde halka konferans verme, radyo konuşmaları 

yapma, afiş asma gibi etkinlikleri yürütmek olarak belirlenmiştir 

(Öztürk-Nurdoğan, a.g.m., s. 184-185). Hatta Millet Mekteplerine mazaret 

veya ihmal sebebiyle gelmeyenler polis tarafından da takip edilmiştir (İlgürel, 

a.g.m., s. 31).


bulabilmiştir 390 . Bu rakamları dönemin basınından da takip etmek 

mümkündür. Daha uygulamanın başlamasından bir sene sonra çıkan 

haberlerde, Millet Mektepleri’nin durgun olduğu ve özellikle 

İstanbul’da katılımın az olduğu yazılmıştır. Bu esnada rastladığımız 

ilginç bir haber de Maarif Vekâleti’nin okullara kayıt yaptırmayanlara 

para cezası vereceği üzerinedir 391 . 

Genel anlamda bakıldığında, Ocak 1929 tarihinden Millet 

Mektepleri’nin kapandığı 1936 yılına kadar olan sekiz yıllık süreçte 

toplam 1 milyon 200 bin kişiye bu okullarda okuma yazma öğretilmiştir. 

Her yurttaşa, kadına, erkeğe, hamala, balıkçıya yeni alfabeyi 

öğretmeyi hedefleyen ve onları teşvik etmek için açılan bu okullar, 

gerçekten büyük bir seferberlik havası içinde ve coşkuyla çalışmışlardır. 

Zaten Atatürk’ün yaratmak istediği yeni Türk insanının yetişmesi, 

çağdaş milletler seviyesine ulaşabilmesi için bu zorunlu görülmüştür. 

Fakat Tevfik Rüştü’nün Amerikan Büyükelçisi’ne bahsettiği 

o rakama ulaşmak bir türlü mümkün olamamıştır. Bütün bu çabalara 

ve heyecanın yitirilmesine rağmen Millet Mektepleri, yine de ülkede 

böyle bir dönemde atılan önemli ve cesur bir atılım olmuştur. Millet 

Mektepleri herşeyden önce halkın, gerek yeni alfabe ile tanışmasında 

ve onu kabullenmeye çalışmasında gerekse harf inkılâbının başarıya 

ulaşmasında büyük rol oynamışlardır. Bu proje aynı zamanda 

Türkiye’nin gerçekleştirdiği en büyük okuma-yazma ve halk eğitimi 

seferberliği 392 olması hasebiyle de önem kazanmıştır. Aslında okuma 

yazma sorunu bugün de ciddi meselelerimizden birisidir. Senelerdir 

okuma yazma seferberliği içinde olan ülkemizde, belli sürelerde 

okuma kursları açılmaya devam edilmektedir. Ancak buna rağmen 

okuma yazma bilmeyenlerin oranı bir türlü sıfıra indirilememektedir. 

Daha 1980’lerin başında okuma yazma bilmeyenlerin oranının 

13 milyon olduğu açıklanan 393 Türkiye’de, tam anlamıyla bir seferberlik 

ruhuna ve heyecanına hâlâ ihtiyaç olduğu bir gerçektir. 

390 Millet Mektepleri’nin çalışmalarına ilişkin istatistik hakkında, Şimşir, a.g.e., s. 

244. 

391 Son Posta, 8 Kasım 1930, s. 2; 28 Kasım 1930, s. 2. 

392 Öztürk- Nurdoğan, a.g.m., s.201. 

393 Kavcar, “Atatürk ve Kültür Reformu”, s. 919.

206 


3. Dilde Sadeleştirme Çabaları 

Bütün inkılâp hareketleri, sistemlerini yayıp onu geniş kitlelere 

benimsetebilmek için her türlü tedbiri alır ve mevcut iletişim yollarını 

denerler. Türkiye’de de Cumhuriyetin ilk yıllarında aynı endişe ve 

hedefle yola çıkılmış, toplumun kalkınması için bir takım politikalar 

oluşturulmuştur. Bu politikaların ilk hareket noktası da tarih, dil, 

din ve sanat alanları olarak belirlenmiştir. Atatürk’ün en çok enerji 

harcadığı dil ve tarih hamleleri ise sözünü ettiğimiz politikaların temelidir. 

Atatürk dil konusuna gerçekten büyük önem vermiş, halkçılık, 

milliyetçilik hatta Laiklik ilkeleri doğultusunda hareket etmiştir. 

Bu hareketinde bütün aydınlardan, yazarlardan istifade etmeye özen 

göstermiştir. Çünkü toplumsal kalkınmada aydınların rolü, onların 

dil, tarih, din ve sanat görüş ve anlayışları çok belirleyicidir ki O da 

bunun farkındadır. 

Atatürk’ün milliyetçilik ve Laiklik ilkeleri ile temellendirdiğimiz 

dil politikaları, aslında bir zihniyet değişiminin, milli birlik ve 

beraberlik kaygısının etkisiyle şekillenmiştir. Gerçekten de bu çabadan 

beklenen, uzun vadede bir zihniyet değişikliğidir 394 . Bu manada 

dil çalışmaları, diğer inkılâplara da destek olmuş, temel teşkil 

etmiştir. Yine bu uğurda yapılacak bir çalışma yani yeni alfabe, 

yeni dil, Türkleri biraz daha Batı’ya yaklaştırmış olacaktı ki bu da 

doğudan gittikçe uzaklaşma anlamına geliyordu. Yani öyle bir dil 

yaratılmalıydı ki bu dil hem Türk ulusunu diğer Müslüman ülkelerden 

olabildiğince farklılaştırmalı hem de Batı medeniyetinin seküler 

düşünce ve hislerini tamamen karşılamalıydı 395 . Bu bağlamda dilin, 

Türk insanına yeni ve milli bir kimlik kazandırılmaya çalışıldığı bir 

394 Atatürk 1923 yılında Konya Türk Ocağı’nda gençlerle yaptığı bir konuşma 

esnasında, milleti asırlardır gaflet içinde bırakan esas noktanın zihniyet meselesi 

olduğuna değinmiş, “bütün sefaletlerimizin sebebi kat’isi” ni zihniyet 

meselesi olarak göstermiş ve bunun bir an önce değiştirilmesinin gereği üzerinde 

durmuştur. Çünkü O’na göre, “zihniyeti zayıf, çürük, sakîm, sehîf olan 

bir heyeti içtimaiyenin bütün mesaisi heba” olmaya mahkumdur. Dolayısıyla 

bu duruma düşmemek için yapılması gereken şey, dünyanın bütün ilminden, 

keşfinden faydalanarak modern bir ilim zihniyetine sahip olmak için çalışmaktır 

(20 Mart 1923’de “Konya Gençleriyle Konuşma”, ASD, C. II, s. 142). 

395 Uriel Heid, Türkiye’de Dil Devrimi, Çev. Nejlet Öztürk, IQ KültürSanat Yayıncılık, 



dönemde önemli bir araç olduğunu söyleyebiliriz. 1930’lu yıllarda 

üzerinde durmaya çalıştığımız gibi, dil ile milliyetçilik aynı eksen 

üzerinde ele alınmış ve dil politikaları millileşme çabasında önemli 

bir rol oynamıştır. Nitekim Atatürk de bu bağı zaman zaman dile 

getirmeye çalışmıştır. Örneğin 17 Şubat 1931 günü Adana’da Türk 

Ocağı’nı ziyaretinde “..milliyetin çok belirgin niteliklerinden biri 

dildir. Türk milletindenim diyen insan, her şeyden önce ve behemehal 

Türkçe konuşmalıdır. Türkçe konuşmayan bir insan Türk düşüncesine 

bağlı olduğunu iddia ederse, buna inanmak doğru olmaz” 396 

demiş ve sonra da Adana’da yirmi binden fazla vatandaşın Türkçe 

bilmediğinden bahisle, ocaklı gençleri Türkçenin yaygınlaştırılması 

için göreve çağırmıştır. “Türk demek, dil demektir” ya da “Türk dili, 

Türk milletinin kalbidir, zihnidir” 397 ifadeleriyle düşüncelerini ortaya 

koyan Atatürk, böylelikle Türk halkını dil vasıtasıyla uluslaşma sürecinin 

398 içine çekmeye çalışmıştır. 

Dilin sadeleştirilmeye çalışıldığı günlerde herkes sadece sözcükler 

üzerinde durmuş, alfabe değişikliğinin normal hayatta getireceği 

kolaylıkları dile getirmeye başlamıştır. Ancak çoğu kişi bu değişikliğin 

geçmişle mevcut bağların koparılması, geçmişin tasfiyesi ve 

Batıyla kültürel bir bütünleşmenin ilk adımı olabileceğini tahmin etmemiştir 

399 . Dilde tasfiye hareketinin başlamasıyla birlikte, dilimize 

Batı kökenli sözcüklerin girmesi bunun bir kanıtı olsa gerektir. 

Dil çalışmalarının hareket noktasını, Türk dilinin sadece Osmanlıcadan 

ibaret olmadığı, geçmişinin çok eskilere dayandığı, 

Türkçenin köklü bir dil olduğu hususlarının ön plana çıkarılması ve 

bunların ispatlanması teşkil etmiştir. Çünkü dil en etkili millileşme 

araçlarından biri olarak görülmüştür. Fakat tam bu süreçte, 1928 yılında 

yapılan Harf İnkılâbı beraberinde yabancı kökenli kelimele- 

396 Taha Toros, Atatürk’ün Adana Seyahatleri, Çukurova Gazeteciler Cemiyeti 

Kültür Yay., Adana 1981, s. 61; Korkmaz, Atatürk ve Türk Dili- Belgeler, s. 

191. 

397 İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, s. 29. 

398 Dil ile ulusçuluk arasındaki ilişki ve dil politikaları hakkında ayrıntılı bilgi 

için bk. Hüseyin Sadoğlu, Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, İstanbul 

Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2003. 

399 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, Kaynak 

Yay., İstanbul 2002, s. 100-101.

208 


rin Türkçeden atılması ve yerine yeni karşılıklar bulunması gibi bir 

problem yaratmıştır. Bu problem, özellikle 1932 sonrası başlayacak 

olan dilde sadeleşme çabalarının hareket noktası olarak karşımıza 

çıkmaktadır. Atatürk’ün bu noktada hedefi, hem Türk dilinin eskiliğini 

ve zenginliğini ortaya koymak hem de dili ulusal gücü içinde 

geliştirmektir 400 . 

Dildeki yabancı kelimelere savaş açmak ve dili onlardan kurtarmak 

gibi çabaların dünyada da örnekleri çoktur. Örneğin XVI. 

yüzyıla kadar Latince ve Fransızca egemenliğinde olan Almanca 

sonradan özleştirilmiştir. Yine XVI. yüzyılda İtalya, XVII. yüzyılda 

Fransa, XVIII. yüzyılda Macaristan’da özellikle Latinceye karşı 

bir savaş açılmış ve dilin özleştirilmesi için çaba harcanmıştır. Asıl 

ilginci ise Türkiye’de 1930’larda başlayan bu çalışmalara paralel 

olarak İtalya’da yapılan dilde tasfiye çabalarıdır. Öyle ki, 1932 yılında 

Mussolini de İtalyancayı yabancı kelimelerden temizlemeye 

çalışmıştır. Bir gazetenin “M. Mussolini İtalyancayı Temizliyor” başlığı 

ile verdiği haberden; İtalyan başkanının İtalyancadaki yabancı 

kelimeleri kaldırmaya karar verdiğini, bununla ilgili olarak önce bir 

beyanname yayımladığını ve bütün vatandaşlarını da bu çalışmaya 

davet ettiğini öğreniyoruz. Aynı haberde, İtalyancadan atılan ilk kelimenin 

Şoför kelimesi olduğunu, bunun yerine Otista kelimesinin 

kullanılmaya başlandığını, ilk etapta dilden 50 kelimenin atıldığını 

ve çoğu gazetecinin de Mussolini’nin bu hareketini takdir ettiklerini 

okuyoruz. Dünya merakla Mussolini’nin yaptığı çalışmayı izlemiş, 

şoför kelimesinde olduğu gibi diğer yabancı kelimelere de nasıl karşılıklar 

bulunacağını merakla beklemeye başlamıştır 401 . Bu örnek, dili 

sadeleştirme, özleştirme ve dilde tasfiye çalışmalarının sadece bizde 

değil, aslında dünyada da yapıldığını gözler önüne koyduğu için 

büyük önem taşımaktadır. Ayrıca sözü edilen bu çabanın, Atatürk’ün 

dünyadaki kültür politikalarını da yakından takip ettiğinin bir göstergesi 

olduğunu söylemek mümkündür. 

Nitekim başlatılan çalışmalar çerçevesinde Başbakan hemen 

Ankara’da bir komisyon toplamış ve burada öncelikle sözlük ihtiya- 

400 Aksoy, a.g.e., s. 28-29. 

401 Son Posta, 10 Mayıs 1932, s. 8.


cından bahsetmiştir. Komisyon yaptığı toplantılarda sözlüğün bir an 

önce hazırlanmasını kararlaştırmış, aynı zamanda iki konuda daha 

anlaşmaya varmıştır. 1. Dilin sınırlarını çizmek, kelime hazinesini 

belirlemek, 2. Türkçeden yabancı kelimeleri ayıklamak ve yerine 

yeni Türkçe karşılıklar bulmak. 

Atatürk aynı günlerde sofrasında dil uzmanları ile uzun süren 

toplantılar yapmış, dildeki yabancı sözcüklere öz Türkçe karşılıklar 

bulmaya çalışmıştır. O günlerde Atatürk’ün en büyük zevki, bu 

konularda konunun uzmanları ile konuşmak, tartışmak hatta onları 

imtihan etmektir. Bunlar arasında öğretmenler, profesörler, doktorlar, 

askerler kısacası her kesimden insan yer almıştır. Görüşmeler 

sırasında ilginçtir, kimi iltifata mazhar olurken kimi de ya meclisten 

kovulmuş ya da azarlanmıştır. İşte bu çalışmaların yapıldığı tarihlerde, 

özellikle sözlük çalışmaları esnasında Atatürk bazı sözlük ve kitapları 

elinin altından hiç eksik etmemiş, bunlar üzerinde uzun süren 

çalışmalar yapmıştır 402 . Atatürk’ün başucundan ayırmadığı eserlerden 

bazıları; V.V. Radlov, Türk Lehçeleri Sözlüğü (4 ciltlik, 1888- 

1911), E. Pekarskiy, 4 ciltlik Yakut Sözlüğü, A. Walde’nin J. Pokorny 

ile ortaklaşa yazdığı Hint-Avrupa Dilleri Etimolojisi Sözlüğü (3 cilt, 

1930-1932); bunların haricinde Sümerce, İbranice, Arapça, Farsça, 

Macarca vs. çok sayıda sözlük ile F. Lenormant, Kaldenin İlkel Dili 

ve Turanlı Lehçeler (1875), H. Winkler, Ural ve Altay Dilleri ve 

Gruplamalar (1885), A. V. Edlinger, Türk Dillerinin Hint-Avrupa 

Dilleriyle Olan Eski Bağlantıları (1912), Sadri Maksudi Arsal, Türk 

Dili İçin (1930) kitapları sayılabilir 403 . Bu arada 1930 sonrası Nazi 

Almanyası’ndan kaçarak ülkeye gelen Benno Landesberger, Gütterbock 

gibi dünyaca ünlü sümerolog ve hititologlar da Atatürk’ün yanında 

yer almışlar ve çalışmalara yardım etmişlerdir. 

402 Atatürk’ün okuduğu, kendisine göre özel işaretler koyduğu kitaplığında bulunan 

eserler için bk. Gürbüz D. Tüfekçi, Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar, 

Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1983; Şerafettin Turan, Atatürk’ün Düşünce 

Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, TTK, Ankara 1989. 

403 Cevdet Perin, Doğumunun 100. Yıldönümünde Atatürk Kültür Devrimi, 

İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1987, s. 85; Sadi Borak, “Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar 

ve Kitaplığı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. IX, S. 25, Kasım 

1992, s. 73-83; Orhan Türkdoğan, Kemalist Sistem, Kültürel Boyutları, 

Alfa Yay., İstanbul 1999, s. 318-319.

210 


Atatürk’ün verdiği direktifler doğrultusunda harekete geçen Hükümet 

de ciddi bir çalışma temposu içine girmiş ve bu bağlamda 

ilk etapta Dil Heyeti tarafından hazırlanan yeni Türk sözlüğü için 

kimya, tıp, bitki, hayvan vs. fen bilimlerine ait kelimelerin konunun 

uzmanlarınca hazırlanmasını kararlaştırmıştır. 1930 yılında Başbakanlık, 

Maarif ve Maliye Vekâletlerinin yaptığı uzun yazışmalar sonucunda, 

kişilerin bu işi normal mesai saatlerinin dışında çalışarak 

yapmaları, bu yüzden de en az üç saatlik bu çalışmanın karşılığında 

kendilerine en uygun ücretin ödenmesi istenmiştir. Maarif Vekâleti, 

Darülfünun Kimya müderrrisi Cevat Mazhar Bey-150, Baytar Mektebi 

Rektörü Müderris Halit Bey-150, Orta Muallim Mektebi Kimya 

Muallimi Avni Refik Bey-75, Darülfünun Hayvanat Müderrisi Vehbi 

Bey-180, Darülfünun Nebatat Müderrisi Esat Şerafettin Bey-300, 

Darülfünun Tıp Fakültesi Müderrisi Hüseyinzade Ali Bey-250, Darülfünun 

Tıp Fakültesi Müderrisi Saim Ali Bey-250 lira olarak maaşları 

uygun görmüştür. Ayrıca o güne kadar maaş almadan çalışan 

Talim ve Terbiye Dairesi Reisi Mehmet Emin Bey, Talim ve Terbiye 

Dairesi Azasından İhsan Bey, Maarif Vekâleti Kütüphaneler Müdürü 

Hasan Fehmi Bey, Orta Muallim Mektebi Muallimlerinden İsmail 

Hikmet Bey ile Etnografya Müzesi Müdürü Hamit Zübeyir Bey’e de 

mesai saatleri dışında çalışmak ve bu mesai günde üç saatten az olmamak 

şartıyla her üç ay için maaş verilmesi talep edilmiştir (26 Şubat 

1930) 404 . Nitekim yapılan yazışmalar sonucunda, Dil Heyeti’ne 

ait öngörülen kadro ve maaşlar, 2 Temmuz 1930 günlü toplantı ile 

kabul olunmuştur 405 

Dil Encümeni, çalışmalarını yürüttüğü ilk günden itibaren ciddi 

eleştirelere de maruz kalmıştır. Daha 1931 yılının ilk aylarında 

Son Posta gazetesinde Peyami Safa konuya eleştirel bir üslûpla yaklaşmış 

ve bir önceki senenin muhasebesini yapmıştır. 1930 yılının 

fikir hayatımızda çorak geçtiğini, doğru dürüst bir ilim, sanat dergisinin, 

kitabının çıkmadığını, Hayat, Hadise, Görüş, Hep Gençlik 

gibi dergilerin kapatıldığını hatta gazetelerin edebiyat sayfalarından 

vazgeçtiğini yazmış ve “halkın ruhunda yalnız sefil duyguları alevlendirmek 

için cinsi ve behimi kıvılcımları üflüyorlar, Şarlo’nun po- 

404 BCA, 030.18.1.2./8.10.5 ve lefi 147-17. 

405 BCA, 030.18.1.2/ 12.46.9.


tini, Billi Dov’un bacağı gibi...” diye eklemiştir. Safa’nın “dil, imla, 

yazı berbat bir anarşi içindedir. Dil encümeni bir leş gibi hareketsiz 

uzanıp yatıyor. Encümenin semtine uğramıyorlar...” şeklindeki sert 

ifadeleri de o günkü durumu açıklamaya yetecek niteliktedir. Ayrıca 

Peyami Safa “ilim-sanat-edebiyat aleminde kıtlık var. Sade kıtlık değil 

yarını tehdit eden bir dağılma, şaşkınlık ve perişanlık” sözleri ile 

de âdeta isyan etmiştir 406 . 

Yine Temmuz 1931 tarihinde Çankırı milletvekili Talat Bey de 

kendine göre bir hesap çıkarmış, Encümen’in yavaş çalıştığını, şivemizle 

alâkası olmayan kelimelerin toplandığını, bunun da masrafları 

artırdığını söylemiştir. Bu arada Encümen 1928’de 10 bin, 1929’da 

40 bin, 1930’da 40 bin liralık bir tahsisat almıştır. Talat Bey, bu parayı 

çok bulmuş ve bunu “astarı yüzünden pahalıya gelen bir iş” 

olarak yorumlamıştır. Ancak bu günlerde Hükümet de bunun farkına 

varmış olacak ki Dil Encümeni’nin 40 bin liralık tahsisatını 20 bin 

liraya indirmiştir 407 . Yaşanan bu gelişmeler Dil Encümeni için yeni 

bir şekil düşünülmesine neden olmuştur. 

Çalışmalar ve tartışmaların birbirini takip ettiği günlerde gelişmelere 

basın da kayıtsız kalmamış, hem olup biteni günü gününe 

vermeye hem de halkın ve aydınların nabzını yoklamaya çalışmıştır. 

Bunun en ilginç örneklerinden birini yine Son Posta gazetesi vermiştir. 

12 Ağustos 1931 günü gazete bir kaç soruluk bir dil anketi 

düzenlemiş ve dönemin edebiyatçılarına, öğretmenlerine sorular yöneltmiştir. 

Dil Anketi’nde yer alan sorular şunlardır: 

1. Alfabede, imla ve gramerde tadilata taraftar mısınız? 

2. Çağatayça ve Uygurca’dan bugünkü dilimize kelimeler alınması 

mümkün müdür? 

3. İlmi ıstılahların Arapça’dan mı, Yunanca ve Latince’den mi 

alınmasına taraftarsınız? 

4. Bir dil kongresi toplanmasını faydalı bulurmusunuz? 

5. Daimi bir dil encümenine ihtiyaç var mı? 

406 Son Posta, 2 Ocak 1931, s. 1. 

407 Son Posta, 2 Temmuz 1931, s. 3; 16 Temmuz 1931, s. 1

212 


Gazete daha sonra da çeşitli kişilerle uzun röportajlar yaparak 

onlara bu soruları yöneltmiştir. Hüseyin Cahit, Ali Canip, Reşat Nuri, 

Kâzım Nami, Yusuf Ziya, Ahmet Cevat başta olmak üzere dönemin 

pek çok aydını bu ankete katılan kişiler olmuşlardır. Ankete 

katılan kişilerin çoğu gelişmeleri olumlu bulduğunu söylerken, bazıları 

da çalışmalara çeşitli eleştiriler getirmekten geri kalmamışlardır. 

Nitekim bunların başında gelen ve muhalefet yapmaya devam eden 

Hüseyin Cahit, yeni bir alfabenin alınmasını kusurlu bulmuş, bugün 

dilde gramer diye birşey kalmadığını söylemiş, bir dil kongresinin 

toplanmasını “boş yere vakit kaybı” olarak değerlendirmiş, daimi dil 

encümenine ise ihtiyaç olduğuna dair olumlu bir cevap vermiştir. Ali 

Canip Bey ise Türkiye Cumhuriyeti garp medeniyetinde yer almayı 

düşündüğüne göre Arapça ıstılahların alınmasına gerek olmadığını, 

aksi takdirde bunun “Şam kumaşı ile frak dikmek” ten ibaret kalacağını 

belirtmiştir 408 . 

İşte tüm bu yaşananlar, zamanla oluşturulan komisyonlarda çalışmaların 

hızlanıp işin ciddiyetinin ortaya çıkmaya başlamasıyla 

birlikte dil meselesinin daha merkezi ve örgütlü bir çalışma gerektirdiği 

fikri ağırlık kazanmaya başlamıştır. Cemiyetin üyelerinden 

birisi olacak olan Ruşen Eşref, bu konu hakkındaki anısını şöyle anlatmaktadır: 

“11 Temmuz 1932’de, Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin 

davet iltifatlarını aldım. Akşam üzeri Çankaya’ya gittim. 

Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti Azaları da orada bulunuyorlardı. O günlerde 

ilk tarih kongresi yeni bitmişti. Gelecek yıla yetiştirilecek büyük 

kitabın bölümleri, nasıl olacağı ve kimler tarafından yazılacağı 

konuşulmaktaydı. Tarih konuşması bitmek üzere iken Gazi Hazretleri, 

oradakilere sordular: “Dil işlerini düşünecek zaman da gelmiştir. 

Ne dersiniz?” 

Maarif Vekaleti bütçesinden tahsisatı kesildiği 1931 Temmuzu sonundan 

beri, eski Dil Encümeni artık çalışmıyordu. Harf İnkılâbının 

hızından doğan bu kaynağın yeni bir varlık göstermesi çok yerinde 

olacaktı. Onun için, Reisicumhur Hazretlerinin yüksek düşüncesi sevinçle 

karşılandı. Gazi Hazretleri: “Öyle ise, Türk Tarihi Tetkik Ce- 

408 Son Posta, 12 Ağustos 1931, s. 1.


miyeti gibi bir de ona kardeş bir dil cemiyeti kuralım. Adı Türk Dili 

Tetkik Cemiyeti olsun” buyurdular” 409 . 

Neticede Atatürk’ün insiyatifi ve himayesinde bir Türk Dili Tetkik 

Cemiyeti’nin kurulması ve Dil Encümeni’nin de bu cemiyete 

bağlanması kararlaştırılmıştır. 12 Temmuz 1932 günü kurulan Türk 

Dili Tetkik Cemiyeti’nin üyeliğine ise Samih Rıfat (başkan), Ruşen 

Eşref (kâtip), Celal Sahir ve Yakup Kadri getirilmiştir410 . Cemiyet, 

Türk Dil Kurumu’nun ilk çekirdeğini oluşturmuştur. Dilde sadeleştirme 

ihtiyacının duyulmasıyla birlikte başlayan çalışmalarda yani 

Falih Rıfkı’nın dediği gibi dil inkılâbının gerçek anlamda başladığı 

bir dönemde411 , Atatürk ve İsmet Paşa her zaman olduğu gibi öncü rol 

oynamışlardır. Dilde sadeleştirme çabalarının hız kazandığı 1932-36 

yılları arasında Atatürk, özellikle ilk defa kullandığı öz Türkçe kelimelerle 

verdiği nutuklar, yaptığı özel ve resmi yazışmalar ile bu konudaki 

ısrarlı tutumunu ortaya koymuştur. Örneğin 1934 sonlarında 

Gazi’nin, İsveç Veliahtı’nın Ankara’ya gelmesi münasebetiyle yeni 

bulunan karşılıklar ile Çankaya’da verdiği ilk nutku şöyledir: 

“Altes Ruvayâl 

Bu gece, ulu konuklarımıza, Türkiye’ye uğur getirdiklerini söylerken, 

duygum, tükel özgü bir kıvançtır. 

Burada kaldığınız uzca sizi sarmaktan hiç durmıyacak ılık sevgi 

içinde, bu yurtta, yurdunuz için beslenmiş duyguların bir yankusunu 

bulacaksınız. 

İsveç, Türk uluslarının kazanmış oldukları utkuların silinmez 

damgalarını tarih taşımaktadır. Süerdemliği, onu, bu iki ulus, ünlü, 

sanlı özlerinin derinliğinde sonsuz tutmaktadır. 

Ancak, daha başka bir alanda da onlar erdemlerini o denlü yaltırıklı 

yöndemle göstermişlerdir. Bu yolda kazandıkları utkular, gerçekten 

daha az özence değer değildir. 

Avrupanın iki bitim ucunda yerlerini berkiten uluslarımız, ataç 

özlüklerinin tüm ıssıları olarak baysak, önürme, uygunluk kıldacı- 

409 R. E. Ünaydın, Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin Kuruluşundan İlk Kurultaya 

Kadar Hatıralar, TDK, Ankara 1943, s. 9-10. 

410 Son Posta, 14 Temmuz 1932, s. 3. 

411 Atay, a.g.e., s. 472.

214 


ları olmuş bulunuyorlar; onlar, bugün, en güzel utkuyu kazanmıya 

anıklanıyorlar: baysal utkusu. 

Altes Ruvayâl; 

Yetmiş beşinci doğum yılında oğuz babanız bütün acunda saygılı 

bir sevginin söyüncü ile çevrelendi. Genlik, baysal, içinde erksürmenin 

gücü işte bundadır. 

Ünlü babanız yüksek kıralınız Beşinci Gustav’ın gönenci için en 

ısı dileklerimi sunarken, Altes Ruvayâl, sizin, Altes Ruvayâl Prenses 

Luiz’in, sevimli kızınız Altes Ruvayâl İngrid’in esenliğini; tüzün İsveç 

ulusunun gönencine, genliğine içiyorum” 412 . 

Atatürk bu konuşmasında, bitim (nihayet), süerdemlik (askeri 

fazilet), önürme (terakki), berkiten (tespit eden), ıssı (sahip), tüzün 

(asil), yaltırıklı (nurlu), baysal (sulh) gibi o güne kadar hiç duyulmamış 

yeni kelimeleri kullanmıştır. 

Atatürk’ün Temmuz 1935’te Fransızların Milli Bayramı dolayısıyla 

Fransız Cumhurbaşkanı’na gönderdiği tebrik telgrafı ise yine 

şöyle yazılmıştır: 

“Ekselans Albert Lebrun Cumhurbaşkanı, Paris 

Ulusal bayram münasebetiyle ekselansınıza en ısı tebriklerimi 

sunar, asil Fransız ulusunun gönenç ve genliği için beslediğim dileklerin 

kabülünü rica ederim. Kemal Atatürk” 413 . 

Atatürk burada da hararetli yerine ısı, refah yerine gönenç gibi 

kelimeleri kullanmıştır. Görüldüğü gibi Atatürk, dilde sadeleşme 

döneminin doruk noktasında en ilginç kelimeleri bile kullanmaktan 

kaçınmamıştır. Bu yazışmalar ve yapılan konuşmalar, öz Türkçe çalışmalarında 

gelinen noktayı ortaya koymaktadır. Atatürk uygulamalarıyla 

hem meseleye sahip çıktığını göstermiş hem de halkı buna 

teşvik etmeye çalışmıştır. 

Bilindiği gibi dili sadeleştirme, özleştirme çabalarının başında 

gelen isimlerden birisi olan İsmet Paşa da, zaman zaman yaptığı 

konuşmalar ile bu tavrını açıkça ortaya koymuştur. Örneğin ulusal 

412 Son Posta, 5 Ekim 1934, s. 3; A. S. Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme 

Evreleri, TTK, Ankara 1960, s. 424-425. 

413 N. A. Banoğlu, Atatürk’ün İstanbul’daki Hayatı, İtimat Matbaası, İstanbul 

1974, s. 156-157.


bir sözlük düzenlemek için yapılan Şubat 1929 tarihli toplantıda bir 

konuşma yapan Başbakanın kullandığı pek çok kelimenin karşılığı 

bugün dahi bulunamamıştır. Hiç duyulmadık kelimeleri kullanmak 

suretiyle tavrını sürdüren Başbakan İsmet Paşa, bu konuşmadan yaklaşık 

bir ay sonra, Takrir-i Sükun Kanunu’nun sona ermesi münasebetiyle 

yaptığı konuşmada da “devlet başı, gez, sarsı, azgınlara us, 

kısa yoldan basamağa çıkmak kızgısı, her yenli engin taşkınlık, ergin 

noktası, seğirdim, değimli netice, yetik” 414 gibi o güne kadar hiç duyulmamış, 

manasını bugün dahi kimsenin bilmediği çok enteresan 

kelimeler kullanmıştır. Konuyla ilgili asıl ilginç gelişme ise Ankara 

Hukuk Fakültesi’nin diploma töreninde yaşanmıştır. 8.7.1929 günü 

Ankara Hukuk Fakültesi diploma törenine davetli olan Başbakan, 

törenin açış konuşmasına “Değimli Hanımlar, Değimli Efendiler” 

şeklinde başlamıştır. Bu tavrıyla salonda bulunanları hem çok şaşırtmış 

hem de dilde sadeleşme ve milli bir dil yaratma konusundaki 

duyarlılığını, biraz aşırıya kaçsa da ortaya koymaya çalışmıştır. Ayrıca 

Atatürk ve İnönü’nün sergiledikleri bu ısrarcı tutumu, toplumda 

manevi bir baskı yaratmaya çalıştıkları şeklinde değerlendirmek de 

mümkündür. 

Sözü edilen bütün bu çabalar şüphesiz sadece iki kişiyle sınırlı 

kalmamıştır. Örneğin dil çalışmalarında önemli bir yeri olan Ahmet 

Cevat Emre’nin bu konuda verdiği örnek bunlardan sadece bir tanesidir. 

A. Cevat “Bu uydurma dil bir müddet yazılarda tecrübe edildi, 

hatta böyle konuşmalar bile oldu. Rahmetli Kâzım Dirik bu dili çatır 

çatır konuşurdu. Bir akşam, sofrada, böyle konuşmuştu. Gazi yüzüne 

bakmış, gülümsemiş, “Birbirimizi anlamaz olduk” buyurmuştu. 

O geceden sonra özleştirmecilik, Gazi için, iflas etmişti. Fakat geri 

dönmek de çok güçleşmişti” 415 diye yazarak o günlerde Ankara’daki 

atmofseri yansıtmaya çalışmıştır. Aynı şekilde derleme ve tarama çalışmaları 

sonucunda hazırlanan cep kılavuzlarının ihtiyacı karşılayamacağının 

anlaşılması ve bunun kimseyi tatmin etmemesi üzerine de 

Atatürk, Falih Rıfkı’ya “İsmet Paşa’yı gördüm. Konuşamıyoruz, dilsiz 

kaldık, bu kadar çalıştık, küçücük bir kılavuz çıkardık” demiştir. 

414 İnönü’nün Söylev ve Demeçleri I, Türkiye Büyük Milet Meclisi’nde ve 

CHP Kurultaylarında (1919-1946), MEB Yay., İstanbul 1946, s. 192-196. 

415 Ahmet Cevat Emre, Atatürk’ün İnkılâp Hedefi ve Tarih Tezi, Ekin Basımevi, 


216 


Kısacası Hükümette ve Mecliste bulunan hemen herkes ya gerçekten 

büyük bir samimiyet içersinde ya da mevcut ortama ayak uydurup 

hoş görünmek sevdasına dilde sadeleştirme ve yeni Türkçe karşılıkların 

bulunması konusunda birbirleriyle âdeta yarışmış, sonuçta 

da böyle bir kargaşanın ve diyalogsuzluğun söz konusu olduğu bir 

ortamın oluşmasına zemin hazırlamışlardır. Doğal olarak bu durum 

Atatürk’ü olaya müdahale etmeye sevketmiştir. Nitekim konuyla ilgili 

olarak bir akşam F. Rıfkı’ya “Dili bir çıkmaza saplamışızdır” 

dedikten sonra “Bırakırlar mı dili bu çıkmazda? Hayır. Ama ben de 

işi başkalarına bırakmam. Çıkmazdan biz kurtaracağız” 416 diyerek, 

bundan sonrası için harekete geçeceğinin ilk sinyallerini vermiştir. 

Şüphesiz bu ifadeler, dilin içinde bulunduğu anarşiyi gören ve bunu 

dile getirmekten kaçınmayan Atatürk’ün, o günkü tabloyu tüm 

gerçekleri ile nasıl tespit ettiğinin ve strateji geliştirdiğinin bir işaretidir. 

4. Birinci ve İkinci Dil Kurultayları 

Dil çalışmalarının hareketlendiği günlerde, Türk Dili Tetkik 

Cemiyeti’nin kurulmasının hemen ardından yapılan çalışmalar neticesinde 

Dolmabahçe Sarayı’nda 26 Eylül 417 1932 günü Birinci Dil 

Kurultayı toplanmıştır 418 . Kurultayın açış konuşmasını yapan Samih 

416 Atay, a.g.e., s. 477-479. 

417 Kurultayda 26 Eylül’ün bundan sonra Dil Bayramı olarak kutlanmasına ve dil 

kurultaylarının da iki yılda bir toplanmasına karar verilmiştir. 26 Eylül gününün 

Dil Bayramı olarak kutlanmasına devam edilmektedir. 

418 Kurultay için çalışmalar Eylül ayı boyunca devam etmiştir. Gazetelerde konu 

sık sık gündeme getirilmiş, önemli kişilerin verdiği beyanatlara geniş yer ayrılmıştır. 

Bu arada kurultaya katılmak için müracaatlar da başlamıştır. Gelenler 

topladıkları öz Türkçe kelimeleri beraberlerinde getirmişlerdir. Örneğin, 

Akşehir’den gelen öğretmen Numan Bey’in toplam 30.000 öz Türkçe kelime 

topladığı haberi gerçekten dikkat çekicidir. Yine Dil Kurultayı için yapılan 

önemli bir hazırlık da, bu kurultayı bütün İstanbul’un dinlemesi için belirli 

noktalara hoparlör konulması kararının çıkmasıdır. Nitekim bunun için Darülfünun 

Konferans Salonu, Dolmabahçe Meydanı, Fatih İtfaiye Binası, Üsküdar 

Doğancılar, Bakırköy ve Sarayburnu Parkları, Kadıköy Belediye Dairesi ve 

Büyükada İskelesi olmak üzere sekiz merkez tespit edilmiştir. Ayrıca Dolmabahçe 

Sarayı’ndaki dinleyiciler için de toplantı salonuna 1500 adet sandalye 

konulmasına karar verilmiştir (Son Posta, 18 Eylül 1932, s. 2; 21 Eylül 1932, 

s. 2).


Rıfat Bey, “Türk dilinin kendi milli kudretleri içersinde inkişafını 

aramak maksadıyla toplanıldığını” 419 belirtmiştir. Samih Rıfat’ın da 

söylediği gibi toplantı, Türk dilinin güzelliğini ve zenginliğini ortaya 

çıkarmak ve onun dünya dilleri arasında yerini almasını sağlamak 

üzere yapılmıştır. Ayrıca Türk dilinin dünü, bugünü ve gelecekteki 

durumunu konuşmak, çeşitli fikirler ileri sürmek ve bu konuda 

bir program hazırlamak da hedeflenmiştir. Kurultayda ilk olarak Dil 

Encümeni’nin adı Dil Cemiyeti olarak değiştirilmiştir. Meclis Başkanı 

Kâzım Paşa’nın başkanlığında 700 civarında 420 üyenin katılımı 

ile yapılan bu ilk dil kurultayına yerli ve yabancı çok sayıda konuşmacı 

katılmıştır. Oturumlarda; Prof. Agop Martayan, 421 Türk dilinin 

esasları ve Türk dilinin eski milletlerin dili ile olan ilişkisi; Türk Dil 

Cemiyeti üyesi şair Celal Sahir Bey, eski şiirlerinden öz Türkçeye 

çevirdiği şiirler 422 ; Hasan Âli, Türk edebiyatının durumu; Halit Ziya, 

dilin temizlenmesi gerektiği ve dilimiz için en az 50.000 kelimeye 

ihtiyacımız olduğu; Reşat Nuri, dilimizin zenginleştirilmesi gerektiği 

hakkında konuşmalar yapmışlardır 423 . 

419 Birinci Türk Dili Kurultayı, Tezler-Müzakere Zabıtları, Maarif Vekâleti 

Yay., İstanbul 1933, s. 1-10. 

420 26 Eylül 1932 günü itibarıyla kurultaya katılmak için 730 kişinin müracaat 

ettiği bildirilmiştir (Son Posta, 26 Eylül 1932, s. 1). 

421 Agop Martayan, Atatürk’ün isteği üzerine Türkiye’ye yerleşmiş, Dilaçar soyadını 

almış ve TDK’da (1936-1978) yılları arasında görev yapmış Ermeni 

kökenli bir dilcidir (Nail Tan, “Atatürk’ün TDK Günlüğü”, Türk Dili, S. 609, 

Eylül 2002, s. 444). 

422 Şair Celal Sahir Bey, Emin Bülent’in Kin şiirini, bir de Ziya Paşa’nın şiirlerinden 

birisini öz Türkçeye çevirmiş ve okumuştur. Örnek teşkil etmesi açısından 

Celal Sahir kalemiyle önce manzumenin aslını sonrada öz Türkçesini veriyoruz 

(Son Posta, 26 Eylül 1932, s. 8). 

Kin 

Göster semayı mağribe yüksel de alnını/Yüksel de günün battığı yere göster alnını 

Dök kalbi safı millete feyzi beyanını/Budunun arık gönlüne özlü sözün dökülsün 

Albayrağınla çık yürü sağken zafernüma/Albayrağınla çık yürü sağken başar örneği 

Birgün şehit olunca da olsun kefen sana/O olsun er meydanında ölünce senin örtün 

Dağlar lisan gelse de anlatsa hepsini/................................................... 

Binlerce can dirilse de nakletse geçmişi/Birlerce can dirilse de anlatsa hepsini 

Garbın cebini zalimi affetmedim seni /Batının türesiz alnı, bağışlayamam seni 

Türküm ve düşmanım sana kalsamda ben bir kişi. /Türküm ve düşmanım sana 

kalsamda ben bir kişi 

423 Son Posta, 28 Eylül 1932, s. 9; 29 Eylül 1932, s. 13; 4 Ekim 1932, s. 1 ve 9.

218 


On gün süren kurultayda, Türk dilinin kökeni, diğer diller ile 

olan ilişkisi, lehçeler, Osmanlı döneminde Türkçenin durumu gibi 

temalar üzerinde konuşulmuş, sonuçta, halkımızın yazı dilini anlayamadığı, 

Türkçenin özbenliğini yitirdiği, dili bu durumdan kurtarmak 

için yeni sözcükler türetmek gerektiği gibi kararlar alınmıştır. 

Bu konuşmalar esnasında en çok tartışılan ve fikirleriyle de en çok 

tartışma çıkaran kişi Hüseyin Cahit’tir. Hüseyin Cahit, dilde zorlama 

yapılamayacağını, dili tabii haline bırakmak gerektiğini 424 söylemiştir. 

Onun bu tavrı üzerine, Hasan Âli, Samih Rıfat, Sadri Ertem, Fuat 

Köprülü gibi kişiler H. Cahit’e cephe almışlar, hatta sonra oybirliği 

ile hazırladıkları tasarı ile de Türkçenin diğer diller ile karşılaştırmasının 

yapılmasını, çeşitli sözlükler hazırlanmasını, Türkçe gramer 

kitabının yazılmasını, cemiyetin çalışmalarının bir dergi ile duyurulmasını 

ve gazetelerde dil işlerine önem verilmesini istemişlerdir 425 . 

6 Ekim 1932 günü biten kurultayın hemen ardından Maarif 

Vekâleti Milli Talim ve Terbiye Dairesi tarafından Söz Derleme 

Talimatnamesi hazırlanmıştır. 21 Kasım 1932 günü onaylanan talimatname 

yürürlüğe girer girmez, ülkede âdeta bir seferberlik başlatılmıştır. 

Yurt çapında bir kelime derleme çalışması başlamış, hazırlanan 

kelime fişleri Ankara’da toplanmıştır. Bakanlar Kurulu kararıyla 

hükümetin resmi işlerinden biri haline gelen dil işleri süratle 

yürütülmüş, CHP, Halkevleri, radyo, her vilâyet, belediye başkanı, 

idareciler, eğitimciler, gazeteciler kısacası tüm halk bu iş için seferber 

edilmiştir. Derleme, yabancı kelimelere karşılık bulma, tarama, 

terimleri tespit etme, gramer gibi konularda çalışmalar sürmüştür. 

Özellikle Arapça ve Farsça gibi yabancı kelimelere öz Türkçe karşılık 

bulma çalışması oldukça ilginç gelişmelere sahne olmuştur. Herşeyden 

önce bu çalışmada Şemsettin Sami’nin Kamus-ı Türkî adlı 

sözlüğü esas alınmış, bu lügatteki kelimelere sırasıyla Türkçe karşı- 

424 Hüseyin Cahit, son yirmibeş yıl içindeki gayretlerin zaten Türkçe’yi büyük 

ölçüde sadeleştirdiğini, tabii bir müessese ve canlı bir varlık olan dile ancak 

dikkatli ve bilgili müdahalelerde bulunmanın mümkün ve doğru olacağını söylemiştir. 

Aslında kurultayda üyelerin pekçoğu da bu hususta H. Cahit’i tasvip 

etmişlerdir (Atay, a.g.e., s. 474-474; Ali Fehmi Karamanlıoğlu, Türk Dili, 

Nereden Geliyor, Nereye Gidiyor, Beşir Kitabevi, İstanbul 1994, s. 91-92). 

425 Murat Katoğlu, “Cumhuriyet Türkiye’sinde Eğitim, Kültür, Sanat”, Türkiye 

Tarihi, Çağdaş Türkiye 1908-1980, C. IV, Cem Yay., İstanbul 1997, s. 418.


lıklar bulunmaya çalışılmıştır 426 . Bu noktada basın büyük bir misyon 

üstlenmiştir. Gazeteler dil işlerine gerçekten büyük önem vermişler 

ve sütunlarında özel bir yer ayırmışlardır. Buna göre, gazetelerde 

hergün 10-15 tane kelime yayımlanacak, halk da bulduğu karşılığı 

hemen cemiyete gönderecekti. Bu çalışma 3 ay devam edecekti. 

Nitekim alınan kararlar gereğince gazeteler, Kamus-ı Türkî’den 

toplanan 1382 Arapça ve Farsça sözcüğü hergün belirtilen sayıda 

yayımlamış ve bunlara karşılık beklemeye başlamışlardır. Örneğin 

12 Mart 1933 günü verilen ilk listede âdap-âferin-âfet-âgâh-ahenkâlâyış-alet-ama-amir-asayiş-asude-ati-ayin-ayna-azade 

kelimeleri 

yer almıştır. Bu çalışmaya halk büyük ilgi göstermiş, hergün binlerce 

fiş gazetelere gelmeye başlamıştır. Başlatılan dil seferberliği, zaman 

zaman önemli edebiyat konulu mülâkatlar ile de süslenmiştir 427 . 

Hatta bu ilgi üzerine Son Posta gazetesi biraz daha ileri gitmiş ve 

bunu bir müsabaka haline sokmuştur. Buna göre halk, verilen kelimelerin 

karşılığını hergün gönderecek, gazete de en fazla kelimesi 

kabul edilen kişileri ödüllendirecekti. Şöyle ki, birinciye 100 lira, 

ikinciye 75, üçüncüye 50, dördüncüye 25 ve beşinciye 10 lira, 10’ar 

kelimesi kabul edilen 100 kişiye de güzel hediyeler verileceği duyurulmuştur 

428 . Nitekim aylar süren bu kampanya sonucunda gazete 

tespit ettiği kişilere ödüllerini vermiştir. Bir anlamda bu tür küçük 

oyunlarla, hediyelerle halkın seferberliğe katılması sağlanmıştır. 

Halkın gönderdiği kelimeler, oluşturulan Anket Komisyonu 429 

tarafından değerlendirilmiş ve tam üç buçuk ay süren bu anketin sonunda 

da sözcükler bir sıraya dizilmiştir. Bunlardan sadece 1100 tanesi 

değerlendirmeye alınmıştır. Yapılan bütün bu çalışmalar, ülkede 

oluşan atmosfer, eski şiirlerin öz Türkçeye çevrilmesine ve insanların 

eski isimlerini bırakarak yeni, öz Türkçe isimler almaya başlamalarına 

neden olmuştur. Yine dönemin gazetelerinden isim değiştirme 

426 “Dil Seferberliği”, Ülkü, C. I, S. 2, Mart 1933, s. 116. 

427 Milliyet, 11-12-13 Mart 1933. 

428 Son Posta, 11 Mart 1933, s. 1 ve 6. 

429 Anket Komisyonunda, Hamit Zübeyir, Hasan Âli gibi isimler çalışmıştır. Hasan 

Âli ayrıca kılavuz çalışma kolunda da yer almıştır (Mustafa Çıkar, Hasan 

Âli Yücel ve Türk Kültür Reformu, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1998, 

s. 60).

220 


olaylarını 430 ve öz Türkçeleştirme çabalarını takip edebiliyoruz. Bu 

kapsamda örnek teşkil etmesi açısından bir öz Türkçe şiir denemesini 

verebiliriz 431 : 

SİS 

Sarmış gene afakını bir dudu muannit / Sarmış yine tonlarını kafa tutan çir duman 

Bir zulmeti beyza ki peyapey müfezayit / Bir alaca karanlık ki artar geçince zaman 

Tazyikinin altında ezilmiş gibi eşbah / Azışının altında silinmiş gibi yerler 

Bir tozlu kesafetten ibaret bütün elvah / Tozlu bir sıkılığa döner bütün çizgiler 

Bir tozlu ve heybetli kesafet ki nazarlar / Bir tozlu ve korkulu sıkılık ki bakışlar, 

Dikkatle nüfuz eyliyemez gavrine, korkar / Ta özüne, içine sokulamaz ve korkar. 

Lâkin sana lâyık bu derin sütrei muzlim, / Bu derin kara örtü pek yakışıyor sana 

Lâyık bu tesettür sana ey sahnı mezalim. / Ey zorbalık ülkesi örtü yarar sırtına. 

Tevfik Fikret 

Öz Türkçe denemelerinin artması ve basında bu tür çalışmalara 

geniş yer verilmesi o dönem bazı eleştirelere de yol açmıştır. 

Özellikle Nurullah Ata (Ataç) köşesinde öz Türkçe meselesini en 

çok tartışan kişi olmuştur. Ataç bu yazılarında, dili sadeleştirmeye 

çalışan kişilerin kullandıkları Türkçeyi eleştirmiş ve Türkçeyi ıslaha 

kalkışan kişilerin öncelikle Türkçeyi çok iyi bilmelerinin gerektiğini 

savunmuştur432 . 

1932-36 yılları arası, kurultay dönemleri, derleme ve tarama çalışmalarının 

en yoğun olduğu dönemler olmuştur. Bu süreçte gelen 

kelimeler iyice elenmiş, sonra da hazırlanacak eserlerin çalışmalarına 

başlanmıştır. Örneğin 18 Haziran 1933 itibarıyla fiş sayısının 

100.238’e ulaştığı açıklanmıştır433 . Nitekim yapılan tarama çalışmaları 

sonucunda, 1934 yılında Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları 

Tarama Dergisi yayımlanmıştır434 . Ancak Tarama Dergisi’ndeki 

430 Son Posta, 28 Mart 1933, s. 2. 

431 Son Posta, 28 Eylül 1932, s. 1. 

432 Son Posta, 21 Mayıs 1932, s. 4. 

433 Yiğit, a.g.t., s. 146. 

434 Bu çalışma, yaklaşık 30.000 Türkçe sözcüğün yerini alabileceği belirilen 7000 

üzerinde yabancı kökenli sözcük içermektedir (Heid, a.g.e., s. 29).


karşılıklara, devlet dairelerinde435 ve gazetelerde hemen yer verilmesi 

hem dil birliğini bozmuş hem de dilde sadeleştirme çalışmalarını 

çıkmaza sokmuştur. Tarama Dergisi, aynı zamanda yabancı sözcüklerin 

yerlerini tutabilecek uzun bir sözlük listesi de sunmuştur. 

Bu yayından sonra ise sıra, bunlara en uygun Türkçe karşılıkların 

bulunmasına gelmiş ve tekrar halka başvurulması kararlaştırılmıştır. 

Nitekim Mart-Mayıs 1935 tarihleri arasında gazetelerde listeler 

halinde verilen sözcükler hakkında halkın görüşlerinin sorulmasına 

başlanmıştır. Örneğin, yayımlanan anketlerden birinde, halka yeni 

tamamlanan kılavuz sunulmuş ve beğenip beğenmedikleri noktaları 

belirtmeleri istenmiştir. Bunun o dönem için oldukça ilginç bir uygulama 

olduğunu söyleyebiliriz. Anket şöyle düzenlenmiştir436 : 

Osmanlıca ........ kelimesine kılavuzda ........ karşılığını uygun 

(yahut yeter) görmüyorum. 

Sebebi(kısaca):.......................................................................... 

Önergem şudur:......................................................................... 

İmza 

Nihayet Eylül 1935’te de Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu 

ile eşi Türkçeden Osmanlıcaya Cep Kılavuzu yayımlanmıştır. 120 

bin cilt basılan kılavuzların her cildinin halka 20 kuruştan, öğrencilere 

10 kuruştan ve öğretmenlere de bedava verilmesi kararlaştırılmıştır437 

. 

Görüldüğü gibi, özellikle 1934-36 yılları arasında yoğun bir 

derleme, tarama çalışması yapılmış 438 , ancak dönemin atmosferi ve 

heyecanıyla bu çalışmalar dilde bir karmaşa yaratmış, herkes beğendiği 

kelimeyi kullanır hale gelmiştir ki bu da dil birliğinin bozulmasına 

neden olmuştur. İşte o yüzden dildeki bu anarşinin farkına varan 

Atatürk, hazırlanan kılavuzları büyük bir hayal kırıklığı ile karşılamış 

ve 1936’dan sonra da bu tasfiyecilik çalışmalarına pek rağbet 

etmemeye başlamıştır. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki herşeye 

435 Örneğin o günlerde Adliye Vekâleti-Hak Bakanlığı, Mahkeme-Hak Yeri, 

Hâkim-Hak Güden vs. şeklindeki değişiklikler hemen yapılmıştır (Son Posta, 

11 Ocak 1935, s. 3). 

436 Son Posta, Nisan 1935, s. 11 


438 Ek 9: Tarama Çalışmalarının Akibeti.

222 


rağmen Türkçe büyük bir hızla kendini aramaya devam etmiştir. En 

önemlisi de Atatürk, dilde Türkçeciliği devlete maletmiştir. Üniversitelere, 

okullara, herkese. Dolayısıyla 1930’ların ortalarında artık 

geri dönüşü olmayan bir yola girilmiştir. F. Rıfkı’nın o günlerdeki 

değişimi anlattığı şu küçük anekdot gelinen noktayı göstermesi 

açısından önemlidir: “Biz gençken çocuğu olanın ilk aradığı şey, 

bir edebiyatçıya giderek hiç duyulmamış bir Farsça veya Arapça 

bir isim soruşturmaktı. Bugün herkes duyulmamış bir Türkçe isim 

aramakta ve bu isimler, yeniden yapılmaktadır. Bu, şunu gösterir ki, 

artık “bir şeye inanılmamakta” ve “bir şeye de inanılmakta” dır. 

İnanılmayan tek şey Osmanlıca, inanılan tek şey Türkçedir” 439 . 

Yabancı kelimelere Türkçe karşılık bulma ve öz Türkçe kelime 

türetme gibi çalışmaların hız kazandığı günlerde, 18-25 Ağustos 

1934 tarihleri arasında Dolmabahçe Sarayı’nda II. Türk Dil Kurultayı 

toplanmıştır. Bu kurultayda da yine Türkçenin dünya dilleri 

arasındaki yeri ile son iki yılda yapılan çalışmalar üzerinde durulmuştur. 

Kurultaya Sovyet Rusya, Lehistan, Almanya gibi ülkelerden 

Prof. Marr, Prof. Samoiloviç gibi dil profesörleri katılmıştır. Kurultay 

süresince konularla ilgili tezler okunmuştur. İkinci Kurultaya 

200 kadar müracaat olmuş, 50 kadar tez gelmiştir. Örneğin Ahmet 

Cevat Bey, “Türkçenin Hint-Avrupa Diline Mukayesesi” konulu bir 

tez sunmuştur. Sovyet dilciler gelişmeler hakkında “ilim tarihinde 

bu iş görülmemiş bir harekettir. Bir milletin kendi öz dilini milletin 

ağzından toplayarak ortaya koymasının şimdiye kadar emsali görülmemiştir” 

şeklinde açıklamalar yapmışlardır 440 . Her zaman olduğu 

gibi basın yine kurultaya büyük ilgi göstermiş, okunan tezler hakkında 

fotoğraflarla birlikte günlerce haber yapılmıştır. 

Kurultay esnasında öncelikle Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin adı 

Türk Dilini Araştırma Kurumu olarak değiştirilmiş, sonra da yine 

yabancı kelimelere önerilen değişiklikler üzerinde durulmuştur. 

İkinci kurultayın bir özelliği de, derleme çalışmalarının kapsamının 

genişlemesi ve folklor çalışmalarının başlamasıdır. Bu kapsamda 

âdetler, masallar, ninniler, ata sözleri, hatta Türkçe argo tabirleri 441 

439 Atay, a.g.e., s. 477, 479-480. 

440 Son Posta, 20 Temmuz 1934, s. 1 ve 11; 19 Ağustos 1934, s. 1 ve 8. 

441 Bu derleme çalışmalarının daha 1932’lerde başladığının en büyük kanıtı Hazi-


bile derlenmeye başlanmıştır. 

İkinci Dil Kurultayı’nın ardından Eylül ayında Öz Dil Bayramı 

kutlanmış ve bundan da sonra Eylül aylarında dil bayramı kutlamaları 

devam etmiştir. O dönem, “Osmanlıca Saltanatın Diliydi, Öz 

Türkçe Cumhuriyetin Dilidir” şeklinde ifadeler sıkça kullanılmıştır. 

1934’deki dil bayramı için Türk Dili Araştırma Cemiyeti başkanı 

Saffet Bey, radyodan öz Türkçe bir konuşma yapmış, gazeteler de 

halkın bunu rahatça anlayabilmesi için günler öncesinden bazı öz 

Türkçe kelimeleri içeren sözlükler yayımlamışlardır. Budun-millet, 

yüküm-vazife, özek-merkez, bitik-kitap, bayık-muhakkak, uzamüddet, 

zaman gibi 442 . 

Gazeteler haricinde dönemin önemli kültür sanat dergileri de bu 

çabadan ve kullanılmaya başlanan yeni sözcüklerden çok söz etmişler 

ve hergün yeni Türkçe sözcükler yayımlamaya başlamışlardır. 

Örneğin 1934’ün son günlerinde Ülkü dergisinde Hasan Âli, memlekette 

yapılan derleme çalışmalarından bahsetmiş ve derleme çalışmalarında 

126 bin fişte Osmanlıcada kullanılan yabancı sözleri karşılayabilecek 

toplam 35 bini aşkın fiş çıkarıldığını anlatmıştır. Aynı 

sayıda Ülkü dergisi, bir konferansta kullanılan öz Türkçe sözcükleri 

halkın bilgisine şöyle sunmuştur 443 : 

Atam-insan,beşer çevr-mıntıka 

atamlık-insaniyet, beşeriyet evcil-ehli 

doğum belgesi-nüfus kâğıdı öge-dahi 

nerse-eşya özek-merkez 

kurun-devre güvenç-itimat 

cuda-asla güre-enerji 

tevüp-mucize eskilik biligi-arkeoloji 

ran 1932 tarihinde Halk Birliği Derneği’nin başlattığı bir çalışmadır. Dernek, 

3000 kelimeden oluşan Argo Tabirleri diye bir kitap hazırlamıştır. Yeni kitabın 

son kısmına Türkçe dua ve bedduaların da ilâve edildiği belirtilmiştir (Son 

Posta, 4 Haziran 1932, s. 2). 


443 Hasan Âli, “Dil İnkılâbımızın Karakteri”, Ülkü, C. IV, S. 22, Aralık 1934, s. 

254-257.

224 


kıyın-işkence anık-hazır 

us-şuur ike-sahip 

yaratgan-tabiat baydar-kuvvetli 

erdemlik-kabiliyet yaltan-iftira 

orun-makam ulus-devlet 

uruk-ırk kavram-muhteva gibi. 

1934 yılı Türkiye ve Türk toplumu için başka önemli değişikliklere 

de sahne olmuştur. Bunlardan en önemlisi Soyadı Kanunu’nun 

çıkarılmasıdır. Kasım 1934 tarihli kanun, Türkçenin gelişmesi açısından 

gerçekten çok faydalı olmuştur. Bu dönemde gazeteler, neşrettikleri 

makaleler ile günlerce “soyadı seçme konusunda çok dikkatli 

olunması ve itinalı davranılması gerektiği” hususunda halkı 

uyarmışlardır. Köşe yazarları ayrıca, alınacak soyadın öz Türkçe bir 

kelime olması ve en önemlisi de kimsenin adına benzememesi konusuna 

dikkat çekmişlerdir. Yapılan uyarılar ve yazılan yazılar son derece 

etkili olmuş, gerçekten de insanlar bundan sonra hem isimlerini 

Türkçeleştirmeye hem de alacakları soyadlarının Türkçe olmasına 

dikkat etmeye başlamışlardır. Hatta bunun için gazeteler Türkçe soyad 

örneklerini günlerce sütunlar halinde yayımlamış, halk da içlerinden 

beğendiğini seçmeye çalışmıştır. Daha sonra gazeteler hangi 

memlekette kimin hangi soyadını tercih ettiğini yayımlamışlardır. 

Soyadı meselesi, kanunun kabul edildiği 1934 yılından hayata geçirildiği 

1937 yılına kadar gündemde kalmıştır. Yapılan uygulama 

ile Türk insanının da Batı insanı gibi bir soyadına sahip olması sağlanmıştır. 

Görüldüğü gibi basın da üzerine düşeni yapmış, gösterdiği 

duyarlı davranış sonunda ülkede bir kamuoyu oluşturmuş ve insanlar 

âdeta birbirleriyle yarışır hale gelmiştir 444 . Soyadı kanunu ülkede 

“pratik hayatta bir eksikliğe cevap vermesi açısından” toplumda 

herhangi bir tartışma yaratmamış ve günümüze kadar da en tartışmasız, 

en spekülasyonsuz inkılâp olarak Türk inkılâp tarihindeki yerini 

almıştır 445 . Netice itibarıyla sonuçlarına baktığımız zaman, Soyadı 

444 Ek 10: Nüfus dairelerinde soyadı muamelesi. 

445 Soyadı kanununun basına yansıması, basının halka getirdiği çözüm önerileri 

ve sonuçları hakkında bk. Necati Gökalp, Türk Basınında Soyadı Kanunu, 

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Anabilim


kanununun arzu edilen hedefe ve başarıya ulaştığı, ancak o dönemde 

yasaklanan fakat hâlâ kullanılmaya devam edilen unvan ve lâkaplar 

konusunda ise istenen başarıyı yakalayamadığı söylenebilir. 

1935 yılı da aynı tempoda davam etmiştir. Hatta bir ara gazeteler, 

halkın ilgisini ve desteğini çekebilmek için, “Dil temizlendikçe, 

ayıklandıkça, düşünüşümüzün kargaşalığı ve karaltıları düzene girer, 

aydınlanır. Öz Dil Sözlüğü’ndeki sözlerin yayılmasına yardım 

ulusal bir borçtur” şeklindeki sloganları sıkça kullanmışlar, âdeta 

halkı ulusal bir hareket için seferberliğe davet etmişlerdir. Aynı günlerde 

Son Posta, Cumhuriyet, Tan başta olmak üzere hemen bütün 

gazeteler Öz Dil Sayfası adıyla özel sayfalar hazırlamaya, öz Türkçe 

kelimelerden hazırladıkları bulmaca, karikatür, fıkra gibi bölümler 

ile yeni kelimeleri halka benimsetmeye çalışmışlardır 446 . 

1935 yılının Temmuz ayında ise Türk Dili Araştırma Kurumu 

ilginç bir çalışma ile gündeme gelmiştir. Kurum ilk etapta 48 tane 

Osmanlıca kelimeye Türkçe karşılık bulmuş, listenin tamamlanması 

halinde de gazete ve mecmuaların sadece bu Türkçe kelimeleri kullanmalarını 

istemiştir. Osmanlıcaları hiçbir yerde kullanılmayacak 

olan yeni kelimeler şunlardır 447 : Belediye-uray, Şehir-şehir; Şehir 

Meclisi-Şar Kurulu; Belediye Riyaseti-Şarbaylık; Belediye Reisi- 

Şarbay; Müsteşar-Yönetger; Maslahatgüzar-İşgüder; Şurayı Devlet- 

Danıştay; Mahkeme-i Temyiz-Yargıtay; Müşavir-Danışman gibi. 

Yapılan bütün bu çalışmalar, dönemin atmosferi ve heyecanı 

içinde süratle devam etmiştir. Özellikle Ankara’da bulunan hükümet 

yetkilileri de bu çalışmalara kendilerince katılmaya çalışmışlardır. 

Zaman zaman aşırıya kaçan hatta komikleşen uygulamalarda genelde 

hislerle hareket edilmeye ve bilimsel metodlar arka plana itilmeye 

başlanmıştır. Öyle ki, sadeleştirme çalışmalarının sürdüğü günlerde 

“Allah devlete zeval vermesin” deyimi bile sadeleştirilmeye çalışılmış 

448 , hatta bunun için bir ara İsmet Paşa’ya dahi müracaat edilmiştir. 

Ancak Paşa’nın cümlede yabancı kelime olmadığını söylemesi 

üzerine bu teşebbüsten vazgeçilmiştir. Buna Türk dilinin eskiliğini 

Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996, s. 54-60, 85-87. 

446 Tan, 1 Mayıs 1935, s. 3-5. 

447 Ayın Tarihi, S. 20, Temmuz 1935, s. 4. 

448 Caferoğlu, a.g.m., s. 73.

226 


tespit ederken yapılanlar ve getirilen teklifler de örnek gösterilebilir. 

Kısacası yöneticilerin ve halkın bazen büyük bir hevesle bazen de 

zorunluluklar karşısında yaptıkları öz Türkçeleştirme çabasının 449 , 

devrin ve idarecilerin beklentilerini ve özlemlerini cevaplamaya yönelik 

hareketler olduklarını söylemek mümkündür. 

5. Üçüncü Dil Kurultayı, Güneş-Dil Teorisi ve 

Türk Dil Kurumu 

İkinci Dil Kurultayı’ndan iki yıl sonra, 24-31 Ağustos 1936 tarihleri 

arasında da Üçüncü Dil Kurultayı toplanmıştır. Maarif Vekili 

Saffet Arıkan, Afet İnan ve İbrahim Necmi Dilmen’in yaptığı konuşmalar 

ile açılan kurultaya yerli ve yabancı çok sayıda dilci katılmıştır. 

Üçüncü Dil Kurultayı’nın esas konusu Güneş-Dil Teorisi’dir ve 

bu teorinin esasını, Tarih teziyle de orantılı olmak üzere Türk dilinin 

eskiliğinin ve eski bir medeniyet dili olarak diğer dillere kaynak 

teşkil ettiğinin ileri sürülmesi oluşturmuştur. Ortaya atılan bu teori 

ile aynı zamanda Türk milletinin eski bir geçmişe sahip olduğu ve 

dünya medeniyetinde önemli bir yeri bulunduğu gibi hususlar kanıtlanmaya 

çalışılmıştır. Fakat tüm çabalara rağmen, bilimsellikten 

ziyade politik bir yaklaşım ve çözüm yolu, hatta adı üzerinde teori 

olmaktan öteye gidememiştir. 

1935 sonrası verilen anlaşılmaz birkaç nutuk ve yazışmadan 

sonra Atatürk, içinde bulunulan durumun farkına varmış ve bu gidişattan 

küçük bir manevra ile dönmenin çarelerini aramaya başlamıştır. 

İşte hem çalışmaların farklı boyutlar doğurduğu hem de döneme 

damgasını vuran milliyetçiliğin bir uzantısı olarak bütün dillerin aslının 

Türkçe olduğunu ispatlayabilmek gibi bir arayışın içine girildiği 

günlerde Atatürk Ankara’dan İstanbul’a gelmiş ve Viyanalı dilci 

Kvergic’in Türk dili üzerine hazırladığı denemesinden 450 haberdar 

olmuştur. Teori, bütün dillerin başlagıç noktasının Orta Asya dola- 

449 Nihat Sami “Türk milletinin dilini özleştirme bahanesiyle çorbaya çevirip 

fakirleştirmek hadisesi” olarak ele aldığı öz Türkçe meselesinin, “Dil 

Donkişotluğu”ndan başka birşey olmadığını savunmaktadır (N. S. Banarlı, 

Türkçenin Sırları, Kubbealtı Yay., İstanbul 1977, s. 282). 

450 Kvergic’in Fransızca hazırladığı eserinin adı, Türk Dillerindeki Bazı Unsurların 

Psikolojisi (La Psychologie de quelques elements des langues Turques)’dir.


yısıyla tüm dillerin de Türkçe kökenli olduğu gibi bir esasa dayandırılmıştır. 

İlk etapta Türk dilbilimcilerin kuşkuyla baktığı bu teoriyi 

Atatürk incelemiş, dilimize uygun olup olmadığını araştırmış ve 

her zaman olduğu gibi çevresindekileri bir süre yoklamıştır. Ruşen 

Eşref, O’nun bu çabasını, “laboratuarda deneme yapan kimyacının 

kendi şişesi içine şu ve bu maddeleri koyup renk değişikliklerine ve 

uygunluklarına bakması” 451na benzetmiştir. Falih Rıfkı da teorinin 

ortaya çıkışı ile ilgili olarak, Viyanalı Dr. Phil Herman F. Kvergic’in 

yazdığı bir etüdün ilham kaynağı olduğunu belirtmiş ve “ilk tefekkür 

güneşle alâkalı idi. Dillerin doğuşu da güneşe bağlanmalı idi” 452 

ifadeleriyle teoriyi anlatmaya çalışmıştır. Atatürk bu teori ile aslında 

pek çok yabancı kelimenin kaynağının Türkçe olduğunu ispat etmeyi, 

dünyaya Türk dilinin zenginliğini göstermeyi ve çıkmaza giren 

özleştirme çalışmalarını bitirmeyi planlamıştır. 

Atatürk’ün teori üzerinde yaptığı çalışmalar sonucunda; İlk insanın 

güneş karşısıdaki tepkisi ile dilin oluşmaya başladığı, bu tepkiler 

sonucunda da bazı şeylere isimler konulduğu, ilk ad konulan 

şeyin güneş olduğu, insanların güneşe, en kolay çıkarılan ses olduğu 

için AA dedikleri, bu AA’nın sonra (Ağ) olduğu gibi bir teori geliştirilmiştir453 

. Bu ilginç yolla, Batıda kullanılan çok sayıdaki sözcüğün 

kaynağının Türkçe olduğu ve dolayısıyla da dilimize Batıdan giren 

sözcüklerin yine kendi dilimize ait olduğu ispatlanmaya çalışılmıştır. 

Yapılan bu çalışmaların, aynı günlerde yürütülen Türk Tarih Tezi 

ile de yakından ilişkisi olduğunu söylebiliriz. Çünkü bu tarihte Türk 

tarihinin geçmişi, eskiliği, Türklerin tarihteki rolü araştırılmaya çalışılmaktadır. 

Dolayısıyla bu enteresan çabanın, 1930’larda oluşturulmaya 

çalışılan resmi tarih görüşünün ve felsefesinin bir uzantısı 

olduğunu söylemek mümkündür. 

Üçüncü Dil Kurultayı, işte bu teori tartışmaları ile açılmış, 

Güneş-Dil Teorisi halka ve dünyaya tanıtılmaya başlanmıştır. Onun 

haricinde Macar dilci Prof. Gyula Nemeth, Yunan dilci Prof. George 

Anagnastopulos, Alman Türkolog Dr. Giesse, Fransız Sümerolog 

Prof. PéreHilaire de Barenton, İtalyanca Prof. Bartalini, Rus dilci 

451 Ünaydın, Atatürk Tarih ve Dil Kurumları, Hâtıralar, s. 64. 

452 Atay, a.g.e., s. 479. 

453 Güneş-Dil Teorisi hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Levend, a.g.e., s. 433-437.

228 


Prof. Samoiloviç gibi yabancı uzmanlar 454 dil üzerine çok sayıda tez 

sunmuşlardır. Kurultayda, Yusuf Ziya Özer, İbrahim Necmi Dilmen, 

Ahmet Cevat Emre, İsmail Müştak Mayakon, Hasan Reşit Tankut , 

Naim Hazım Onat gibi Türk konuşmacılar da güneş dil teorisinin 

ana hatları, analizi gibi konulardaki tezlerini sunmuşlardır 455 . Yabancı 

uzmanlar kendileriyle yapılan röportajlarda, Güneş-Dil Teorisinin 

dil aleminde “orjinal, enteresan ve derin bir teori olduğunu” kabul 

etmişler, bu nazariyenin antropoloji, arkeoloji, tarih, psikoloji ile de 

yakından ilgili olduğunu ve Türkçenin ilmi tetkiki yapılmadan diğer 

dilllerin araştırılmış olmayacağını söylemişlerdir 456 . 

Kurultayda Güneş-Dil Teorisi dışında, devam eden derleme, fişleme 

ve tarama çalışmaları hakkında da bilgi verilmiştir. Dil Kurumu 

sekreteri İbrahim Necmi Dilmen 457 yaptığı konuşmada, 118 kitaptan 

61 tanesinin uzmanlarca tarandığını, 87 bin fişten 25 bin yeni kelime 

derlendiğini ve Osmanlıcadan Türkçeye-Türkçeden Osmanlıcaya 

Cep Kılavuzlarının da 157 bin takım basılarak dağıtımının yapıldığı 

haberini vermiştir 458 . 

Kurultaydan sonra, dil kurultayı üyeleri için basılan Kurultay 

Kılavuzu’nda da bütün teferruat ele alınmış, kurultay hazırlıkları, 

tezlerin incelenmesi, 1934-36 yılları arası kurumun çalışmaları hak- 

454 Dolmabahçe’de toplanan bu kurultaya iştirak eden yabancı dil bilginlerinin 

geliş gidiş masrafları için 27 Temmuz 1936 tarihinde Londra Büyükelçiliği’ne 

550, Paris Büyükelçiliği’ne 450, Viyana Büyükelçiliği’ne 300, Varşova ve Budapeşte 

Büyükelçiliklerine de 250’şer liralık döviz gönderilmesi kararlaştırılmıştır 

(BCA, 030.18.1.2/ 67.64.17). 

455 “Üçüncü Dil Kurultayı”, Ülkü, C. VIII, S. 43, Eylül 1936, s. 77-80. 


457 İbrahim Necmi Dilmen, kurultay sonrasında Ülkü dergisinde teorinin esasları 

üzerine yazılar yazmıştır. Teorinin esaslarını anlatırken, “ilk insan dil denilen 

varlığı yaratabilmek için güneşi idrak kabiliyetinden başlıyor ve ondan aldığı 

mefhumları genişletme ve anlatma çabalamasına girişiyor. Dil bu çabalamanın 

neticesi oluyor. Onun için biz, Türk Dilinin etimolojisini, morfolojisini, 

fonetik tekamülünü izah eden filolojiye “güneş-dil teorisi” diyoruz” demiştir. 

Ondan sonra da tek tek örneklerle teoriyi açıklamaya çalışmıştır. Dilmen, bu 

teorinin hem sözcüklerin manalarını en orjinal haliyle gösterdiğini hem de diller 

arasında birliği ve hepsinin Türk ana kaynağından geldiğini ispat ettiğini 

yazmıştır (İbrahim Necmi Dilmen, “Güneş Dil Teorisinin Esasları”, Ülkü, C. 

VI, S. 35, Ocak 1936, s. 329-334; “Güneş-Dil Teorisinin Ana Kanunları ve 

Analiz Yolları”, Ülkü, C. VII, S. 38, Nisan 1936, s. 88-95). 

458 Son Posta 25 Ağustos 1936, s. 1 ve 7.


kında bir rapor ve Türk Dil Kurumu hakkında bilgiler verilmiştir. 

Çalışma raporunda, 1935 sonlarında Türk Dil Kurumu’nun, “kendisinin 

ve milletinin tarihine onur verecek yeni bir buluşla, akademik 

dil çalışmaları sahasına” atıldığı, bu yeni buluşa da “Güneş-Dil Teorisi” 

adı verildiği yazılmıştır 459 . Bu yorum, teoriye verilen önemin 

ve onun dünya çapında ortaya çıkarılan yeni bir buluş olarak nitelendirildiğinin 

bir işaretidir. Kurultay Kılavuzu’nda ayrıca o güne kadar 

yapılan derleme, terim çalışmaları, gramer çalışmaları ve basım 

işlerinden de ayrıntısıyla bahsedilmiştir. 

Kurultayda gündeme gelen ve Atatürk’ün destek verdiği bu teori 

hakkında kurslar verilmesi ve bir de kitap çıkarılması söz konusu 

olmuştur. Nitekim Güneş-Dil Teorisi’nin esaslarını gösteren ve aynı 

zamanda AÜDTCF’de bu kurama ilişkin okutulan Türk Dili Bilgisi 

Dersleri kitabı Haziran 1936 tarihinde yayımlanmıştır. Fakülte 

profesörlerinden İbrahim Necmi Dilmen tarafından hazırlanan kitap 

30 kuruşa satışa sunulmuştur 460 . E. J. Zürcher açılan bu kursların, 

teoriyi esas alarak yazılan kitapların ve dergilerde teoriyi savunan 

makalelerin varlığını, Cumhurbaşkanıyla birlikte birçok Türkün “bu 

öğretinin gerçekten büyüsüne” 461 kapıldığı gerçeğini ortaya çıkardığı 

şeklinde yorumlamıştır. 

Bu arada Türk dil ve tarih çalışmalarının bilimsel bir temele 

oturtulması için çok ciddi bir adım atılmış ve Türk Dilinin, Türk Tarihinin 

ve Coğrafyasının kaynaklarına inilerek araştırılması ve Türk 

bilim adamlarının yetiştirilmesi için Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 

açılmıştır. Atatürk, İsmet Paşa, Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü, Sovyet 

Büyükelçisi Karahan da açılış töreninde hazır bulunmuşlardır. 

Ankara Halkevi’nde yapılan tören sonrası Afet İnan da ilk dersini 

vermiştir. Fakültenin adına dil kısmının eklenmesini Afet İnan iki 

nedene bağlamıştır: Birincisi, Türk ve Türkiye tarihine kaynaklık 

edecek bütün eski dillerin öğretimini ve araştırmasını yapmak ve bu 

konuda yabancı uzmanlardan faydalanmaktır. Nitekim fakültede hem 

459 Üçüncü Dil Kurultayı Üyelerine, Kurultay Kılavuzu, Devlet Basımevi, İstanbul 

1936, s. 14. 

460 Son Posta, 22 Haziran 1936, s. 3. 

461 Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev. Yasemin Saner Gönen, 

İletişim Yay., İstanbul 2004, s. 277.

230 


Çince, Sinoloji, Hindoloji, Sümeroloji, Hititoloji, Latince, Yunanca, 

Arapça vs. dillerin kürsülerine hem de tanınmış dil uzmanlarına yer 

verilmiştir. Örneğin Sümer dilinde Landsberger, Hititoloji uzmanı 

Gütterbock, Çin dilini inceleyen Wolfram Eberthard, Macarca dersini 

veren Halasi Kun ve asistanı Eckmann gibi uzmanlar fakültenin 

dil bölümünde görev yapan yabancı hocalardır. İkincisi ise bütün 

lehçeleriyle Türk dilinin bugünkü ve dünkü durumunu ilmi yollarla 

tespit edilmesini sağlamaktır. Bunların da ötesinde Atatürk’ün en 

önem verdiği şey yabancı dillerin öğrenilmesidir 462 . 

1936 yılında açılan fakülte, Türk dili ve Türk tarihi üzerinde bilimsel 

araştırmaların yapılmasında önemli bir kültür kurumu olarak 

varlığını sürdürmüştür. Atatürk bu çabasıyla “Dünyada herşey için, 

hayat için, muvaffakiyet için, en hakiki mürşid ilimdir, fendir” düsturu 

çerçevesinde dil çalışmalarını bilime teslim etmek istemiştir. Yine 

TBMM’nin 1936 yılı açılış konuşmasında da bu ulusal kurumların 

en kısa zaman içinde milli akademilere 463 dönüştürülmesini isteyerek, 

bu konudaki görüş ve temennilerini dile getirmiştir 464 . Ayrıca 

Atatürk sadece konuyla ilgilenmekle ve çevresindekileri etkilemekle 

kalmamış, kurultay sonrası bir de Geometri kitabı yazmıştır. 1936 

sonlarında yazdığı kitabın amacı, “geometri öğretenlerle, bu konuda 

kitap yazacaklara kılavuz olmak”tır. Atatürk bu çalışmasıyla çok 

sayıda matematik terimini Türkçeye kazandırmıştır. Bunlardan bazıları 

açı, boyut, uzay, yüzey, düzey, çap, yarıçap, yay, çember, taban, 

462 A. İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, TTK, Ankara 1981, s. 

230-231. 

463 Türkiye’de akademi meselesi o günden bugüne en çok tartışılan konulardan 

biri olmuştur. Akademilerin dünyadaki örnekleri gözönünde bulundurularak, 

uygulamanın Türkiye’de de başlatılması istenmiştir. Yalnız kimi, Türk dilinin 

içinde bulunduğu çıkmazdan kurtulması için Dil Akademisi’nin kurulmasını 

olumlu karşılarken, kimi de bunun iyi bir fikir olmadığını çünkü Türkiye’de 

herşeyden önce Dil Akademisi’nde çalışacak bir kadronun bulunmadığını, 

hatta dünya çapında Türkoloji alanında çalışanların büyük çoğunluğunun da 

yabancılar olduğunu ileri sürmüştür (Faruk K. Timurtaş, Türkçemiz ve Uydurmacılık, 

Boğaziçi Yay., İstanbul 1980, s. 201-218; Z. Korkmaz, “Atatürk 

ve Türk Dili”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C. I, TDK, Ankara 1995, s. 

737-738; İlber Ortaylı, Gelenekten Geleceğe, Ufuk Kitapları, İstanbul 2002, 

s. 90-96). 

464 1 Kasım 1936 tarihli Beşinci Dönem İkinci Toplantı Yılını Açış Konuşması, 

ASD, C. II, s. 406.


eğik, yatay, düşey, dikey, üçgen, dörtgen, köşegen, eşkenar, ikizkenar, 

pay, payda, çarpı, bölü, artı, eksi, türev, yöndeş 465 dir. 

Peki niçin böyle bir teoriye, çözüm yoluna ihtiyaç duyulmuştur? 

Bilindiği gibi Atatürk özellikle 1930 sonrası dil meselesine çok 

önem vermiş, dilin sadeleşmesi ve halkın kendi dilini oluşturabilmesi 

için yoğun mesai harcamıştır. Çünkü dil, toplumun, insanların, 

milliyetçiliğin var olmasında önemli temel taşlardan biridir. Bunun 

farkında olan Atatürk de, halkçılık 466 , milliyetçilik, milli birlik ve 

beraberlik ilkeleri çerçevesinde bu işe el atmıştır. Bunun için olacak 

ki Sadri Maksudi Arsal’ın Türk Dili İçin kitabına, “milli duygu ile dil 

arasında bağ çok kuvvetlidir. Dil’in milli ve zengin olması, milli duygunun 

gelişmesinde başlıca etkendir” diye yazmıştır 467 . Bu görüşler 

doğrultusunda 1932 ve sonrasında ülkede adete bir seferberlik başlatılmış, 

hem dilde sadeleştirme yoluna gidilmiş hem de bir öz Türkçe 

yaratılmaya çalışılmıştır. Yalnız yukarıda örneklerini de gördüğümüz 

üzere, belli bir tarihten sonra bu çalışmalar amacını aşmaya, aşırılaşmaya 

hatta komik neticeler ortaya çıkmaya başlamıştır. Hatta bir 

ara, Arapça ve Farsça kelimeler atıldıktan sonra kabile hayatına bile 

yetmeyecek bir dil kalacağı anlaşılınca 468 , Fransızca ve İngilizceden 

bazı kelimelerin adaptasyonuna başvurulmuştur. Örneğin Fransızca 

image ve sembole gibi kelimeler imge ve sembol haline getirilirken, 

İngilizce okey (kabul) kelimesi de dilimize yazıldığı gibi geçmiştir. 

Öyle ki, mecliste mebuslar bir meseleyi onaylayacakları zaman 

“okay” diye bağırır hale gelmişlerdir. 

Yine Türk Dil Kurumu Genel Merkez Heyeti yerine Türk Dil 

Kurumu Genel Özeği, tebrik yerine kutun-bitik, herkes yerine kamu, 

tamamıyla yerine tükel, müddetçe yerine uzca, parlak yerine yaltırıklı, 

hazırlamak yerine anıklamak gibi kelimelerin kullanıldığı bir 

465 Ayrıntılı bilgi için bk. Geometri, TDK, Ankara 1981; Korkmaz, Atatürk ve 

Türk Dili, Belgeler, s. 414-418. 

466 Hasan Âli de aynı günlerde Ülkü dergisinde yazdığı yazılarda, dil inkılâbının 

halkçı boyutunu irdelemiştir. Ona göre, bu inkılâpta, tahsilsiz halk baz alınmıştır. 

Amaç, aydınlar ile halk arasındaki uçurumu sona erdirmek, aydınların 

halkı dinlemesini sağlamak olmuştur. Bu yüzden Dil İnkılâbı, tam anlamıyla 

halkçı bir inkılâptır (Hasan Âli, “Dil İnkılâbımızın Karakteri”, Ülkü, C. IV, S. 

22, Aralık 1934, s. 255-257). 

467 Ek 11: Gazi’nin S. M. Arsal’ın kitabındaki el yazısı. 

468 Erol Güngör, Dünden Bugüne Tarih, Kültür, Milliyetçilik, Ötüken Yayıncılık, 


232 


dönemde, daha önce de aktardığımız üzere Atatürk de konuşmalarında 

ve yazışmalarında bu kelimeleri kullanmaktan kaçınmamıştır. 

Ancak bazı gerçeklerin farkına varılması ve ülkede yaşanan dil kaosu 

Gazi’nin bu işten ciddi bir dönüş yapmasına neden olmuş ve ondan 

sonra da bu tür çalışmalara hiç iltifat etmemiştir. Atatürk’ün 1934 ve 

1937 tarihlerinde Dil Bayramı dolayısıyla Türk Dil Kurumu’na çektiği 

iki telgraf örneği, bu değişimin en bariz kanıtı olmalıdır. Telgraflar 

aynen şöyledir: 

1-26 Eylül 1934 

“Dil bayramından ötürü, Türk Dili Araştırma Kurumu genel 

özeğinden, ulusal kurumlarından birçok kutun bitikler aldım, gösterilen 

güzel duygulardan kıvanç duydum. Ben de kamuyu kutlarım” 

2-27 Eylül 1937 

“Dil bayramı münasebetiyle Türk Dil Kurumu’nun hakkımdaki 

duygularını bildiren telgraflarından çok mütehassis oldum. Teşekkür 

eder, değerli çalışmalarınızda muvaffakiyetlerinizin temadisini 

dilerim” 469 

Bu yazışmalardan da anlaşılacağı üzere Atatürk, herkese örnek 

olmak amacıyla sergilediği bu tutumuyla dilde tasfiyecilik hareketini 

bitirmek istemiştir. Böylece 1936-38 arası, Türkçe kelimelerin 

yanında Arapça ve Farsça gibi kelimelere de yer verilmeye başlanmıştır. 

Atatürk’ün dil çalışmalarını üç dönem halinde; 1932-34 sadeleştirme 

çalışmaları, 1934-36 tasfiye çalışmaları, 1936-38 Güneş-Dil 

Teorisi yani bir anlamda özleştirme ve tasfiyeciliği ret olarak ele aldığımızda, 

özellikle 1932-36 arasındaki çalışmaların istenildiği ölçüde 

başarıya ulaştığını söyleyemeyiz. Çalışmaların son ayağı olan çaba 

ise 1936’dan bu yana ciddi tartışma konusu olmuş, teori bir yandan 

taraftar bulurken diğer yandan da sert bir şekilde eleştirilmiştir. Dilin 

özleştirilemeyeceği ancak sadeleştirilebileceği söylenmiş ve içinde 

yabancı kelime bulunmayan, yüzde yüz kendi kelimelerinden ortaya 

çıkan bir dilin de bulunamayacağı ifade edilmiştir. Yine eleştirenler, 

Türkçenin yabancı kelimelerin boyunduruğundan kurtarılması- 

469 Korkmaz, “Atatürk ve Türk Dili”, s. 735.


na taraftar olduklarını ancak bunu birdenbire değil de yavaş yavaş 

yapılması gerektiğini ve gelişmeyi olağan seyrine bırakmanın daha 

doğru olacağını savunmuştur. İsmail Hakkı Baltacıoğlu bir eserinde 

bu tartışmalara ve ortaya atılan iddialara değinmiş ve bunları cevaplandırmaya 

çalışmıştır. Baltacıoğlu, bu inkılâbın yavaş yavaş yapılamayacağını, 

herşeyden önce bunun inkılâp gerçeğine aykırı olduğunu, 

fakat dil gerçeğinin tam olarak kavranabilmesi için çalışmalara 

devam edilmesi gerektiğini yazmıştır 470 . Falih Rıfkı dahi daha sonra, 

Güneş-Dil teorisi üzerinde durmak istemediğini, o teoriye zaten 

hiçbir zaman inanmadığını, Atatürk’ün gerçekte zengin ve milli bir 

Türkçe yaratmak niyetinde olduğunu fakat bunları tamamlamaya 

ömrünün yetmediğini, son dil çalışmalarının ise Atatürk’ün “eşsiz ve 

hayret verici sağduyusunu hayli zedeleyen hastalık buhranlarına” 471 

rastladığını belirten oldukça ilginç ve o günlerin atmosferini açıklayan 

bir yorum yapmıştır. Lord Kinross da aynı konuya değinmiş, 

hakkında çok sayıda yayın yapılan teorinin ciddi bilginlerin güçlü 

eleştirileri ile karşılaştığını ve neticede de bırakıldığını söyleyerek 

bu tez ile “dilin arınma siyaseti(nin) bir yana bırakıldı”ğını belirtmiştir 

472 . 

Atatürk, kurduğu devleti bir ulusa dayandırmaya çalışmış, bunun 

için de bu ulusun tarih, dil, kültür ve antropolojik özelliklerini 

tespit etmek istemiştir. Yabancı bir dil bilimcinin ortaya attığı teoriyi 

Atatürk geliştirmiş ve yeni şekli ile kurultayda sunmuştur. Yani 

teoriyi yaratan kişi Atatürk değildir. O, bunun dilimize uygun olup 

olmadığını araştırmış, bir süre kamuoyunda bunun yoklamasını yapmış 

ve sonuçta da bundan vazgeçmiştir. Teorinin olumlu ve olumsuz 

sonuçları ortaya çıkmıştır. Olumsuz yanı, dünya dillerinin kökenini 

Türkçeye bağlamak, kullandığımız sözcüklerinin asıllarının Türkçe 

olduğu iddiasında bulunmak olmuştur. Bu iddia hem yurtta hem de 

yurt dışında ciddi eleştiriler almış ve kabul edilmemiştir. Hatta bu 

yaklaşım teorinin “itibarını sarsmıştır” 473 . 

470 İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Kültürce Kalkınmanın Sosyal Şartları, MEB, İstanbul 

1967, s. 30-31. 

471 Atay, a.g.e., s. 479. 

472 Lord Kinross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Çev. Necdet Sander, 

Altın Kitaplar, İstanbul 1994, s. 537-538. 

473 Osman F. Sertkaya, “Atatürk’ün Dil Politikası”, Türk Kültürü, S. 61, Kasım 

1967, s. 31-35.

234 


Teşebbüsün doğurduğu asıl olumsuz sonuç ise, dil meselelerine, 

çalışmalarına ehliyetsiz ve uzman olmayan kişilerin katılmasıdır 

ki bu dil bilim için gerçekten üzücü bir durumdur. Herşeyden önce 

1932-36 arası devam eden ve zamanla çıkmaza giren dilde sadeleştirme, 

özleştirme çalışmaları son bulmuştur. Çünkü bu çalışmalar 

uyduruk bir Türkçenin doğmasına neden olmuştur. Asıl önemlisi ise 

hiçbir dilin yüzde yüz kendi kelimeleriyle konuşulamayacağı, yabancı 

kelimelere de ihtiyaç olduğu gerçeğinin farkına varılmasıdır. 

1930 ortalarında yaşanan bu gelişmeleri, Atatürk’ün kültür politikaları 

ve yaratılmak istenen sistem çerçevesinde değerlendirmek daha 

doğru olacaktır. Çünkü bu, bütünün sadece küçük bir parçasıdır. Bu 

teori de kesinlikle “sistemin bütünlüğü içersinde düşünülmelidir” 474 . 

Teoriyi kabul edenler ya da etmeyenler bir yana, asıl unutulmaması 

gereken, bunun adı üzerinde bir teori olduğu ve bilimsel bir gerçek 

olarak da ileri sürülmediğidir. 

Yapılan tüm bu çalışmaların ana hedefi, herşeyden önce Türk 

dilinin zenginleştirilmesi ve millileştirilmesidir. Bunu Türk milliyetçiliğinin 

bir tezahürü olarak da görebiliriz. Kültür politikaları çerçevesinde 

dile bir yön verilirken, işin politik yönü de gözardı edilmemiştir. 

Çünkü yeni rejimin oturması, yapılan değişimlerin benimsenmesi, 

devletin güvenliği gibi hususlar, alfabe değişikliğinde sürecin 

kısaltılıp hızlandırılmasında ve sadeleştirme yolundaki çabaların 

yoğunlaştırılmasında etkili olmuştur. Atatürk bunları yaparken, hemen 

bütün inkılâplarında olduğu gibi aşırıyı deneyerek ve alternatif 

üreterek doğruyu bulma yolunu tercih etmiştir. Örneğin 1936 yılında 

yeni kelimeler için söylediği “onları ortaya atmak lâzımdır. Milli 

zevkimiz hangisinden hoşlanır ve onu kullanırsa, o zaman lügatimize 

koyabiliriz” 475 sözleri de bunu kanıtlayacak mahiyettedir. 

Ülkede kontrolden çıkan dilde özleştirme ve tasfiye çalışmalarına 

son vermek için Güneş-Dil Teorisi ile bir çıkış yapan Atatürk’ün 

tutumu çeşitli görüşlerin ortaya atılmasına neden olmuştur. Bu konuda 

pek çok kişi, Atatürk’ün bu teoriyi tam olarak benimsediğini 

ve inandığını söylerken, bir kesim de dilde özleştirme çabalarının 

474 Türkdoğan, Kemalist Sistem, Kültürel Boyutları, s. 350. 

475 Korkmaz, Atatürk ve Türk Dili, Belgeler, s. 222.


aşırıya kaçması ve istenen sonuçların alınamaması üzerine, bu işten 

dönmek için başvurduğu bir yöntem olduğunu belirtmişlerdir. Örneğin 

A. C. Emre, yıllar sonra bu konuyu şöyle değerlendirmiştir: 

“Gazi dil işlerinde yeni, doğru ve deha ile meczedilmiş bir sevk ve 

idare yolu takibine başlamıştı. “İki şeyde inkılap olmaz: Dilde ve 

musikide” diyeceği zaman çok uzak değildi. Musikimizi de Avrupalılaştırmak 

istediği ve sonra vazgeçtiği malumdur” 476 diyerek büyük 

bir samimiyetle başlanan çalışmaların aşırıya kaçması ve istenen 

sonuçların alınamaması üzerine bu çabadan vazgeçildiği görüşünü 

yinelemiştir. 

Aslında Atatürk, dikkat edilecek olursa, Osmanlıca’yı iyi kullanan 

bir lider olmasına rağmen, bir anda dilde sadeleşme ve öz 

Türkçe işinin en büyük savunucularından biri oluvermiş ve sonra da 

böyle bir teori ile halkın karşısına çıkmıştır. Bu ani saf değişikliği 

ve en tuhaf kelimeleri dahi Meclis kürsüsünde telaffuz etmesi, şüphesiz 

Atatürk’ün dil üzerindeki arayışının tezahürüdür. Filolog ve 

lengüist kadronun darlığı, inkılâp heyecanı ve ateşiyle herkesin bu 

işe soyunması ve özellikle Atatürk’e yaranmak amacıyla yapılan bu 

teşebbüsler, O’nu harekete yeni bir yön vermek zorunda bırakmıştır. 

İşte o yüzden yaşanan gelişmeler Gazi’yi, dilde ılımlı bir rota çizmek 

ve aşırı uygulamaların yolunu kesmek için alternatif üretmeye 

zorlamış, ancak sonucunu tam olarak görememiştir. Zaten ölümünden 

sonra da dilde reform çalışmaları hızını kaybetmiştir. Bu arada 

Atatürk’ün Güneş-Dil Teorisi ile dil çalışmalarına bir an önce son 

verme çabasını, halkın dikkatini iç politikadan dış politikaya çekmeye 

çalışması şeklinde yorumlamak da mümkündür. Çünkü 1935 sonrası, 

dünyanın hızla savaşa sürüklendiği bir süreçtir. Bu bağlamda 

devlet başkanı Atatürk’ün, Hükümetin ve kamuoyunun dikkatini bu 

konuya çekebilmek için diğer alanlardaki çalışmaları yavaşlatmayı 

ve en azından bir süreliğine de olsa arka planda yürütmeyi hedeflemiş 

olabileceği muhtemeldir. 

III. Türk Dil Kurultayı’nın aldığı önemli bir karar da Türk Dili 

Tetkik Cemiyeti’nin adının Türk Dil Kurumu olarak değiştirilmesidir. 

Dil Kurumu da çalışmalara kaldığı yerden devam etmiş, politi- 

476 A. C. Emre, İki Neslin Tarihi, Hilmi Kitabevi, İstanbul 1960, s. 339.

236 


kalarda ve tutumunda herhangi bir değişiklik olmamıştır. Kurumun 

amacını, Dil Kurultayı’nın bitiminde basına verdiği bir demeçte 

Kültür Bakanı Saffet Arıkan, “Dil Kurumu hakikati bulmak ve insaniyetçi 

olmak emeli ve azmindedir” 477 şeklindeki ifadeler ile dile 

getirmiştir. 

Türk Dil Kurumu, Atatürk’ün tabiriyle Türk Tarih Kurumu’nun 

kardeşi ve tamamlayıcısı olarak ortaya çıkarılmıştır. Kurum 

Atatürk’ün büyük önem verdiği kültür kuruluşlarından biri olmuş, 

hatta 5 Eylül 1938 günlü vasiyetnamesi 478 ile de İş Bankası’ndaki 

payının, belli kişilere ödenecek paralardan sonra Tarih ve Dil Kurumlarına 

bölüştürülmesini istemiştir. Kuşkusuz Gazi, son bir gayretle, 

kurduğu bu iki kültür kurumunun yaşamasını ve çalışmalarını 

aksatmadan özgürce sürdürmesini arzu etmiştir. Yalnız ondan sonra 

dönemin değişen dengeleri ve politikaları, çok partili hayat süreci 

gibi etkenler dil çalışmalarını yakından etkilemiş ve siyasi tartışmaların 

içine çekmiştir. Fakat bütün eleştirilere rağmen Dil Kurumu çalışmalarına 

devam etmiştir. Bu süreçte dil ve edebiyat alanında çok 

sayıda eser basılmış, tarama sözlükleri, yazım kılavuzları yayımlanmıştır. 

Türkçe, 1930’lardakinden çok daha iyi bir duruma gelmiş ve 

en önemlisi de ulusal dil kimliğini belirlemiştir. 

II. TÜRK TARİH TEZİ 

A. Atatürk ve Tarih 

İmparatorluktan Cumhuriyete, ümmet anlayışından millet anlayışına 

geçişin yansıdığı alanlardan biri de şüphesiz tarihtir. Sosyal 

bilimlerin en mühim dallarından biri olan tarih, bu radikal değişim 

süreci sonrasında Atatürk’ün getirdiği yeni tarih anlayışıyla birlikte 

bilimsel bir metod ve değer kazanmıştır. Çünkü O, kurduğu cumhuriyeti 

bir millete dayandırma gereği duymuş, bu da Atatürk’ü hem 


478 Atatürk’ün vasiyeti hakkında bk. Korkmaz, Atatürk ve Türk Dili, Belgeler, 

s. 245.


var olan tarih anlayışının değiştirilmesine hem de Türklerin kim olduklarının 

araştırılmasına yani milli bir tarih görüşünün belirlenmesine 

itmiştir. Bir milletin özgürlüğünü kazanmasının ve ilerlemesinin 

eğitim ve kültür ile olacağına gönülden inanan Atatürk, böylelikle 

Cumhuriyet’in ilânı sonrasında Türkiye’de büyük bir eğitim seferberliği 

başlatmış, bu eğitim reformu içinde de kültür politikalarının 

en büyük hamlelerinden biri olan Türk tarihi ve araştırmaları ön plana 

çıkmıştır. 

Tarih okumak, tarih bilmek, tarih yazmak ve bir tarih şuuruna 

sahip olmak. Bu meziyetlerin hepsine sahip olduğunu gördüğümüz 

Atatürk, daha öğrencilik yıllarından itibaren tarih derslerini çok sevmiş, 

tarihle daima meşgul olmuş ve bilgisini artırmak için de büyük 

bir merakla okumuştur. Milletçe girdiği mücadelede ve cumhuriyete 

attığı ilk adımda da bu kuvvetli tarih bilinciyle hareket etmiştir. 

Kütüphanesindeki kitaplardan, onlara düştüğü notlardan dünya tarihi, 

İslâm tarihi, özellikle de Türk tarihi ile yakından ilgilendiğini 

öğreniyoruz. Bu tutum aynı zamanda O’nun tarihi bir bütün olarak 

ele aldığının kanıtıdır. Daha da önemlisi Mosk’nun “Bir saatlik bir 

okumanın gideremeyeceği üzüntü yoktur” sözünü sık sık tekrarladığı 

söylenen Atatürk’e, tarih ilmine olan ilgisi ve katkısından ötürü 

olsa gerek 19 Eylül 1923 günü İstanbul Üniversitesi tarafından 

fahri Tarih Profesörlüğü verilmiştir 479 . Atatürk bu unvanının kendisine 

edebiyattan ziyade tarihten verilmesine duyduğu memnuniyeti, 

Ankara’ya giderek beratı kendisine takdim eden heyete karşı da dile 

getirmiş ve onlara “tarihçilerle çok konuşacağız” diyerek sanki 

sonradan yapılacakların sinyalini vermiştir. Nitekim söylediği gibi 

gerçekten de yıllar sonra tarihçilerle çok konuşmuştur. 

479 19 Eylül 1923 günü toplanan İstanbul Darülfünun Edebiyat Fakültesi müderrisler 

meclisinde, müderrislerden Yahya Kemal Bey, Mustafa Kemal’e fahri 

müderrislik verilmesini teklif etmiş, nitekim yapılan teklif meclisde kabul edilerek, 

durum hemen Paşa’ya bildirilmiştir. Mustafa Kemal de bu iltifat üzerine, 

“…milli İstiklâlimizi ilim sahasına fakülteniz ikmal edecektir. Bu şerefli 

tekamülün husulünü deruhte eden heyetiniz arasında bulunmak bence baisi 

iftihardır” diyerek teşekkür etmiştir. Daha sonra da fahri müderrislik beratının 

verilmesi için, Necip Asım, İzmirli İsmail Hakkı ve Şemsettin Günaltay’dan 

oluşan bir heyet Ankara’ya gitmiş, kendilerini Ankara’da istasyonda kabul 

eden Mustafa Kemal ile görüşürek beratı takdim etmişlerdir (Şemsettin Günaltay, 

“Atatürk’ün Tarihçiliği ve Fahri Profesörlüğü Hakkında Bir Hatıra”, 

Belleten, C. III, S. 10, Nisan 1939, s. 272-274).

238 


Bilindiği gibi Atatürk, yeni kurduğu Cumhuriyet ile millet anlayışını 

ön plana çıkarmak istemiştir. Böyle olunca da millet gerçeğinin 

araştırılması, Türk tarihinin bir bütün olarak tüm gerçekleri 

ile ortaya konması, Türklerin dünya medeniyetindeki yerinin tespit 

edilmesi ve insanların içinde bulunduları kompleksden bir an önce 

kurtarılması, yapılması gereken işlerin başında gelmiştir. Çünkü 

tarihten yararlanan bir devlet adamı olarak Atatürk, herşeyden önce 

devletin temel unsuru olan Türk milletinin kendisini tanımasını 

istiyordu. “Türk çocuğu ecdadını tanıdıkça daha büyük işler yapmak 

için kendinden kuvvet bulacaktır” 480 felsefesiyle doğru orantılı 

olan bu yaklaşım, O’nun tarihi milliyetçiliğin bir parçası ve bir ulusu 

ayakta tutabilmenin de temel unsurlarından biri olarak gördüğünün 

açık bir göstergesidir. 

Atatürk, bu konudaki çalışmalarına öncelikle Osmanlı dönemindeki 

tarih anlayışını kökünden değiştirmeye ve tarih alanında yeni 

bir görüş ortaya koymaya çalışmakla başlamıştır. Bu dönemde İslâm 

Tarihi ve Osmanlı Tarihi ekseninde yürütülen tarih çalışmalarında 

metot, olayları nakl ve izahtan öteye gitmiyordu. Daha doğrusu tarih 

yazıcılığı vak’anüvislikten ibaretti. Tanzimat sonrası halkların eşitliği 

çerçevesinde tarih anlayışı da biraz değişmeye başlamış, ancak asıl 

gelişme Meşrutiyet döneminde yaşanmıştır. Bu dönemde gelişmeye 

başlayan milliyetçilik akımı, milli tarih anlayışını ortaya çıkarmıştır. 

Türk aydınları arasında hızla yayılmaya başlayan Türkçülük akımı 

sayesinde bakış açısı değişmeye, tarih çalışmaları farklı bir boyut 

kazanmaya başlamıştır. Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Hüseyinzade 

Ali, Yusuf Akçura, Fuat Köprülü gibi isimler Türkolojinin 

ve modern tarihçiliğin gelişmesinde büyük rol oynamışlardır. Adı 

geçen isimler bilimsel anlamda tarihçiliğimizin gelişmesinde birer 

öncü, çalışmaları da başlangıç sayılabilir. Osmanlı döneminde tarih 

adına atılan önemli bir adım da, 1910 yılında Abdurrahman Şeref, 

Necib Asım gibi isimler tarafından Tarih-i Osmanî Encümeni’nin 

kurulması ve onun yayınlarıdır. Türkiye’de bilimsel tarihçilik... 

(için) bir başlangıç 481 sayılabilecek olan bu kurum, Cumhuriyet döneminde 

Türk Tarih Encümeni adını almıştır. Ancak buna rağmen 

480 İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, s. 311. 

481 Ortaylı, Gelenekten Geleceğe, s. 46.


dergi Osmanlı tarihiyle sınırlı kalmaktan kurtulamamıştır. Bunu 

sonraki yıllarda çıkartılan Milli Tetebbular Mecmuası takip etmiştir. 

Tarih meselelerine geniş yer verilen bu dergide Fuat Köprülü’nün 

Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti 482 gibi makaleleri 

neşredilmiştir. Köprülü 1923 yılında da Türkiye Tarihi’ni çıkarmıştır. 

Bu eseri okuyan Atatürk, Köprülü’ye gönderdiği tebrik mektubunda 

aynen şunları yazmıştır: “Türkiye Tarihinizin, gönderilen, 

birinci kitabını büyük zevk ve istifade ile okudum. Eser kıymetlidir, 

mühimdir. Bunu vücuda getirmek için sarfettiğiniz ve edeceğiniz 

mesaiyi takdir ederim. İhtisasınızın tecelli edecek eserleri millete, 

Cumhuriyete ifa olunabilecek hizmetlerin en kıymetli mertebesinde 

bulunacaktır. İlim feyzine teşne olanlarla beraber müteakip kitaplarınızın 

intişarına intizar ederim efendim. Türkiye Reisicumhuru Gazi 

Mustafa Kemal” 483 . Anlaşılacağı üzere Atatürk yalnız tarihi sevmekle 

kalmamış, bu konuda çalışanlara karşı da büyük bir ilgi ve yakınlık 

göstermiştir. Nitekim “Tamamen Osmanlı muhitinin ve Osmanlı 

asrının Cumhuriyete devrettiği” 484 birisi olan Fuat Köprülü’nün son 

kitabının çoğu bölümü Atatürk tarafından yazdırılan tarih kitaplarına 

aynen alınmıştır. Ayrıca Atatürk, dönemin Maarif Vekili Necati 

Bey’e verdiği direktif ile Köprülü’nün bundan sonra neşredeceği kitaplar 

için de gereken maddi desteğin sağlamasını istemiştir 485 . 

Osmanlı döneminde eski Türk tarihi ile ilgili araştırma neredeyse 

hiç yapılmamış, Avrupa’da yazılan kitaplarda da Türk milletini 

küçük düşürücü ifadeler sıkça yer almıştır. Oysa ki Türklerin eski 

çağlarda yaşadıkları Orta Asya’dan çeşitli nedenlerden ötürü göç 

ettikleri biliniyordu. Fakat bu göçler nereye kadar gitmişti? Türkler 

buralara nasıl bir uygarlık, kültür getirmişlerdi? Türklerin dünya 

medeniyetine katkıları ne olmuştu? gibi sorulara süratle cevap 

bulunması gerekiyordu. Çünkü Batı dünyası, Türkler ve Türk tarihi 

482 Fuat Köprülü, “Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti”, Milli 

Tetebbular Mecmuası, C. II, S. 5, (Teşrinievvel-Kanunuevvel 1331), s.193- 

232. 

483 Mehmet Fuat Köprülü, “Bir Hatıra”, Belleten, C. III, S. 10, Nisan 1939, s. 

278. 

484 Ortaylı, a.g.e., s. 27. 

485 Mehmet Saray, “Atatürk ve Türk Tarihi”, Türk Kültürü, C. XXII, S. 249, 

Ocak 1984, s. 3-4.

240 


hakkında son derece önyargılı idi. Onların gözünde dünya medeniyetinde 

Türklere yer yoktu ve bu düşüncelerini eserlerinde sürekli 

dile getiriyorlardı. İşte Cumhuriyet döneminde herşeyden önce Batılıların 

hafızalarındaki bu taassup silinmeye, Türklere kendi tarihleri 

öğretilmeye, belgelere ve ilmi metotlara dayalı bir tarih anlayışı 

geliştirilmeye çalışılmıştır. Kısacası Atatürk, hem bu sorulara cevap 

bulmak hem de dünyaya ve ülkeye hâkim olan zihniyeti değiştirmek 

amacıyla tarih alanında bir reform yapma gereği duymuştur. 

Mensup olduğu milletin özelliklerini, “Türk tarihinin haşmetini, 

Türk’ün hürriyet aşkını, İstiklâl azmini, hakka ve insana saygılı asil 

ruhunu, ileri hamlelere karşı tutkunluğunu” iyi bilen ve “bugünkü 

Türk’ün şuurunda vaktiyle dünyaya hükmetmiş cihangir bir milletin 

çocuğu hissini yaşadığının” 486 farkında olan Atatürk’ün, daha Milli 

Mücadele yıllarında başlattığı çalışmalarını Cumhuriyetin ilânı ile 

birlikte hızlandırdığı görülmüştür. Örneğin Kasım 1922’de Mecliste 

milletvekillerinin dikkatini Türk tarihinin eskiliği ve zenginliği 

üzerine çekmiş ve onlara şöyle seslenmiştir: “Efendiler, bu dünyayı 

beşeriyette asgari yüz milyonu mütecaviz nüfustan mürekkep bir 

Türk millet-i azimesi vardır. ...en bariz ve en kati ve en maddi delâil-i 

tarihiyeye istinaden beyan edebiliriz ki, Türkler on beş asır evvel 

Asya’nın göbeğinde muazzam devletler teşkil etmiş ve insanlığın her 

türlü kabiliyatına tecelligâh olmuş birer unsurdur. Sefirlerini Çin’e 

gönderen ve Bizans’ın sefirlerini kabul eden bir Türk devleti, ecdadımız 

olan Türk milletinin teşkil eylediği bir devlet” 487 . 

Atatürk bu konudaki fikirlerini her geçen gün büyük bir heyecanla 

ve daha çok geliştirerek dile getirmeye devam etmiştir. Onun fikirlerini 

dile getirdiği merkezlerin başında da Türk Ocakları gelmiştir. 

1923 ve sonrasında Türk Ocaklarında bu konuya defalarca değinmiş 

ve gençlere Türk tarihi ve kültürü hakkında heyecanlı konuşmalar 

yapmıştır. Öyle ki, daha Mart 1923 tarihinde Konya Türk Ocağı’nda 

yaptığı bir konuşmada gençlere şunları söylemiştir: “...Bir milletin 

namuskâr bir mevcudiyet, şayanı hürmet bir mevki sahibi olması 

486 İbrahim Kafesoğlu, “Atatürk ve Türk Devleti”, Türk Kültürü, C. VI, S. 61, 

Kasım 1967, s. 11. 

487 1 Kasım 1922’de “Saltanatın Yıkıldığına Dair Verilen Karar Münasebetiyle” 

yapılan konuşma, ASD, C. I, s. 288.


için, o milletin yalnız âlim ve mütefennin bulunması kâfi değildir. 

Her ilmin, herşeyin fevkinde bir hassaya sahip lâzımdır ki, o da o 

milletin muayyen ve müsbet bir seciyeye malik bulunmasıdır. Böyle 

bir seviyeye malik olmayan fertler ve böyle fertlerden mürekkep milletler 

hiçbir dakika hakiki bir devlet teşkil edemezler. ...Benim bildiğime 

göre...Türk ocaklarının esas gayesi millete böyle müspet bir 

seciye vermektir. Türk ocakları milletin harsı üzerinde mühim tesirler 

yapmalıdır. Zaten bunu yapıyorlar ve daha ziyade yapacaklardır. 

Biz milliyet fikirlerini tatbikte çok gecikmiş ve çok tekâsül göstermiş 

bir milletiz. Bunun zararlarını fazla faaliyetle telafiye çalışmalıyız.... 

Anladık ki, kabahatimiz kendimizi unutmaklığımızmış. Dünyanın bize 

hürmet göstermesini istiyorsak Evvelâ bizim kendi benliğimize ve 

milliyetimize bu hürmeti hissen, fikren, fiilen bütün ef’al ve harekatımızla 

gösterelim; bilelim ki milli benliğini bulmaya milletler başka 

milletlerin şikârıdır...” 488 . 

Atatürk gittiği yerlerde yaptığı bu tarz konuşmalar ile hem halka 

Türklerin menşeini, nasıl bir millet olduklarını ve bundan sonra ne 

yapılması gerektiğini anlatmış hem de bütün dikkatleri Türk tarihi 

ve kültürü üzerine çekmeye çalışmıştır. Aslında O’nun tüm yapmak 

istediği, herşeyden önce milletin kendi tarihini öğrenmesi ve Türk 

çocuklarının milli bir kültür ve terbiye ile yetiştirilmesidir. Çünkü 

ancak bu sayede gençlere bir güven ve mücadele gücü verilmiş olacaktı 

489 . Kısacası Atatürk’ün bu ana fikirden yola çıkarak zengin bir 

geçmişe sahip olan Türk kültürünün bütün ayrıntısıyla ortaya çıkarılmasını 

hedeflediğini söyleyebiliriz. Ona göre bunu yapmanın tek 

yolu da şüphesiz tarih araştırmaları için çalışmaktan geçiyordu. Nitekim 

Atatürk konuyu ilk kez 23 Nisan 1930 günü toplanan Türk 

Ocaklarının VI. Kurultayı sonrasında gündeme getirmiş ve bu çalışmaların 

sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi için de bir araştırma cemiyetinin 

kurulması düşüncesini ortaya atmıştır. Gelişmeleri Afet İnan 

şöyle anlatmaktadır: “1928 yılında, Fransız coğrafya kitaplarının 

birinde, Türk ırkının sarı ırka mensup olduğu ve Avrupa zihniyetine 

göre ikinci ‘secodaire’ nevi bir insan tipi olduğu yazılı idi. Kendisine 

gösterdim. ‘Bu böyle midir’ dedim. ‘Hayır, olamaz, bunun üzerinde 

488 20 Mart 1923, “Konya Gençleriyle Konuşma”, ASD, C. II, s. 146-147. 

489 Saray, a.g.m., s. 10.

242 


meşgul olalım. Sen çalış’ dediler” 490 . Görüldüğü gibi Afet İnan’ın 

coğrafya kitabında gördüğü bir ifade, Atatürk’ün tarih çalışmalarını 

başlatmasına vesile olmuştur. Atatürk’ün tarih çalışmalarına başlamasında 

şüphesiz dünyada hızla yayılan milliyetçilik fikrinin, güçlenen 

totaliter rejimlerin ve bunların tarih ve dil alanlarında yaptıkları 

çalışmaların da etkisi vardır. Yani Türkiye’de bilimsel anlamda 

başlatılan bu çalışmalar, dünyadaki örnekleriyle paralellik arzetmiş, 

Atatürk de içinde bulunulan zamanı ve zemini gözardı etmemiştir. 

Atatürk, Türk ve Dünya tarihini yanlış yaklaşımlardan kurtarmak, 

Türklerin dünya medeniyetine katkılarını tespit etmek ve tarih 

ilminin modern metodlarla yapılmasını sağlamak için 491 önce 

yerli ve yabancı kaynaklardan bir kütüphane meydana getirmiştir. 

Atatürk bu çalışmalarında, özel kitaplığında bulunan özellikle J. A. 

Gobineau’nun İnsan Irklarının Eşitsizliği, A. C. Haddon’un Les races 

humanies (İnsan Irkları) ve E. Pittard’ın Les races et l’historie 

(Irklar ve Tarih) eserlerini okumuş, notlar almıştır. Burada aranan 

ırkçılık ya da uygarlığın sarı ya da beyaz ırk tarafından başlatıldığının 

tespiti değil, uygarlığın Turan’dan, Orta Asya’dan başlayıp başlamadığını 

belirlemektir 492 . Anladığımız kadarıyla bilimsel metodlar 

yardımı ve ırksal verilerle sonuca varılmaya, bir nevi savunmaya geçilmeye 

çalışılmıştır. Aynı amaç ve endişe ile daha sonra Afet İnan 

bir antropometri incelemesi yapmıştır. Yapılan çalışmalar sonunda 

da bazı sorular ve görüşler ortaya atılmıştır. Altı çizilen hususlar 

şunlardır: Medeniyetin ilk ortaya çıktığı yer Orta Asya’dır, brakisefal 

ve beyaz ırkın da ilk yurdu Orta Asya’dır, Türkler brakisefal ve 

beyaz ırka mensup olup, Orta Asya’dan gelmişlerdir, çeşitli nedenlerden 

ötürü göç etmişler ve medeniyeti de beraberlerinde dünyanın 

her tarafına götürmüşlerdir, Anadolu’nun ilk yerli halkı Hititlerdir, 

Hititler Orta Asya’dan gelen Türklerdir ve dolayısıyla Anadolu’nun 

da ilk sahipleri Türklerdir tarzındaki hükümlere dayanak aranmaya 

başlanmıştır. 

490 A. İnan, “Atatürk ve Tarih Tezi”, Belleten, C. III, S. 10, Ankara 1939, s. 244. 

491 Azmi Süslü, “Türk Tarihçiliği ve Atatürk”, Üçüncü Uluslararası Atatürk 

Sempozyumu, Ekim 1995, Gazi Mağusa, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, 

C. I, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1998, s. 337. 

492 Bayram Bayraktar, “Çağdaş Tarihçilik Açısından Türk Tarih Tezi”, Türkiye 

Günlüğü, S. 48, Kasım-Aralık 1997, s. 71.


Bundan sonra Atatürk, Türk Ocakları Kurultayı esnasında Afet 

İnan’dan Türk Ocakları yasasının 2. ve 3. maddelerini tahlil etmesini 

istemiştir. Adı geçen maddelerde, “Türk Ocaklarının amacı, milli 

şuurun kuvvetlenmesi, medeni ve sıhhi tekâmül ve milli iktisadın 

inkişafıdır ve Cumhuriyet, milliyet, muasır medeniyet ve halkçılık 

mefkûrelerini takip eden Türk Ocağı, bu ülküleri gerçekleştirmekte 

olan CHP ile devlet siyasetinde beraberdir” deniyordu. Bu maddelerden 

yola çıkarak Afet İnan, kurultayda okumak üzere bir metin 

hazırlamış ve 28 Nisan 1930 günü Kurultayın son toplantısında söz 

alarak konuşmasını yapmıştır. Konuşmada Türk tarihinin ve milletinin 

eskiliği, onların kurduğu uygarlıklar, Türklüğün ve Türkün 

ne olduğu konuları üzerinde durmuş, ondan sonra da “beşeriyetin 

en yüksek ve ilk medeni kavmi, vatanı Altaylar ve Orta Asya olan 

Türkler”dir demiştir. Kendisinden sonra Prof. Sadri Maksudi söz almış 

ve “eski medeniyetlerden birçoğunun müessisleri, bânileri Türkler 

olmuş olduğu anlaşılıyor” diyerek Afet İnan’ın fikirlerine iştirak 

ettiğini söylemiştir. Kurultayda yapılan bu konuşmalardan sonra 

“Türk tarih ve medeniyetini ilmi bir surette tetkik etmek için, hususi 

ve daimi bir heyetin teşkiline karar verilmesini ve bu heyetin azasını 

seçmek selahiyetinin Merkez Heyetine bırakılmasını teklif ederiz” 

şeklinde bir önerge verilmiştir. Önergenin kabul edilmesinden sonra 

ise 16 kişiden oluşan bir Türk Tarih Heyeti kurulmuştur. Bugünkü 

Türk Tarih Kurumu’nun çekirdeği olan bu heyet, ilk toplantısını 4 

Haziran 1930 günü yapmış ve Türk Ocakları Merkez Heyeti Başkanı 

Hamdullah Suphi Tanrıöver’in başkanlığında bir de yönetim kurulu 

seçilmiştir. Buna göre yönetim kurulu başkanı Cumhurbaşkanlığı 

Genel Sekreteri Tevfik Bıyıklıoğlu, başkan vekilleri de Ankara Üniversitesi 

Hukuk Fakültesi Siyasi Tarih Profesörü Yusuf Akçura, Samih 

Rıfat ve Dr. Reşit Galip (genel sekreter) olmuştur 493 . Türk Tarih 

Heyeti toplandığı 4 Haziran 1930 gününden 29 Mart 1931 gününe 

493 İnan, a.g.e., s. 191-206; Fahri Çoker, Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı 

ve Çalışmaları, TTK, Ankara 1983, s. 3; Heyetin öteki üyeleri ise şunlardır: 

Afet İnan, Vasıf Çınar, Halil Edhem Eldem, Yusuf Ziya Özer, Sadri Maksudi 

Arsal, Reşit Safvet Atabinen, Mesaroş, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Ragıp Hulusi 

Özdem, Mükrimin Halil Yinanç, Zakir Kadirî Ugan, Hamit Zübeyir Koşay 

(Uluğ İğdemir, Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Tarih Kurumu, TTK, Ankara 

1973, s. 4-5).

244 


kadar toplam sekiz resmi toplantı yapmış, 15 Nisan 1931 günü 494 de 

heyet Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti adını alarak tüzel bir kişilik kazanmıştır. 

Cemiyet, çalışmalarına aynı üyelerle ve aynı çalışma planı ile 


Cumhuriyetin ilk yıllarında kültürel faaliyetlerin yürütülmesinde 

Türk Ocakları gerçekten büyük bir misyon üstlenmiştir. Yayın organı 

olan Türk Yurdu dergisinde çıkan yazılar ile de Türklük bilinci 

aşılanmaya, milliyetçi duygular canlı tutulmaya çalışılmıştır. Ancak 

Ocağın tüm Türkleri bir çatı altında toplama düsturu zamanla Cumhuriyetin 

ilkelerine ters düşmeye başlamıştır. Bunun üzerine 1928 

yılında dergide çıkan yazılar “ilim ve sanat heyeti”nin sorumluluğunda 

yayımlanmaya başlamış fakat bu da kimseyi memnun etmemiştir 

495 . 1930’lu yıllarda dünyanın içinde bulunduğu durum, aşırı 

milliyetçi yönetimlerin iş başı yapması, ülkede yaşanan çok partili 

hayata geçiş denemesi, Serbest Fırka olayı ve Ocağın tek partiye ters 

düşmesi gibi durumlar, atmosferi daha da gerginleştirmiştir. Denilebilir 

ki bir anlamda Atatürk’ün Türkçülük ve Türkçü tarih anlayışı 

ile Türkçülerin tarih anlayışı pek örtüşmemiştir. Nitekim bu durum 

üzerine, Niyazi Berkes’in dediği gibi, ulus fikrinin mefkûre olmaktan 

çıkması yani gerçekleşmesi üzerine, ideoloji yuvası olan Türk 

Ocakları’nın kaldırılmasına karar verilmiştir 496 . Misyonunu tamamlayan 

Türk Ocakları’nın yerine de halkçılık ilkesiyle doğru orantılı 

olmak üzere Halkevleri kurulmuştur. Bu noktada Türk Ocakları’nın 

daha 1928’de başlayan huzursuzluklara rağmen neden 1930’ların 

başına kadar kullanıldığı belki sorgulanabilir. Şöyle ki; Türk Ocakları, 

Halkevleri’nin açıldığı 1932 yılına kadar Türkiye’nin en önemli 

ve hatta tek kültür kurumu olarak görev yapmıştır. Yani öncelikle o 

tarih için başka alternatif söz konusu değildir. İkincisi, Ocaklardaki 

gençlerin dinamizmi, coşkusu ve buralarda yürütülen faaliyetler 

Hükümetin çalışmalarına önemli katkılar sağlamıştır. Zaten Atatürk, 

494 Türk Ocaklarına bağlı olarak araştırma ve inceleme işlerini yürüten Tarih 

Heyeti’nin yerine 12 Nisan 1931 günü Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmuş, 

cemiyetin yeniden örgütlenmesi için Dahiliye Vekâleti onayı da 15 Nisan 1931 

günü çıkmıştır (İğdemir, a.g.e., s. 7). 

495 Şakiroğlu, a.g.m., s. 835-836. 

496 Niyazi Berkes, Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler, Yön Yay., İstanbul 

1965, s. 161.


yurt gezileri esnasında Ocaklara yaptığı ziyaretlerde de bu durumu 

fark etmiş ve onlardan sonuna kadar istifade etmeye çalışmıştır. Ancak 

milliyetçilik, hayat görüşleri gibi noktalardaki fikir ayrılıkları ve 

zamanla Ocakların Hükümetle çatışmaya başlaması Halkevlerinin 

bir alternatif olarak düşünülmesine neden olmuştur. Türk Ocakları 

ile olan ilişki ve bağ ise bu süreçte hiçbir zaman koparılmamıştır. 

Ayrıca özellikle CHP’nin kendisine siyasi bir rakip olarak görmeye 

başladığı böyle bir gücü, o gün için karşısına almak istememesi de 

etkili nedenlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti 12 maddelik cemiyet tüzüğü çerçevesinde, 

amacına ulaşabilmek için dört maddelik bir çalışma planı 

yapmıştır. Buna göre; 

“1. Toplanıp ilmi müzakerelerde bulunmak, 

2. Türk tarihinin menbalarını araştırıp bastırmak, 

3. Türk tarihini aydınlatmaya yarayacak vesika ve malzemeyi elde 

etmek için icabeden yerlere taharri ve keşif heyetleri göndermek, 

4. Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’nin mesaisinin semeresinin her 

türlü yolla neşre çalışmak” 497 . 

Bundan sonra çalışmalarına yaklaşık bir yıl kadar devam eden 

Türk Tarihi Tetkik Heyeti, bu zaman çerçevesinde, ortaya atılan Türk 

tarih tezini içeren Türk Tarihinin Ana Hatları isimli 620 sayfalık bir 

kitap hazırlamıştır. Atatürk’ün “çalış” emriyle harekete geçen Afet 

İnan’ın 1929 yılında ortakokul ve lise ders notlarından hareketle 

hazırlamaya başladığı bu kitap, “alâkalı zatların mütalâa ve tenkit 

nazarlarına arzolunmak üzere yalnız yüz nüsha basılmış” tır. Buna 

mukabil kitabın ana fikrini ihtiva eden 74 sayfalık Methal kısmı ise 

30.000 adet basılarak dağıtılmıştır. Bu da bize gösteriyor ki “sınırlı 

sayıda basılan ve ancak belli kişilerin tedkikine sunulan eserin yayılması 

istenmemiş, fakat içindeki hakim fikrin ise vakit kaybedilmeden 

tanınması doğru bulunmuştur” 498 . 

Kitabın giriş kısımında yer alan ve yayılması istenen ana fikir, 

“Bu eserin gayesi asırlarca çok haksız iftiralara uğratılmış, ilk me- 

497 Çoker, a.g.e., s. 6. 

498 Saray, a.g.m., s. 7.

246 


deniyetlerin kuruluşundaki hizmet ve emekleri inkâr olunmuş Büyük 

Türk Milletine, tarihi hakikatlare dayanan şerefli mazisini hatırlatmaktır” 

şeklinde ifade edilmiştir. Kitabın ilk sayfasında ise “Bu kitap 

niçin yazıldı?” başlığı altında şunlar yazılmıştır: “Şimdiye kadar 

memleketimizde neşrolunan tarih kitaplarının çoğunda ve onlara 

mehaz olan Fransızca tarih kitaplarında Türklerin dünya tarihindeki 

rolleri şuurlu veya şuursuz olarak küçültülmüştür. Türklerin, 

ecdat hakkında böyle yanlış malûmat alması, Türklüğün kendini tanımasında, 

benliğini inkişâf ettirmesinde zaralı olmuştur. Bu kitapla 

istihdaf olunan asıl gaye, bugün bütün dünyada tabii mevkiini istirdat 

eden ve bu şuurla yaşayan milletimiz için zararlı olan bu hataların 

tashihine çalışmaktır; aynı zamanda bu, son büyük hadiselerle 

ruhunda benlik ve birlik duygusu uyanan Türk milleti için milli bir 

tarih yazmak ihtiyacı önünde atılmış bir adımdır” 499 . 

Satışa çıkarılmayan ve sadece kendi üyelerine ve ilgili kişilere 

dağıtılan kitap 11 bölümden meydana gelmiştir. Eserin giriş bölümünden 

sonra, Çin’den başlamak üzere çeşitli ülkeler incelenmiştir. 

Burada amaç, uygarlığın Türkler tarafından Orta Asya’da yaratıldığı 

ve buradan dünyaya taşındığını ispat etmektir. Sonra da Orta 

Asya’daki uygarlıklar Asya Hunları, Oğuzlar, Hazarlar, Gazneliler, 

Karahanlılar, Selçuklular, Osmanlılar ve Türkiye Cumhuriyeti üzerinde 

durulmuştur. Kısacası bu eserde, dünya tarihi içinde Türk tarihinin 

yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. 

Neticede Atatürk’ün teşvikleriyle çok kısa bir süre içinde umumi 

bir tarih kitabı yazılmıştır 500 . Ancak eser yüzeysel olmuş, özellikle 

de son dönemlere ait bölümlerde çok hata yapılmıştır. Örneğin, 

600 sayfalık kitapta Osmanlı tarihine yaklaşık 50 sayfa ayrılmış, 

bibliyografyada Osmanlı Tarihi’ne ait müstakil bir kitap kullanılmamış, 

en ilginci de Abdurrahman Şeref Bey’in kitabından alınan 

bölümler, yeni bir anlayışla işlenmiştir. İsmail Hakkı Uzunçarşılı kı- 

499 Türk Tarihinin Ana Hatları, İstanbul 1930, s. 1-2. 

500 Kamuoyunda ortak bir bilinç yaratmak maksadıyla böyle bir kitap hazırlatan 

Atatürk’ün, H. G. Wells’in Dünya Tarihinin Ana Hatları isimli kitabından etkilendiği, 

kitabı büyük ihtimal Fransızca tercümesinden okuduğu, bitirdiğinde 

de hemen Türkçeye çevrilmesini istediği bilinmektedir. Atatürk’ün ayrıca H. 

Cahit’in 1924 yılında tercüme ettiği Deguignes’in sekiz ciltlik eseri Hunların 

Türklerin Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-i Umumi kitabından da 

çok etkilendiği hakkında bk. Bayraktar, a.g.m., s. 66.


sa bir sürede umumi tarih kitabı yazılamayacağını, yazılsa bile bu 

işin ciddiyetinin ve kalitesinin düşünülmesi gerektiğini belirterek, 

ciddi bir tarihçi olarak yapılanları tenkit etmiştir. Uzunçarşılı “işin 

ehemmiyet ve şümulünü kavrayanlar boyacı küpüne daldırıp çıkarma 

kabilinden acele bir Türk tarihinin yazılamacağını ileri sürdülerse 

de sözlerine ehemmiyet verilmedi” diyerek, kitabın cesaretle 

vazife alarak işe başlayanlar tarafından hazırlandığını, Atatürk’ün de 

işin ciddiyetini ve kapsamını bilmeyen, bu ilme uzak kişilerin teşviki 

ile buna giriştiğini yazmıştır. Nitekim hazırlanarak aynı sene basılan 

Türk Tarihinin Ana Hatları isimli kitabı Atatürk okumuş ve yanlışlarla 

dolu bu kitabı hiç beğenmemiştir. Atatürk’ü böyle bir çalışmaya 

iten, hatalarla dolu bir tarih kitabının ortaya çıkmasına neden olan bu 

gayri ciddi yaklaşımın sebebi ne olabilir? Uzunçarşılı’nın da dediği 

gibi, bu bölümleri yazmaya cesaret eden kişilerin, Atatürk’ün bu arzusunu 

gelip geçici bir çaba olarak görmeleridir 501 . Aslında Atatürk 

olaya hiç de gelip geçici bir iş olarak bakmamış, bilakis son derece 

ciddi bir yaklaşım içinde olmuştur. Dolayısıyla bütün hatalı görüşlere, 

eksik ve aksak yönlerine rağmen eserin “bu yolda yapılmış ilk ön 

çalışma, ilk toplu deneme” 502 olması hasebiyle tarihimizde taşıdığı 

önem inkar edilemez. Ayrıca Türk tarihi konusunda yapılan bu ilk 

deneme, tarih yazmanın ciddiyetini, zorluğunu, bu işin aceleye getirilemeyeceği 

gerçeğini de gözler önüne sermiştir. Kanaatimizce, yeterli 

zamana sahip olunmayışı, kadronun yetersizliği ve Atatürk’ün 

düşüncelerinin idrakinde ciddi problemlerin yaşanması, bu çalışmaların 

başarısını derinden etkilemiştir. 

Türk Tarihinin Ana Hatları isimli çalışmadan hemen sonra, Türk 

Tarihine Medhal ve Orta Asya bölümlerinden oluşan 74 sayfalık bir 

broşür daha hazırlanmış ve Türk Tarihinin Ana Hatları Medhal Kısmı 

adıyla Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 1931 yılında bastırılmıştır. 

30 bin adet basılan kitap okullara dağıtılmıştır. Kurum ondan 

sonra Temmuz 1931 itibarıyla bir daktilo ve bir sekreterden 503 oluşan 

kadrosuyla Dolmabahçe Sarayı’na taşınmış ve hemen 4 ciltlik lise 

tarih kitaplarını yazma işine başlamıştır. Nitekim Methal Kitabı’nı 

501 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Türk Tarihi Yazılırken Atatürk’ün Alaka ve Görüşlerine 

Dâir Hatılaralar”, Belleten, C. III, S. 9-10, Ankara 1939, s. 349-350. 

502 Semavi Eyice, “Atatürk’ün büyük bir tarih yazdırma teşebbüsü: Türk Tarihinin 

Ana Hatları”, Belleten, C. XXXII, S. 128, 1968, s. 513-514. 

503 Bu kurulun sekreterliğini Mustafa Uluğ İğdemir yapmıştır.

248 


1931 yılında Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’nin hazırladığı liseler için 

dört ciltlik tarih kitabı ile bundan iki yıl sonra ilkokullar ve ortaokullar 

için hazırlanan yeni tarih kitapları takip etmiştir. Dört ciltlik 

tarih kitabının birinci cildinde Tarihten evvelki zamanlar ve eski zamanlar, 

ikinci cildinde Orta zamanlar, üçüncü cildinde Yeni ve Yakın 

zamanlarda Osmanlı-Türk Tarihi, dördüncü cildinde Türkiye Cumhuriyeti 

ele alınmıştır. Ayrıca Türk Tarihinin Ana Hatları kitabında 

yapılan hatalar yüzünden, ikinci bir girişim daha söz konusu olmuş 

ve kitabın yeniden yazılmasına karar verilmiştir. Yalnız bu kez daha 

ciddi bir çalışma metodu ile işe başlanmış ve her bölüm alanlarında 

uzman kişilere yazdırılmıştır. Fuat Köprülü, Ahmet Refik Altınay, 

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Arif Müfit Mansel, Yusuf Akçura, Hilmi 

Ziya Ülken, Esat Uras, Halil Edhem Eldem gibi kişilerin yazdıkları 

bölümleri tek tek okuyan Atatürk de, çalışmanın sonuna kadar hergün 

gece yarılarına kadar bu okuyuşlarını sürdürmüştür. Bugünlerde 

Atatürk Çankaya, Yalova, Dolmabahçe gibi mekânlarda, vakit bulduğu 

hemen her yerde toplantılar yapmış, sadece başlangıç saatleri 

belli olan bu toplantıların çoğu da çok tartışmalı geçmiştir 504 . 

Tarih kitaplarının hazırlandığı bu dönemde Atatürk’ün en fazla 

önem verdiği ve hassasiyet gösterdiği bölüm ise İslâm Tarihi’dir. 

Hatta bölümün önemli bir kısmını da kendisi yazmıştır 505 . İslâm 

504 Enver Ziya Karal, Atatürk Hakkında Konferanslar, TTK, Ankara 1946, s. 

60. 

505 Tarihte Atatürk gibi tarih ve dil konuları üzerinde duran ve eserler kaleme alan 

başka devlet adamları da olmuştur. Bunların en eskisi Caesar’dır. Caesar’ın, 

Gal Harpleri hakkında yazdığı Commentaires’leri bu çabanın ilk örneğini teşkil 

etmiştir. Caesar tarih dışında dil meseleleri ile de meşgul olmuş, hatta Latince 

hakkında De Analogia isimli bir de kitap yazmıştır. Napolyon’un gençliğinde 

bu eserleri çok okuduğu bilinmektedir. Caesar gibi Şarlman, Büyük Frederick 

de bazı eserler kaleme almışlardır. Özellikle Büyük Frederick Zamanın 

Tarihi, Yedi Sene Harbi Tarihi ve anılarını topladığı Memories de Frederic 

II adlı eserleri ile tarihçi kimliğini ispatlamıştır. Hasan Cemil Çambel’in dediği 

gibi, “tarihte büyük işler yapan insanlar kendi tarihlerini yine kendileri 

yazmışlar, devirlerinin ve fiillerinin hem icracısı, hem de aynı zamanda müverrihi 

olmuşlardır”. İşte Atatürk de onlar gibi tarihi yapan bir kişi olarak, 

yaptıklarını kaleme almıştır. Örneğin O’nun kaleme aldığı Nutuk, Caesar’ın 

Commentaires’lerine eş olarak gösterilmektedir (Hasan Cemil Çambel, “Atatürk 

ve Tarih”, Belleten, C. III, S. 10, Nisan 1939, s. 269-272; Çambel, Makaleler, 

Hatıralar, TTK, Ankara, 1964, s. 52-56). Askeri bir deha ve bir kültür 

adamı olan Atatürk, bunları tarih yazmanın ciddiyeti ve bilimselliğe olan inancı 

ile yazmış, bir noktada eserleriyle dünya görüşünü de ortaya koymuştur.


Tarihi bölümü önce kurum üyelerinden Zakir Kadirî Ugan’a yazdırılmış, 

fakat Atatürk’ün bunları hiç beğenmemesi üzerine görev 

Şemsettin Günaltay’a verilmiştir. Hatta Atatürk kurum başkanı Tevfik 

Bıyıklıoğlu’na gönderdiği 16 Ağustos 1931 günlü mektubunda 

şunları yazmıştır: 

“Zakir Kadirî Bey’e hazırlattığınız ‘İslâm Tarihi’ notlarının Muhammet 

devrine ait olan ilk sayfasından sonraki parçalar, teessüfle 

söylemeğe mecburum ki, hiç de bir mütehassısın kafasından, kaleminden 

ve tertibinden çıkmışa benzemiyor. Zakir Kadirî yazılarını 

olduğu gibi, büyük itina ile hazırlanmakta mektep kitaplarına koymakta 

hiç isabet olmayacağı fikrindeyim” 

Atatürk bazı öğütler de verdiği mektubunun devamında ise “Her 

işin esas hedefine kısa ve kestirme yoldan varmak şayanı arzu olmakla 

beraber yolun makul, mantıki ve bilhassa ilmi olması şarttır” 506 

demiştir. Görüldüğü gibi Atatürk, bilimsel üslûba, mantığa ve tenkide 

dayanan bir tarih anlayışı ve çalışmadan yanadır. Zaten modern 

tarihçiliğin gereği de budur. 

Mektubuna ek olarak gönderdiği ikinci bir yazıda ise İslâm 

Tarihi’nin bazı bölümlerini incelemiş ve bugün dahi sürekli dile getirdiğimiz 

şu sözlerine yer vermiştir: 

“Biz daima hakikat arayan ve onu buldukça ve bulduğumuza 

kani oldukça ifadeye cür’et gösteren adamlar olmalıyız” 

“...Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir, yazan yapana 

sadık kalmazsa değişmeyen hakikat, insanlığı şaşırtacak bir mahiyet 

alır” 507 

Nitekim Atatürk’ün yaptığı uyarılar ve tavsiyeler doğrultusunda 

çalışmalar hız kazanmış, notlar Şemsettin Bey tarafından yazılmaya 

başlanmıştır. Gazi yapılan çalışmadan memnun olmuş, 23 Ağustos 

1931 günü yazdığı mektubunda da bunu “Şemsettin Bey’in hazırladığı 

notlarından okuduğum kısımlarını fevkelâde enteresan ve 

kıymetli buldum” 508 şeklinde dile getirmiştir. Bunun haricinde Fuat 

Köprülü, Tevfik Bıyıklıoğlu, Reşit Galip’in yazdıkları Türk Devlet- 

506 İğdemir, a.g.e., s. 8. 

507 İğdemir, a.g.e., s. 9. 

508 İğdemir, a.g.e., 9.

250 


leri ve Cumhuriyet Tarihi bölümlerini de okumuş ve zaman zaman 

çeşitli ilâveler yapılması konusundaki fikirlerini gönderdiği mektuplar 

ile bildirmiştir. 

Tarih çalışmalarının sürdüğü bu günlerde Atatürk çıktığı yurt gezilerinde 

okulları da ziyaret etmiş, girdiği derslerde, özellikle de tarih 

derslerinde öğrencilere sorular sormaktan geri kalmamıştır. Geziler 

esnasında gördüğü manzara üzerine durumdan duyduğu memnuniyeti 

kurum başkanı Yusuf Akçura’ya gönderdiği bir telgraf ile bildirmiştir. 

Gazi 22 Ocak 1933 tarihli telgrafında, “Yalnız Eskişehir’de 

değil, gezdiğim diğer yerlerde de feyizli mesainizin parlak semerelerini 

sevinçle görmekteyim. Cemiyetinizin bu yolda Millete ifa etmekte 

olduğu ve edeceği hizmet ölçülemeyecek kadar büyüktür” 509 

diyerek tüm kurum azalarına teşekkür etmiştir. O dönem öğrencilere 

Türk tarih tezinin işlendiği bu kitapların okutulması şüphesiz gençliğin 

Türk tarihi konusunda bilinçlenmesinde ve “sağlam bir şuurla 

yetişmesinde” 510 büyük yarar sağlamıştır. 

Atatürk tarih çalışmalarının hızla devam ettiği bu günlerde tarihçilere 

bazı ikaz ve tavsiyelerde bulunmaktan da kaçınmamıştır. Öyle 

ki, kimi zaman tarihçilerden “hadiseleri iyice nüfûz edip, tarafsız 

bir yorum” getirmelerini istemiş, kimi zaman da onlara “herşeyden 

evvel kendinizin dikkat ve itina ile seçeceğiniz vesikalara dayanınız. 

Bu vesikalar üzerinde yapacağınız tedkiklerde her şeyden ve 

herkesten evvel kendi insiyatifinizi ve milli süzgecinizi kullanınız” 511 

şeklinde tavsiyelerde bulunmuştur. Bu yaklaşım ve çabaların, bugün 

ilmi ve objektif tarih araştırmalarının ortaya çıkmasındaki payı inkâr 

edilmez bir gerçektir. Görüldüğü gibi, ölene kadar tarih çalışmaları 

hakkında bilgi almaktan geri kalmayan ve hayatı boyunca tarih ilmine 

büyük önem veren Atatürk’ün, hem kişisel çabaları hem de bu 

işle uğraşan kişileri teşvik etmesi büyük bir kültür adamı olduğunun 

en açık göstergesidir. 

509 İğdemir, a.g.e., s. 10; Şakiroğlu, a.g.m., s. 841-843. 

510 Ercüment Kuran, “Milli Tarih Görüşümüz”, Türk Kültürü, S. 85, Kasım 

1969, s. 16. 

511 M. İlgürel, “Atatürk ve Osmanlı Tarihi”, Ord. Prof. Yusuf Hikmet Bayur’a 

Armağan, TTK, Ankara 1985, s. 245.


Çalışmaların hızla sürdüğü bugünlerde, Türk inkılâbının halka 

tüm ayrıntılarıyla anlatılması gerektiği fikri de ağırlık kazanmıştır. 

Nitekim bunun üzerine, 1934 ve sonrasında özellikle İnkılâp Tarihi 

isimli ders ön plana çıkmış ve bu kapsamda 4 Mart 1934 günü 

de İstanbul Üniversitesi’ne bağlı bir Türk İnkılâp Enstitüsü açılarak 

öğretime başlamıştır. İstanbul Üniversitesi Rektörü Cemil Bilsel’in 

ifadesiyle bu enstitü, öğrencilere “Türk inkılâbının, Cumhuriyetin 

ve onun eserlerinin inançla benimsetilmesi” için kurulmuştur. Hükümetin 

daha İstanbul Üniversitesi açılmadan kurmayı düşündüğü 

bu enstitüde, derslerin inkılâp hareketinde bizzat önemli rol oynamış 

kişiler tarafından verilmesi kararlaştırılmıştır. Nitekim dersler Recep 

Peker, Mahmut Esat Bozkurt, Yusuf Kemal Tengirşek gibi kişiler 

tarafından verilmeye başlanmış, derslere ilgi de büyük olmuştur. 

Edebiyat Fakültesi’ne bağlı olarak kurulan enstitü 4 Mart 1934 günü 

dönemin Maarif Vekili Yusuf Hikmet Bayur tarafından açılmış ve 

ilk ders Hikmet Bey tarafından verilmiştir 512 . Salonda en az 1500 

kişinin olduğu iddia edilmiştir. İnkılâbın felsefi yönü M. Esat Bey, 

inkılâp-ihtilâl ilişkisi Recep Bey, iktisadi yönü de Yusuf Kemal Bey 

tarafından anlatılmıştır. Dönemin basını yapılan konuşmalara geniş 

yer ayırmış, hangi gün kimin konferans vereceğini de günler öncesinden 

halka duyurmuştur 513 . 20 Mart 1934’de ise Ankara İnkılâp 

Tarihi Enstitüsü kurulmuştur. Ders, Ankara Hukuk Fakültesi’nde de 

konferanslar şeklinde verilmiştir. Hükümet bu çalışmaya çok önem 

vermiş olmalı ki, konferans veren profesör ve doçentlere belli oranlarda 

ücret verilmesini kararlaştırmıştır. Bu dersleri vermekte olan 

profesörlere işe başladıkları tarihten itibaren ders başına 25’er lira, 

doçentlere de 10’ar lira ücret verilmesi 7 Nisan 1935 tarihi itibarıyla 

onaylanmıştır 514 . Başlatılan bu uygulama ve adı geçen dersin 

1934’ten itibaren yüksek öğretim kurumlarında okutulması, Türk 

inkılâbını her yönüyle daha geniş kitlelere yaymak ve benimsetmek 

maksadıyla yapılmıştır. 

512 Türk İnkılâp Enstitüsü hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Arslan, Darülfünun’dan 

Üniversite’ye, s. 430-432; 462-464. 


514 BCA, 030.18.01.02/ 53.24.14.

252 


B. Türk Tarih Tezi ve Ortaya Atılan Görüşler 

Yapılan tüm bu çalışmalar, yavaş yavaş resmi bir tarih görüşünün, 

tezinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Tarih teziyle ilgili 

çalışmalarda önemli bir rol oynayan Afet İnan Türk Tarih Tezi’ni 

şöyle izah etmektedir: 

“Türk brakisefal ırkı Anadolu’da ilk devlet kuran bir millettir. Bu 

ırkın kültür yurdu ilk zamanlarda, iklimi müsait olan Orta Asya’da 

idi. İklim tabii şartlar dahilinde değişti. Taşı cilâlamayı bulan, ziraat 

hayatına erişen, madenlerden istifadeyi keşfeden bu halk kütlesi, göç 

etmeye mecbur kaldı. Orta Asya’dan şarka, cenuba, garpte Hazar 

Denizinin şimal ve cenubunda olmak üzere yayıldı. Gittikleri yerlere 

yerleştiler. Kültürlerini oralarda kurdular. Bazı mıntıkalarda otokton 

oldular, bazılarında otokton olarak diğer bir ırk ile karıştılar. 

Avrupa’da tesadüf ettikleri ırk tipi dolikosefal idi. Irak, Anadolu, Mısır, 

Ege medeniyetlerinin ilk kurucuları Orta Asyalı brakisefal ırkın 

mümessilleridir. Biz bugünkü Türkler de onların çocuklarıyız. İşte 

Atatürk’ün tarih tezi kısaca böyle hülasa edilebilir.” 515 

Atatürk’ün tarih tezi, Selçuklu ve Osmanlı bir yana, Hititlere, 

Sümerlere kadar götürülmüş, kısacası Orta Asya ekseninde şekillendirilmiştir 

516 . Bu tez kapsamında özellikle Hititlerin ve Sümerlerin 

Türk oldukları, Etrükslerin Türklerle arasında bir kan bağı olduğu, 

bütün uygarlıkların beşiğinin Orta Asya olduğu ve Türklerin bu uygarlığı 

dünyanın her yerine taşıdığı gibi iddialar ortaya atılmıştır. 

Selçuklu ve Osmanlı medeniyetleri dururken, Hititlere ve Sümerlere 

kadar gidilmesi hatta Osmanlı’ya bir noktada yokmuş gibi davranılması, 

hem o günlerde hem de günümüzde ciddi tenkitler almıştır 517 . 

515 İnan, “Atatürk ve Tarih Tezi”, s. 245-246. 

516 O.Türkdoğan, Atatürk’ün tarih tezinin Orta Asya eksenini, “müsbet ilme, ilmi 

metodlara dayandırılmış olan şuurlu bir ülkü” olarak nitelendirmektedir. Ayrıca 

Türk tarihine, Türk dilinin kökenlerine, lehçelerine ve eski Türk eserlerine 

eğilmenin, Orta Asya ile Küçük Asya arasında kurulmaya çalışılan “kültürel 

bir köprü” demek olduğunu, bunun da “merkez-çek” modeli olarak ifade edilmesinin 

doğru olacağını yazmıştır (O. Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, 

IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2003, s. 42). 

517 Kitabını “siyasal iktidarın bir bilim dalı ile kurduğu ittifakın hikâyesi” olarak 

tanımlayan Büşra Ersanlı Behar, tarih tezine ciddi eleştiriler getirenlerden biridir. 

Behar, bu tezle destansı ve kahramanca bir geçmiş arandığı için çok eskile-


Tartışmalara katılanlar arasında inkılâp heyecanı ile tezi gönülden 

inanıp savunanlar olduğu gibi, görüşleri çürütmeye çalışıp Asya’daki 

kültürün kesinlikle Türkler tarafından oluşturulmadığını ispatlamaya 

çalışanlar da olmuştur. Örneğin daha o günlerde Fuat Köprülü 

ve asistanı Abdülkadir İnan ile birlikte Hüseyin Namık Orkun, Zeki 

Velidî Togan, İsmali Hakkı Baltacıoğlu 518 gibi kişiler teoriye karşı 

çıkmışlar, yapılan toplantılarda büyük bir cesaretle teze uzun eleştiriler 

getirmişlerdir. Öyle ki, 1927-1930 arası Yusuf Ziya Özer’in 

Yunan ve Mısır uygarlıklarının Türk kökenli olduklarına dair yaptığı 

çalışmayı, Fuat Köprülü ve asistanı İnan sert ve kimi zaman da alaya 

varan ifadelerle eleştirmiş, Hüseyin Namık Orkun ise daha da ileri 

giderek itirazlarına Atatürk’ün sofrasında bile devam etmiştir 519 . Bu 

dönemde İstanbul Darülfünunu’nun ortaya atılan teze karşı sergilediği 

cüretkâr tavır son derece önemlidir. Büyük bir serbestiyet içinde 

yapılan bu itirazlara rağmen Atatürk, etrafında bu çizginin dışındaki 

tarihçileri bulundurmaktan çekinmemiştir. Ancak Darülfünun’un 

olaylar karışında gösterdiği bu tepkiselliğin, 1933 yılında kurumun 

bir reform sürecine sokularak her anlamda modernize edilmesine neden 

olduğu gerçeği de unutulmamalıdır. Yalnız bu arada, tarih görüşüne 

karşı olduğu bilinen Köprülü her zaman için özel bir yere sahip 

olmuş, Türk Tarih Encümeni, Belleten, Ülkü, liseler için tarih kitaplarının 

hazırlanması gibi çalışmaların başında bulunmuştur. Halil 

Berktay’ın belirttiği 520 gibi, bu durumu Köprülü’nün içinde bulun- 

re gidildiğini, ancak yöntemsizlik ve acemilikten ötürü bunun olumlu sonuçlar 

doğurmadığını yazmıştır. Bizdeki tarih anlayışını darbeci olarak nitelendiren 

yazar, tarih tezinin evrensel bir anlam taşımadığını, bunun sadece “...varlığını 

sürdürmek isteyen bir halkın acil bir kimliğe sahip olmasını hedefleyen siyasal 

bir yatırım”dan ibaret olduğunu ileri sürmüştür (İktidar ve Tarih, Afa Yay., 

İstanbul 1992, s. 195-196, 203-207). 

518 Tarih tezini eleştirenlerden birisi de İsmail Hakkı Baltacıoğlu’dur. 1913 yılından 

itibaren Darülfünun’da ders veren, Edebiyat Fakültesi dekanlığı ve rektörlük 

yapan, politikayla da ilgilenen Baltacıoğlu, özellikle tarih tezini eleştirmiş 

hatta hem tezi hem de ülkedeki aşırı batılılaşma taraftarlarını eleştiren Tarih 

ve Terbiye (İstanbul 1935) isimli bir de kitap yazmıştır. Baltacıoğlu’nun bundan 

sonra böyle çıkışları olmamış, 1939 sonrasında da Dil ve Tarih-Coğrafya 

Fakültesi’ne girmiştir (Behar, a.g.e., s. 168-169). 

519 Halil Berktay, Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü, Kaynak Yay., İstanbul 

1983, s. 58-59. 

520 Berktay, a.g.e., s. 62-63.

254 


duğu çevreyle uyumu, zekâsı, seziş kabiliyeti, sonsuz çalışma gücü 

ve tarih ilmine getirdiği modernizm ve metot anlayışı ile açıklamak 

mümkündür. Burada Atatürk’ün bilime ve gerçek bilim adamlarına 

duyduğu saygı ve hürmetin de payı büyük olsa gerektir. 

Bugün de dahil olmak üzere, tarih tezi kapsamında Sümerlerin, 

Hititlerin Türk oldukları iddiasına olumlu ve olumsuz çok sayıda tepki 

gelişmiştir. Sadece Hititlerin Türk olduğu görüşü, bugün için de 

kabul edilmesi güç bir tezdir. Zaten Gazi de Hititlerin İndo-Cermen 

asıllı oldukları gerçeğini anlamış, fakat buna rağmen tez kapsamında 

onları Türk saymıştır. 1930 tarihinde Şevket Aziz Kansu, Türk Antropoloji 

Dergisi’nin 10. sayısında “Hititlerin Kronolojik Tetkikatına 

Methal” isimli bir makale yazmış ve “Hititlerin hangi ırka mensup 

oldukları hususunda ellerinde kesin bir bilgi bulunmadığı”na dair 

bir kanıya varmıştır. 1969 yılında Haluk Cemil Tanju da “Orta Asya 

Göçlerinde Tunçderililer” adlı kitabında “Hititlerin İndo-Avupalı olduklarını 

anlıyoruz” görüşünü ileri sürmüştür. O. Türkdoğan’a göre, 

Hititlerin Türk olmadıkları görüşünün, resmi teorinin taraftarı olarak 

bilinen kişiler tarafından ileri sürülmesi gerçekten önem taşımaktadır 

521 . 

Hititler bir yana, Sümerler için daha olumlu görüşler ortaya 

atılmış ve Sümercenin Türkçeye benzerliği yerli ve yabancı pek 

çok bilim adamı tarafından kanıtlanmaya çalışılmıştır. Dünyaca 

ünlü Sümerolog S. N. Kramer, Sümercenin Türkçeye benzer bir 

dil olduğunu savunmuş, yazılarında da Sümerlerin Orta Asya’dan 

Mezopotamya’ya gelerek yerleştiklerini söylemiştir. Hatta 1990 yılında 

Muazzez İlmiye Çığ’a gönderdiği bir mektubunda, Sümerlerin 

Türkçeye benzeyen eklemli bir dil kullandıklarını, Orta Asya’dan çıkarak 

Mezopotamya’ya gelerek yerleştiklerini tekrarlamıştır 522 . Yine 

dünyaca ünlü Sümerologlardan biri olan Benno Landesberger, Macar 

tarihçi Laszlo Rasony, İstvan Fodor, Andras Zakar gibi kişiler de 

Sümer dili ve tarihine ait yazdıkları yazılarında, Sümerlerin Türk ol- 

521 Türkdoğan, Kemalist Sistem, Kültürel Boyutları, s. 333. 

522 S. N. Kramer’in konuyla ilgili olarak M. İ. Çığ’a gönderdiği mektuplar için bk. 

Mübahat Türker-Küyel, “Atatürk’ün Çivi Yazılı Kültür Araştırmalarına İlişkin 

Katkıları Hakkında Üç Tarihsel Belge Daha”, Erdem, C. VI, S. 16, Ocak 

1990, s. 284-297.


dukları konusunda çeşitli fikirler ileri sürmüşlerdir 523 . Özellikle 1930 

öncesi başta Fritz Hommel olmak üzere pek çok kişinin Sümercenin 

Türkçe olduğu iddialarını Atatürk de hemen benimsemiş ve bu tezin 

araştırılması için faaliyete geçmiştir. 

Sümerlerin Türk olduğu yolundaki iddialara karşı tezler de ileri 

sürülmüştür. Örneğin Bozkurt Güvenç Türk Kimliği isimli kitabında, 

Mezopotamya ile Küçük Asya kültürlerini yaratan kişilerin Türk 

soyundan gelenler olmadığını, zaten kültür tarihi açısından da bunun 

bir zorunluluk taşımadığını vurgulamıştır. Bozkurt, Türk kültür tarihinin 

kaynaklarına indiği bu kitabında, Sümerlerin Türk oldukları 

tezini kesinlikle reddetmiş, bununla da yetinmeyip yeni bir teori ortaya 

atmıştır. Ekrem Akurgal’ın “Hititler Türk değildi ama, biz Türkler 

biraz Hitit, biraz Frikyalı, biraz Lidyalı, biraz Kapadokyalıyız” 

sözünden hareketle, ileri sürdüğü Anadolu Uygarlıkları teorisi ile 

olaya farklı bir boyut kazandırmıştır 524 . O. Türkdoğan ise Güvenç’in 

Anadolu Uygarlıkları projesine karşı çıkmış, bir dönem Kültür Bakanlığı 

da yapan bu kişinin ortaya attığı tez ile resmi tarih tezine karşı 

çıkılmaya çalışıldığını hatta bunun Kültür Bakanlığı’nın desteği 

ile yapıldığını yazmıştır 525 . Anlaşılacağı üzere, tarih tezi hakkında 

olumlu-olumsuz çok farklı ve ilginç yorumlar yapılmıştır. Bu bize 

resmi tarih tezinin ve en önemlisi de Atatürk’ün getirmeye çalıştığı 

sistemin henüz tam olarak anlaşılamadığını ve çok tartışılacağını 

açıkça göstermektedir. Zaten Atatürk de Afet İnan’a hasta yatağında 

iken söylediği “Tarih tezi olgunlaştı, onun üzerinde yürümek, durmadan 

çalışmak lâzımdır. Bazı imansızlar olabilir, bunlar yol kesenlere 

benzer, aldırmayınız” 526 sözleri ile daha sonra olacaklara âdeta 

böyle dikkat çekmeye çalışmıştır. 

Belki de burada asıl düşünülmesi gereken husus, Sümerlerin 

veya Hititlerin Türk olup olmadıkları değil, Atatürk’ün Selçuklu 

ve Osmanlı medeniyetlerini bir yana koyarak hatta onları yok sayarak 

çok uzaklara Hititlere, İskitlere, Sümerlere kadar gitmesidir 527 . 

523 Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, s. 17-20. 

524 Bozkurt Güvenç, Türk Kimliği: Kültür Tarihinin Kaynakları, Kültür Bakanlığı 

Yay., Ankara 1993, s. 76-77, 88-89. 

525 Türkdoğan, Kemalist Sistem..., s. 336-337. 

526 İnan, a.g.m., s. 246. 

527 1930’larda kurulan iki devlet bankasına Atatürk tarafından Etibank ve Sümerbank 

isimlerinin verilmesi de herhalde bu politikanın bir gereğidir.

256 


Gerçekte bu çaba, bu teori, Türk milletinin dilde, tarihte ve kültürde 

birliği sağlayabilmesi için kendi kimliğini tespit etme mücadelesidir. 

Nitekim bu yapılırken Atatürk, karşı çıkarak eleştirdiği Osmanlı 

Devleti’ni örnek almak istememiş, Osmanlı’ya, onun sistemine ve 

ümmet anlayışına duyulan tepkiyi böyle dile getirmeye çalışmıştır. 

Yani ümmet anlayışı içinde olan topluma millet düşüncesi kazandırılmaya 

çalışılmıştır. O yeni kurduğu devletin farklı değerler ve 

temeller üzerinde güçlenmesini arzu etttiği için böyle bir yaklaşım 

sergilemiş olmalıdır. 

Onbeş yıllık Atatürk dönemi, O’nun projelerini gerçekleştirmesine 

ve politikalarının sonucunu almasına yetecek bir zaman dilimi 

değildi. Nitekim 1938 ve sonrasında gelen iktidar değişiklikleri, hem 

bunu bize ispatlamış hem de farklı kültür politikalarının gündeme getirilerek 

uygulanmasına neden olmuştur. Öyle ki, Atatürk’ün 1930’lu 

yıllara damgasını vuran tarih tezi, O’nun ölümünden hemen sonra 

yerini Türk Hümanizması ve Anadoluculuk gibi projelere bırakmıştır. 

Bilindiği gibi, insanlık felsefesi olarak tanımlanan Hümanizmin 

Türkiye’de gündeme gelmesi İsmet İnönü ile birliktedir. Atatürk’ün 

inkılâp, ideoloji, milliyetçilik ve batılılaşma konularındaki bilinen 

görüşlerine rağmen devlet, İnönü döneminde hızla hümanizme yönelmiştir. 

Hasan Âli Yücel’in Milli Eğitim Bakanı olduğu dönemde 

de hümanizm, bir kültür politikası olarak benimsenmiş ve uygulanmaya 

çalışılmıştır. Hümanist felsefenin yoğunlaştığı bu dönemde, 

insanı temel aldığı ve yücelttiği söylenen Türk İnkılâbı’na ideolojik 

bir boyut kazandırmak bu çabanın hareket noktasını teşkil etmiştir. 

Zaten milliyetçiliğin bizi yeni bir hümanizme götürdüğü görüşünden 

yola çıkan Hasan Âli başta olmak üzere bütün hümanistler de 

amaçlarını, Türk inkılâbını geliştirmek ve ona ideolojik bir izah 

verebilmek şeklinde ifade etmekten kaçınmamışlardır. Cumhuriyet 

ideolojisi konusu 1935’lerde Yücel dergisi, yine otuz ortalarında ön 

plana çıkan Kadro dergisi gibi yayın organlarında da sürekli gündeme 

getirilen konuların başında gelmiştir. Nitekim hümanizmi çağdaşlaşma 

ile bütünleştirme ve izah etme yolunu tercih eden Türk 

hümanistleri, İnönü’nün de verdiği destek ile Türkiye’de Yunan ve 

Latin klasiklerine yönelmek, okullara Yunanca ve Latince dersleri 

koymak gibi uygulamalara imza atarak Hümanist Kültür Reformalarını 

başlatmışlardır 528 . Ancak ortaya çıkan tablo, Atatürk’ün daha 

528 Ayrıtılı bilgi için bk. Yümni Sezen, Hümanizm ve Atatürk Devrimleri, Ayı-


çok kısa bir süre önce Orta Asya’yı temel alan görüşlerinin ve uygulamalarının 

aksine, düşünce ve metot için Yunan-Latin kökenine 

inmeyi zorunlu kılmıştır. Dolayısıyla bir süre sonra Yücel’in Hellenistik 

dünyayı ön plana çıkaran teziyle Atatürk’ün tezi karşıya karşıya 

gelmiş, bu da toplumda ister istemez bir düalizmin yaşanmasına 

neden olmuştur. Yine 1940 sonrasında canlanan Anadoluculuk 529 görüşü 

ise tarih, mitoloji, arkeoloji, köy, köycülük, folklor gibi konular 

üzerinde durmuş, CHP tarafından destek görmüş ve Türk Hümanizma 

hareketinin aksine Türk tarihinin ve kültürünün kökenlerinin sadece 

Anadolu’da aranması gerektiği fikrini savunmuştur. Bu akımın 

öncülüğünü de başta Remzi Oğuz Arık ve Cevat Şakir olmak üzere, 

Ahmet Refik, Necip Asım, Hilmi Ziya, Ziyaettin Fındıkoğlu, Mükremin 

Halil, Yahya Kemal, Necip Fazıl, Ahmet Kutsi, Ahmet Hamdi 

gibi kişiler yapmışlardır. Akım çalışmalarını belli bir süre sonra üç 

ayrı grupta sürdürmek zorunda kalmıştır. Bütün bu tezler, resmi tarih 

görüşüne paralel olarak geliştirilmeye çalışılmış yani bir nevi ona 

alternatif olarak üretilmişlerdir. Ancak hiçbirisi 1930’ların tarih tezi 

kadar gündem oluşturmamış, ciddi ve sert eleştiriler almamıştır. 

C. Birinci Türk Tarih Kongresi 

1932 yılı itibarıyla Atatürk üç konuyu gerçekleştirmeyi düşünmüştür. 

Bunlardan birincisi, Türk Tarihinin Ana Hatları kitabının 

son incelemeler ve belgelere göre yeniden yazılması, ikincisi liseler 

için hazırlanan dört ciltlik tarih kitabının tekrar gözden geçirilerek 

1932-33 öğretim yılına yetiştirilmesi ve ilkokullar için yeni bir tarih 

kitabının yazılmasıdır. Nitekim 25 Şubat-10 Mart 1932 günleri arasında 

yapılan toplantılarda özellikle bu meseleler görüşülmüş, Türk 

Tarihinin Ana Hatları kitabının programı belirlenmiş, lise kitaplarının 

yeni baskıları hazırlanmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı bundan 

sonraki günlerde ortaokullar için 3, ilkokullar için de 2 ciltlik yeni 

tarih kitaplarını yazdırmaya başlamıştır 530 . Üçüncü proje ise 1929- 

32 yılları arasında şekillenen tarih tezinin kuvvetlendirilmesi için, 

şığı Kitapları, İstanbul 1997, s. 308-314. 

529 Ertan Eğribel, “Türk Tarih Tezine Paralel Yeni Yorumlar”, Türk Kültürü 

Araştırmaları, Yıl. XXXV / 1-2, 1997, s. 187-196. 

530 İğdemir, a.g.e., s. 15.

258 


tezi tanıtmak, tarih kitaplarını geliştirebilmek ve bu tezin tüm öğretmenlere 

anlatılmasını sağlamak maksadıyla bir kurs düzenlemek 

olmuştur. 14 Şubat 1932 günü Atatürk, Temmuz ayı içinde tarih öğretmenlerinin 

de iştiraki ile bir Tarih Öğretmenleri Kursu toplanmasını 

istemiş, fakat daha sonra bu toplantıya Birinci Tarih Kongresi 

adı verilmiştir. 

Milli Eğitim Bakanlığı’nın işbirliği ile düzenlenen kongrenin 

amacı, özellikle üniversite tarih öğretim üyeleri ile ortaokul ve lise 

tarih öğretmelerini buluşturmak, tarih ders kitapları hakkında onların 

görüşlerini almak, yeni tarih tezi üzerinde bir tartışma zemini 

yaratmak ve tez hakkındaki soruları cevaplandırmak olarak belirlenmiştir. 

Nitekim 2-11 Temmuz 1932 günü toplanan Birinci Tarih 

Kongresi, Atatürk’ün ve çok sayıda davetlinin katılımı ile açılmıştır. 

Kongreye 18 profesör ve asistan, 1 Güzel Sanatlar Akademisi öğretmeni, 

25 TTK üyesi ile 196 ortaokul ve lise öğretmeni katılmıştır . 

Açılış konuşmasını dönemin Maarif Vekili Mahmut Esat Bozkurt’un 

yaptığı kongrede, 33 kişi de konferans vererek müzakerelere katılmıştır 

531 . Mahmut Esat’ın “bilimsel araştırmaların sonuçlarına göre 

Türklerin tüm Avrupalılardan daha önce tarih sahnesine çıkmış 

olduklarını” 532 belirttiği konuşmasından sonra da kongre sabah iki 

kısa, öğleden sonra bir uzun oturum olmak üzere toplam 3 oturum 

yapılmak suretiyle 10 gün devam etmiştir. 

“Türklerin, eski ve orta çağlarda ancak göçebe ve istilacı olarak 

yaşayan ve yüksek medeniyet seviyesine erişemeyen ikinci derecede 

insanlardan olmayıp, insanlık tarihinde ilk medeniyeti kuran ve en 

eski zamanlardan beri çeşitli devirlerde medeniyet meşalesini ellerinde 

taşıyan insanlar olduğu davası”nın görüşüldüğü kongrede, bu 

davayı en iyi savunanlardan biri olarak kabul edilen Afet İnan da 

bir konuşma yapmıştır 533 . Afet Hanım konuşmasının bir bölümünde 

şunları söylemiştir: “…Türkler 400 çadırlı bir aşiretten değil, on- 

531 Birinci Türk Tarih Kongresi Konferanslar-Müzakere Zabıtları, Ankara 

2-11 Temmuz 1932, Maarif Vekâleti Yay., İstanbul, tarihsiz, s. VII-XIII ve 

631. 

532 Behar, a.g.e., s. 120. 

533 Yusuf Akçura, “Birinci Türk Tarih Kongresi”, BTTD, S. 11, Ocak 1986, s. 

27.


binlerce yıllık, ari, medeni yüksek bir ırktan gelen, yüksek kabiliyetli 

bir millettir. Bir de şunu iyi bilmek lâzımdır ki, kadim Etilerimiz, 

atalarımız, bugünkü yurdumuzun ilk ve otokton sakini ve sahibi olmuşlardır. 

Burasını, binlerce yıl evvel anayurdun yerine, özyurt yapmışlardır. 

Türklüğün merkezini Altaylardan Anadolu’ya, Trakya’ya 

getirmişlerdir. Türk Cumhuriyeti’nin sarsılmaz temelleri bu öz yurdun 

çökmez kayalarındadır” 534 . 

Afet İnan haricinde, Hasan Cemil Çambel Ege Medeniyetinin 

menşei, Yusuf Ziya Özer Mısır ve din ve mitolojisinin Türk tarihi 

ile alakası, Şevket Aziz Türk ırkına ait antropoloji tetkikatının 

genel sonuçları, öğretmen Fakihe Edip Hanım Sümer Medeniyeti, 

öğretmen İhsan Bey Etiler, Şemsettin Bey İslâm Medeniyeti’nde 

Türklerin Mevkii, Fuat Köprülü Türk Edebiyatına Umumi Bir Bakış, 

Sadri Maksudi Tarihin Âmilleri tarzında bildiriler okunmuştur 535 . 

Yusuf Akçura da ayrıca tarih yazma usulleri hakkında bir konuşma 

yapmıştır. Akçura konuşmasında, “milli kültürde ve milli terbiyede 

mühim bir mevki tutan tarih meselesini ciddi olarak ele alan ve halletmeye 

çalışan ilk defa Türkiye Cumhuriyeti olmuştur” 536 diyerek 

Cumhuriyet döneminde tarihe ve tarih yazıcılığına verilen önemi 

vurgulamıştır. Kongre esnasında tüm tartışmalar 4 ana başlık etrafında 

toplanmıştır: 

1. Tarih öncesi ve tarih dönemlerine ait kaynakların kullanımı 

meselesi 

2. Türk dilleri üzerinde tartışma 

3. Orta Asya’dan geniş çaplı bir göçe yol açan coğrafi ve doğal 

değişikliklerin tartışılması 

4. Aynı yıl basılan ders kitapları üzerine tartışma 

Bu tartışmalarda Afet İnan, Fuat Köprülü, Hasan Cemil, Ahmet 

Caferoğlu, Samih Rıfat, Zeki Velidi, Sadri Maksudi, Yusuf Akçu- 

534 A. İnan, “Tarihten Evvel ve Tarih Fecrinde”, Birinci Türk Tarih Kongresi 

Konferanslar..., s. 40-41. 

535 Son Posta, 5 Temmuz 1932, s. 9; 6 Temmuz 1932, s. 10; 7 Temmuz 1932, s. 

12; 8 Temmuz 1932, s. 8. 

536 Akçura, a.g.m., s. 28.

260 


ra gibi kişiler söz almış ve çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir 537 . Bu 

oturumlarda birbirlerine zıt, farklı görüşleri savunan kişiler karşı 

karşıya gelmiş, kimi inkılâp heyecanı ile kendini tarih tezine kaptırıp 

Yunanlıların ve Mısırlıların dahi Türk kökenli olup olmadıklarını 

sorgulamaya çalışırken, kimi de kendi çapında bu teze karşı 

çıkmış ve bazı eleştiriler getirmiştir. Kongrede herkes düşüncelerini 

çekinmeden dile getirip objektif davranabilmiş midir bilinmez, ancak 

savunmaya yönelik yapılan konuşmalarda teze ait en küçük bir 

eleştiriye bile iyi gözle bakılmadığı ortadadır. Böyle bir atmosferde 

katılımcıların da ilim, inkılâp ve tez düşmanı gibi yaftalar yememek 

için ihtiyatlı davranmaya çalışmaları muhtemeldir. 

Kongre esnasında, kongre üyelerinin Ankara’daki tarihi eserleri 

gezmeleri, Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’nin Gazi Orman Çiftliği’nde 

verdiği çay ziyafetine katılmaları gibi aktiviteleri de olmuştur. Ayrıca 

kongrede tarih meseleleri haricinde günün siyasal gelişmelerine 

de yakın ilgi gösterilmiştir. Örneğin kongrede, Türkiye’nin Temmuz 

1932 tarihinde Cemiyet-i Akvam’a girmesi gündeme gelen konuların 

başında yer almış ve katılımcılar bundan duydukları memnuniyeti 

dile getirmişlerdir. 

Türkiye’de yapılan ilk tarih kongresine sadece Türk tarihçiler 

ve profesörler katılmış, dolayısıyla kongre uluslararası bir niteliğe 

sahip olmamıştır. Ancak ilginçtir, ülkede yaşanan bu gelişmeler 

dünyada büyük bir ilgiyle takip edilmiş, başta Sovyet Rusya olmak 

üzere İngiltere 538 , Almanya, Fransa ve özellikle de Amerika tarafından 

her türlü bilgi alınarak çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. 

Kongrede Türklerin ne yaptıkları, Türkiye’nin nereye gittiği merak 

konusu olmuştur. Çünkü 1929 Dünya Ekonomik Buhranı sonrasında 

bütün dünya kötü günler geçirirken, yeni kurulan Türk Cumhuriyeti 

kendine özgü ekonomi politikasıyla hem bu krizden çok etkilenmemiş, 

Türk parası değer kazanmış, içe kapanarak ve hiç yardım almadan 

kendi şekerini, dokumasını üretir hale gelmiş hem de kendi 

537 Behar, a.g.e., s. 123. 

538 Örneğin, The Manchester Guardian gazetesi Türk Tarih Tezini ilginç bulmuş, 

“Akdeniz’deki ve diğer yerlerdeki medeniyetlerin kökenleri ile ilgili spekülasyonların, 

Türklere, bütün kültürlerin en eskileri arasıda bir yer verdiğini” ileri 

sürmüştür (Yılmaz, a.g.e., s. 90).


kültürünü, müziğini, dilini ve tarihini gözden geçirmeye başlamıştır. 

Türkiye’de başlayan bu kültür hareketinin yönü ise en çok tartışılan 

ve merakla beklenen konu olmuştur. Bütün dünya bu kültür hareketi 

neticesinde Atatürk Türkiyesi’nin rotasını nereye, yani Alman 

Nasyonel Sosyalizmine mi, İtalyan Fazişmine mi, yoksa Sovyet Komünizmine 

mi çevireceğini merakla bekler hale gelmiştir. Nitekim 

bu dönemde adı geçen devletlerin yazarları, gazetecileri, haber alma 

örgütleri de Türkiye’yi mesken tutmuşlar, en küçük gelişmeyi dahi 

ülkelerine hemen bildirmişlerdir. 

Bu dönemde en ilginç gelişme ise Amerika’nın olup bitene gösteriği 

ilgi ve Amerikan konsolosu Charles H. Sherill’in ABD Dışişlerine 

gönderdiği raporlardır. Şöyle ki, Amerika’nın o günlerde 

hem Ankara’da hem de İstanbul’da resmi ve özel pek çok yetkilisi 

bulunuyordu. Bunlar Türkiye’deki her türlü gelişmeyi yakından 

takip edip, aynen bugün olduğu gibi gelişmeleri hemen aktarıyorlardı. 

Belgelerle Türk Tarihi Dergisi’nde, Ankara Doğu Araştırma 

Grubu’nun yaptığı bir çalışma sonucunda konuyla ilgili yayımladığı 

bir belge, bahsettiğimiz bu ilgiye örnek teşkil edecek mahiyettedir. 

ABD İstanbul konsolosu Sherill’in Dışişlerine gönderdiği 13 Temmuz 

1932 tarihli belgenin konusu tarih kongresidir. Sherill yazısında 

kongrenin toplanma amacını şöyle anlatmıştır: “Türkiye’nin karışık 

fikirlere sahip tarih ve dil hocalarını düzene sokmak, onlara iyi bir 

uyum verip, hükümetin ideolojisini, konser sahnesinde doğru olarak 

sergileyecek birer enstrüman olarak göndermekti”. Yazının devamında 

ise daha ilginç ifadeler yer almıştır: “...eskiden Türk bizim 

için “dağ adamı” dediğimiz, köksüz, küçük bir medeniyetin insanı 

için “yüz karası biri” denilirdi. Türkler Osmanlı olarak çağrılmayı 

ve İstanbul’da yaşamayı tercih ederlerdi. Şimdi, Gazi’nin dileği 

Türk kelimesine itibarını yeniden kazandırmak, ona ünlü bir miras 

bırakmak, geçmişiyle gurur duyabileceği, çağdaş bir Türkiye sunmaktır”. 

İyi bir gözlemci olduğu görülen Sherill, kongreye kimin 

başkanlık ettiği, kimlerin katıldığı ve söz aldığı, neler söylendiği, 

kimin nerede kiminle oturduğu gibi detaylara da yer vermiştir. Belgenin 

sonunda ise Türklerin bu çalışmalar ile milletlerarası bir kültür

262 


meydana getirmeye çalıştıkları, ancak filoloji ve tarih alanında ileri 

sürülen tezlerin pek çoğunun ilimden ziyade hayalperestlik olduğu 

yorumunu yapmıştır 539 . 

Charles Sherill, Türkiye’de bulunduğu günlerde toplanan tarih 

kongresine büyük ilgi göstermiş, üstelik kongrenin son günü gönderdiği 

mektubu da oturumda okunmuştur. Amerikan Elçisi mektubunda, 

Türk tarihinin İngilizceye çevrilmesine ve yapılan incelemelerin 

büyük bir ehemmiyete haiz olduğuna dair ifadeler kullanmıştır 540 . 

1932-33 döneminde Türkiye’de bulunan General Sherill, yazdığı kitabı 

için Atatürk ile de birkaç kez görüşmüş ve O’nu daha yakından 

tanımaya çalışmıştır. Nitekim Sherill’in 1934 yılında yayımlanan 

Gazi Mustafa Kemal Hz. Nezdinde Bir Yıl Elçilik isimli anılarında 

Atatürk’e ve Türkiye’de yapılan inkılâplara geniş yer ayrılmıştır. Öyle 

ki Sherill, adı geçen kitabın inkılâpları anlatan bölümünde, 1932 

yılında toplanan tarih kongresinin “Türk tarihini yanlış telakkilerden 

temelli olarak” kurtardığını ve Gazi’nin yaptığı inkılâplar içinde, 

“tarih hükmüne karşı yaptığı bu inkılâp kadar değerli ve büyük” 

olanının da bulunmadığını yazmıştır 541 . Charles Sherill, 1937’de çıkan 

Üç Adam 542 adlı kitabında ise bu kez Kemal Atatürk, Roosevelt 

ve Mussolini üçlüsünü ele almıştır. ABD Dışişlerine gönderdirdiği 

raporlarında ileri sürülen tezleri hayalperestlik olarak nitelendiren 

Sherill’in, gerek kongreye gönderdiği mektubunda ve gerekse daha 

sonra kaleme aldığı anılarında, yapılan tarih çalışmalarına ve özellikle 

de Gazi’ye övgüler yağdırması söylenenlerin ve yazılanların 

samimiyet derecesinin sorgulanması gerektiğini bize göstermektedir. 

Ayrıca hem Sherill’in hem de diğer haber alma elemanlarının 

kongre ve diğer gelişmeler hakkında edindikleri ayrıntılı bilgiler ve 

yaptıkları değerledirmeler de, Türkiye’deki gelişmelerin dünyanın 

her tarafından büyük bir dikkatle ve ilgiyle nasıl izlendiğini bize 

göstermesi açısından dikkate değerdir. 

539 Ankara Doğu Araştırma Grubu, “Türk Tarih Kongresi ve ABD İstihbarat Raporu”, 

BTTD, S. 11, Ocak 1986, s. 29-31. 


541 Charles Sherill, Gazi Mustafa Kemal Hz. Nezdinde Bir Yıl Elçilik, Çev. 

Ahmet Ekrem, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul 1934, s. 86-89. 

542 General Sherill, Üç Adam, (Kemal Atatürk, Roosevelt, Mussolini), Çev. Cemal 

Bükerman, İstanbul Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1937.


D. İkinci Türk Tarih Kongresi 

Tarih kongrelerine temel teşkil eden bu birinci kongrenin ardından 

İkinci Türk Tarih Kongresi de Atatürk döneminde yapılmıştır. 

20-25 Eylül 1937 günleri arasında yapılan İkinci Türk Tarih Kongresi 

yine Dolmabahçe Sarayı’nda toplanmıştır. Altı gün süren kongreye 

ilk defa yabancı bilim adamları da katılmıştır. Almanya, Amerika, 

Avusturya, Çekoslovakya, İngiltere, Fransa, İsveç 543 , İsviçre, Macaristan, 

Romanya, Yugoslavya, Yunanistan gibi ülkelerden gelen çok 

sayıda yabancı profesör ve araştırmacının katılımı 544 , aynı zamanda 

kongreye uluslararası bir nitelik kazandırmıştır. Kongreye 40’ı yabancı 

ülkelerden dokuzu da İstanbul’daki yabancı okullardan olmak 

üzere toplam 49 yabancı konuk, 28 TTK ve TDK üyesi, 55 üniversite 

ve ilmi müessese üyesi ile 422 orta öğretim tarih öğretmeni iştirak 

etmiştir. 97 bildirinin sunulduğu kongrede, yabancı dilde yazılan bildiriler 

de hemen Türkçeye çevrilerek broşürler halinde katılımcılara 

dağıtılmıştır 545 . 

Tarih, arkeoloji ve antropoloji konularının esas teşkil ettiği 

kongrenin açılış günü Afet İnan Türk Tarih Kurumu’nun çalışmaları 

543 Kongreye İsveç’ten katılan arkeolog T. J. Arne, kongre bitiminde ülkesine 

dönünce Svenska Dagbladet isimli bir gazetede “Atatürk’ün Dil ve Tarih Teorisi” 

isimli bir yazı yazmış ve teorileri çürütmeye çalışmıştır. Bu yazıyı öğrenince 

çok üzülen Atatürk etrafındakilere şu sözleri söylemiştir: “emin olunuz 

ki, bunun tam aksini ortaya çıkaran delili yine bize Avrupalılar verecektir”. 

Gerçekten de 23 Aralık 1940 tarihinde Antropoloji dergisinde çıkan bir haber, 

Atatürk’ün bu beklentisini gerçekleştirmiştir. Haberde, 1939 yılında Rus arkeologlarından 

Dr. Aleksey P. Odladnikov ve eşi, Orta Asya’da Taşkent yakınlarında 

bulunan Teşik-Taş isimli bir mağrada bir kafatası bulmuşlardır. O sırada 

Rusya’da bulunan Amerikalı antropolog Hrdlicka da bu kafatasını incelemiş 

ve Orta Asya’nın tarih öncesindeki öneminden bahsetmiştir (Banoğlu, a.g.e., 

s. 334-335). Sadece bu örnek bile, Atatürk’ün dünyadaki yayınları ne kadar 

büyük bir ilgiyle takip ettiğini göstermeye yetiyor. 

544 Macar profesör Alfoldi, Yunan profesör Marinatos, Alman profesör Hartman 

gibi yabancı araştırmacılar kongreden birkaç gün önce gelmişlerdir (Son Posta, 

17 Eylül 1937, s. 1). 

545 İkinci Türk Tarih Kongresi, Kongrenin Çalışmaları, Kongreye Sunulan 

Tebliğler, 20-25 Eylül 1937, Kenan Matbaası, İstanbul 1943, s. XI-XXIII, 

LXI-LXIV.

264 


hakkında bilgi verirken, Profesör Eugene Pittard 546 da önce Fransızca 

bir konuşma yapmış, sonra da “Neolitik Devirde Küçük Asya 

ile Avrupa Arasında Antropolojik Münasebetler” konulu bir tebliğ 

sunmuştur 547 . Bunların haricinde, İbrahim Necmi Dilmen, Türk Tarih 

Tezi’nde güneş-dil teorisinin yerini; Abdülkadir İnan, Altay’daki 

Pazarcık hafriyatında bulunan atların vaziyetini ve Türk defin merasimini; 

Prof. Von Der Osten, Truvayı; Prof. Kurt Bittel, Prehistorik 

Devirde Anadolu’da Ölü Gömme ve Adetlerini; Prof. Gütterbock, 

Etilerde Tarih Yazıcılığını; Dr. Arif Müfit, Ege Tarihinde Akalar 

Meselesini; Prof. Fuat Köprülü, Türklerin Amme Hukuku Müesseselerini; 

Prof. Gabriel, Selçuklu Sanatının Eserlerini; Prof. Şevket 

Aziz, Selçuk Türklerinin Antropolojik Tetkiklerini; İsmail Hakkı 

Uzunçarşılı, Başvekalet Arşivi’ndeki Defterhane Kayıtları ve Arazi 

Defterlerine Dayanarak Anadolu Beyliklerini konu alan bildirilerini 

sunmuşlardır. Kongrenin son günü 548 de pek çok yabancı profesör 

söz alarak konuşma yapmıştır. Yabancı profesörler gerek kongre esnasında 

gerekse basına yaptıkları açıklamalarda, Türkçe öğrenmenin 

ilim alemi için artık bir zaruret olduğunu söylemişler, Atatürk’ün 

dünya medeniyetini ve tarihini aydınlatmak için yaptığı çalışmaları 

takdirle karşıladıklarını ve Türk inkılâbına hayranlık duyduklarını 

dile getirmişlerdir 549 . 

546 Türk dünyasını iyi tanıyan bir isim olan Eugene Pittard, 1931 yılında yazdığı 

Küçük Asya’ya Seyahat isimli kitabıyla eski Türklerin üzerindeki kötü imajı 

silmeye çalışmış, 1935 yılında da Afet İnan ile temasa geçmiştir. Pittard’ın 

ondan sonra şöhreti artmış, özellikle yazdığı Irklar ve Tarih adlı kitabıyla 

da Ankara’nın gözdesi haline gelmiştir. Pittard 1937’de toplanan İkinci Tarih 

Kongresi’nin onur başkanı olmuştur. Aynı zamanda Afet İnan’ın 1939’da 

Cenevre’de yaptığı doktora tezinin danışmanlığını da yine kendisi yapmıştır. 

Orhan Türkdoğan ilginç bir yaklaşımla, Profesör Pittard’ın uygarlıkların dinamikliğini 

brakisefal ırkların yaptığı göçlerine dayandırdığını, onun tarihe yeni 

bir perspektif ve yorum kazandırdığını söylemiş ve bu durumu “Brakisefal Eugenisme” 

olarak nitelendirmiştir. Türkdoğan’a göre Eugenisme, yeni bir bilim 

dalı olarak hem dünyayı hem de Türk aydınlarını etkilemiş, hatta Atatürk’ün 

kişiliğine de çok uymuştur (Türkdoğan, Kemalist Sistem..., s. 326-327). 

547 Pittard’ın Fransızca konuşması ile sunduğu tebliğ için bk. İkinci Türk Tarih 

Kongresi, s. 4-8, 65-84. 

548 Atatürk, kongrenin bitiminin hemen ertesi günü Beylerbeyi Sarayı’nda kurultaya 

iştirak eden tarih öğretmenleri ile buluşmuş ve onların şerefine bir çay 

ziyafeti vermiştir (Cumhuriyet, 27 Eylül 1937, s. 1 ve 7). 

549 Son Posta, 27 Eylül 1937, s. 1; “İkinci Türk Tarih Kongresi”, Ülkü, C. 10, S. 

56, Ekim 1937, s. 173-178. Bu arada, gelişmeler sadece adı geçen ülkelerin 

profesörlerini ve halkını değil, Çin’i bile etkilemiştir. Öyle ki, Türk İnkılâbı’na 

büyük ilgi göstermeye başlayan Çin Elçiliği, Türk İnkılâbı ve Türk Tarihi’ne


Kongre döneminde Türk Tarih Kurumu’nun programı da netleştirilmiş 

ve program Atatürk tarafından kurum başkanı Hasan Cemil 

Çambel ile Afet İnan’a dikte ettirilmiştir. Bütün bu çalışmalar, dilde 

olduğu gibi tarih alanında da yurt çapında bir seferberlik başlatmak 

için yapılmıştır. Çünkü Atatürk, milliyetçiliğin bir uzantısı olarak 

gördüğü tarih alanında gereken ilmi çalışmaları başlatarak Türk milletine 

kendi benliğini ve kimliğini tanıtmak istemiştir. Böylelikle 

dünyanın Türk milletine olan bakış açısının değiştirilmesi ve milletin 

içinde bulunduğu kompleksten kurtarılması hedeflenmiştir. 

Bu arada İkinci Türk Tarih kongresinde herhangi bir tartışmanın 

yaşanmadığı, en ufak bir eleştirinin getirilmediği görülmüştür. Aslında 

her iki tarih kongresinde de ciddi eleştirilerin getirilmemiş olması 

bugün, kongrelerdeki demokrasinin tartışılmasına neden olmaktadır. 

B. Ersanlı Behar, çalışmaların hiç de demokratik bir ortamda geçmediğini, 

kimsenin resmi ideolojiden ayrılmak istemediğini, esas görevin 

ise resmi tezi araştırmak ve okutmak olarak algılandığını yazmaktadır. 

Behar konuyla ilgili bölümde, bu tavrı sergileyenler için 

şunları yazmıştır: “...herhangi bir küçük eleştiri ciddi bir engelleme 

olarak telakki ediliyordu...kongrenin atanmış misyoner tarihçileri 

de, aşılanması öngörülen ideolojiyi sorgulayan ya da eleştiren bir 

tavra geçit vermiyorlardı...reform ve misyonlara sorgusuz sualsiz 

sadakat gösterenler ise tek güvenilir kişilerdi...bu tarihçilerin hemen 

hepsi içtenlikle ulusal tarih yazımını geliştirmek istiyorlardı”. 

Kongrelerdeki oto sansür ve özeleştirinin gerçekten tartışılması gereken 

bir husus olduğunu vurgulayan Behar, bu durumun CHP’nin 

tek parti yönetimine ya da 1930’ların teşvik ve denetimine bağlanıp 

bağlanamayacağını da sorgulamış ve bu sorulara “kanımca ortada 

bitmeyen, bir türlü amaca ulaşamayan bir zorlama vardır” şeklinde 

bir yorum getirmiştir 550 . 

Bu düşüncelerden şöyle bir sonuç çıkarabiliriz: Tarih tezini bütünüyle 

reddettiğini söyleyebileceğimiz Behar’ın, kongrelerdeki 

ait birçok kitap ile Atatürk’ün Nutku’ndan inkılâp mefhumu hakkında genel 

hükümleri taşıyan bölümlerini Çinceye tercüme ettirmeye karar vermiştir. Ayrıca 

elçilik, “İstiklâl Savaşımız Nasıl Oldu?” adlı kitabın tercümesine de başlamıştır 

(Son Posta, 20 Eylül 1935, s. 1). 

550 Behar, a.g.e., s. 122, 125.

266 


otosansürü, eleştiriyi ya da demokrasiyi sorgulaması bugünün şartlarında 

gayet normaldir. Ancak gelişmelere 1930’ların gözlüğü ile 

baktığımızda, dünyada bu tarihlerde böyle bir demokrasinin varlığını 

tespit etmek oldukça güçtür. Keza 1930’larda Almanya’daki, 

İtalya’daki, İspanya’daki ya da Sovyet Rusya’daki demokratik gelişmeler 

düşünüldüğünde bu daha iyi anlaşılabilir. Bu arada, daha Birinci 

Tarih Kongresi döneminden itibaren başta Fuat Köprülü olmak 

üzere Abdülkadir İnan, Zeki Velidî Togan gibi pek çok tarihçi, ortaya 

atılan teze sıcak bakmamış, üstelik bu tavırlarını belli ölçülerde 

ortaya koymuşlar ve yeri geldiğinde de uzun eleştiriler yapmaktan 

kaçınmamışlardır. Ayrıca inkılâp heyecanı ya da göze girmek nevinden 

kaygılardan ötürü bazı kişilerin tezi sahiplenme çabalarını, kimi 

zaman aşırıya varacak bir şekilde dile getirmelerini de doğal karşılamak 

lâzımdır. Bu tutum sadece tarih tezine özgü değildir, aynı 

müdafaa, tepki ve mücadele dil tezinde ve güzel sanatlar alanında 

da verilmiştir. Aslında burada asıl önemli olan, önyargıları bir kenara 

bırakmak suretiyle bu tezleri içinde bulunulan dönemin şartları 

çerçevesinde ve Atatürk’ün kültür politikaları ile getirdiği sistemin 

birer parçası olarak değerlendirebilmektir. Herşeyden önce bu tez, 

var olma mücadelesi veren bir milletin, çeşitli endişelerden ötürü 

kendini dünyaya ispatlamak için verdiği bir çaba olarak algılanmalıdır. 

Bütün olumsuz eleştirilere rağmen tarih tezi, Türk milletine kendi 

tarihini düşünme ve araştırma şansı vermiş, yeni bir bakış açısı 

ve düşünme tarzı sunmuştur. Ayrıca kendi tarihimizin ilmi metodlar 

çerçevesinde araştırılması için tarih kongreleri gibi bir geleneği de 

başlatmıştır ki bu, tarih araştırmalarının artması ve hızlanması açısından 

da son derece önemli olmuş, sayısız eser ve makale ortaya 

çıkmıştır. 

Kongrenin bir özelliği de Dolmabahçe Sarayı’nda düzenlenen 

Türk Tarihi ve Eski Eserleri Sergisi’dir. Serginin amacını U. İğdemir 

şöyle izah etmiştir: “Türklerin cihan tarihi çerçevesi içindeki 

kültür inkişafını tecessüm ettirmek, bilhassa beşer kültürünün umumi 

inkişafında Türk milletinin oynadığı ilk kültür yaratıcılığı ve ilk 

kültür liderliği rolünü şekillendirmek”. Nitekim Sarayın Muayede 

Salonu’nda açılan sergide, her devri yansıtan eserler çeşitli seksi-


yonlarda sergilenmiştir 551 . Tarih öncesinden Cumhuriyet dönemine 

kadar olan uygarlıklar, maketler, resimler ve grafikler ile canlandırılmıştır. 

Salonda Mısır, İtalya, Macaristan, İngiltere, Almanya, Amerika, 

Rusya gibi ülkelerin tanınmış müzelerinden orjinal ve kopya 

çok sayıda eser sergilenmiştir. Örneğin serginin girişine koymak için 

Heykeltraş Thorak’ın Münih Sanat Müzesi’ndeki Atatürk büstü, Alman 

Devlet Başkanı Hitler’in özel izniyle Türkiye’ye getirilmiştir. 

Atatürk halkın büyük ilgi gösterdiği tarih sergisinin hiç kapatılmamasını 

istemiştir. Ancak ölümü üzerine Muayede Salonu boşaltılmak 

zorunda kalınmış ve katafalk buraya konmuştur 552 . Dönemin 

basını sergiye büyük ilgi göstermiş, eserler ve katılımcılar hakkında 

günlerce tam sayfa haber yapmıştır. Örneğin Son Posta gazetesi tam 

sayfa tanıttığı sergi hakkında, “Buna sergi demekten ziyade bir memlekete 

başlı başına şeref verecek kadar zengin bir müze” demenin 

daha doğru olduğunu, tarih sergisine hakkının ancak böyle verilmiş 

olacağını yazmıştır 553 . 

Tarih kongreleri Atatürk’ün ölümünden sonra da devam etmiştir. 

15-20 Kasım 1943’te 3. Kongre, 10-14 Kasım 1948’te 4. Kongre, 12- 

17 Nisan 1956’da 5. Kongre, 20-26 Ekim 1961’de 6. Kongre, 25-29 

Eylül 1970’de 7. Kongre yapılmıştır. Tüm kongre bildirileri yayımlanmıştır. 

Ayrıca TTK, 1963 yılından beri yapılan bu konferansları 

Atatürk Yıllık Konferansları adı altında tekrar düzenlemiştir. 

E. Türk Tarih Kurumu (TTK) ve Çalışmaları 

Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti, 3 Ekim 1935 günü dil inkılâbının 

da etkisiyle Türk Tarih Kurumu adını almış, çalışmalarına hız vermek 

için de bir program tasarısı ortaya atılmıştır. Atatürk’ün emriyle 

hazırlanan tasarıyı Afet İnan ile Hasan Cemil Çambel yazmışlardır. 

Program, başta Milli Eğitim Bakanı Saffet Arıkan olmak üzere çeşitli 

kurumlara da gönderilmiştir. Bu çalışmadan maksat, tarih çalışmalarını 

hızlandırmak ve dil alanında olduğu gibi tarih çalışmalarında 

da bir seferberlik başlatmaktır. Bu dönemde tarih çalışmalarının hız- 

551 Ek 12: 21 Eylül 1937 günü Atatürk sergiyi gezerken. 

552 İğdemir, a.g.e., s. 42-45. 

553 Son Posta, 21 Eylül 1937, s. 1 ve 9.

268 


landırılması için bazı hususlar tespit edilmiştir: Her türlü tarih malzemesini, 

abidesini toplamak, muhafaza ve restore etmek; Hazine-i 

Evrak denilen arşiv malzemesini modern ve geniş bir binada toplamak, 

yeni metodlarla tasnif etmek; Dağınık halde bulunan tarihi 

eserleri korumak, çalınıp satılmasını önlemek; CHP, Halkevleri, 

Basın Genel Müdürlüğü ile günlük gazete ve dergilerin yardımı ile 

etkili ve sürekli bir neşriyat yapmak; Nadir eserleri tercüme ve neşr 

etmek; Kütüphane ve müzelerdeki eser ve tablolardan yeni koleksiyonlar 

oluşturmak; Eski eserleri İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa gibi 

şehirlerde toplamak ve buraları eski eserler merkezi haline getirmek; 

Küçük çaplı arkeolojik kazılara başlamak, arkeolojik ve antropolojik 

araştırmalar yapmak 554 vs. Görüldüğü gibi Atatürk’ün de desteği ve 

teşviki ile kurumlar, kitleler harekete geçirilmeye çalışılmış, milletin 

tarihine sahip çıkması için yukarıda saydığımız kararlar alınarak, 

bunların gerçekleştirilmesi için uğraşılmıştır. Tabii ki kurumun ilmi 

çalışmaları yapabilmesi için mali kaynağa olan ihtiyacı da gündeme 

gelmiştir. O dönemin şartlarında devletin küçücük bütçelerle 

yapacağı yardım yeterli görülmemiş olacak ki, bu noktada Atatürk 

devreye girmiş ve tarih-dil çalışmalarının aksamadan yürütülmesi 

için kendi parasını ortaya koymuştur. Nitekim daha önce de bahsettiğimiz 

üzere, vasiyetinde parasının bir bölümünü Dil ve Tarih 

Kurumlarına bırakmıştır. 

Türk Tarih Kurumu kurulduğu günden itibaren yoğun bir çalışma 

temposu içinde olmuş ve çok sayıda yayın yapmıştır. Örneğin 

1932-38 yılları arasında özellikle şu kitapların tercümeleri hemen 

yapılmıştır: 

1. Gustave Le Bon, Tarih Felsefesinin İlmi Esasları, Çev. Haydar 

Rıfat, İstanbul 1932, 

2. Gabriel Hanotaux, Tarih ve Müverrihler, Çev. Ahmet Refik, 

İstanbul 1932, 

3. E. Bernheim, Tarih İlmine Giriş, Tarih Metodu ve Felsefesi, 

Çev. M. Şükrü Akkaya, İstanbul 1936, 

4. Ch. V. Langlois-Ch. Seignobos, Tarih Tetkiklerine Giriş, Çev. 

Galip Ataç, İstanbul 1937, 

554 İğdemir, a.g.e., s. 27-29.


5. G. Monod, Tarihte Usul, Çev. Kâzım Şinası Dersan, İstanbul 

1938 555 . 

Yukarıda adı geçen metot kitapları Atatürk’ün isteği üzerine 

Türkçeye tercüme ettirilmiştir. Böylelikle hem Türk tarihçilerin 

bunlardan istifade etmesi sağlanmış hem de tarih çalışmalarındaki 

metotsuzluk önlenmek istenmiştir. 

Kurum ayrıca Türk Tarihinin Ana Hatları için bazı monografiler 

hazırlamış, bu kapsamda ilk basılanlar da 1937 yılında Ord. Prof. 

İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu 

Devletleri, Siyasi, İdari, Fikri, İktisadi Hayat ve İlmi ve 

İçtimai Müesseseler, Halk ve Toprak isimli eserleri olmuştur. TTK 

bu dizide toplam 31 eser yayımlamıştır 556 . 

Türk Tarih Kurumu’nun yayımlamaya başladığı en önemli eserlerden 

biri de, üç aylık periyotlar halinde çıkan Belleten adlı dergidir. 

Ocak 1937’den itibaren çıkan dergi, tarih, arkeoloji ve antropoloji 

çalışmalarına yer vermiştir. Derginin adını bizzat Atatürk koymuştur. 

Şöyle ki, 1936 yılının son aylarında TTK’nun çıkaracağı bu dergi 

için Afet İnan ile Uluğ İğdemir isim aramaya başlar, o sırada Atatürk 

gelir ve “Bülten Nedir?” diye bir soru sorar. Bunun üzerine hemen 

sözlükler getirilir. İtalyanca’da Bulletino kelimesi ve kökenleri araştırılmaya 

başlanır. Böylelikle Latince’de Bulla sözüne gidilir. Sonra 

Pekarsky’nin Yakut Dili Lugati’den Bulletin kelimesinin aslı aranır 

ve Yakut dilinde buna benzer kelimeler çıkarılır. Neticede Bel, Belge, 

Belli, Belletmek gibi kelimelerin ardından, mana ve fonotik olarak 

Bulletin sözüne en yakın olan Belleten kelimesi bulunmuş olur 557 . 

Böylelikle kurum bir yayın organına kavuşmuştur. Bütün amaç, 

Türk araştırmacıların yayınlarını, çalışmalarını hem Türkiye’ye hem 

de dünyaya tanıtmak olarak belirlenmiştir. Belleten’in bir özelliği 

de, Atatürk’ün son gördüğü eser olmasıdır. Afet İnan’ın anlattığına 

göre; Atatürk 15 Ekim 1938 günü TTK faaliyetleri hakkında bilgi 

almak istemiş, Afet Hanım da bunun üzerine Belleten’in son nüs- 

555 Cengiz Orhonlu, “Atatürk ve Tarih Görüşü”, Türk Kültürü, Yıl. 6, S. 61, 

Kasım 1967, s. 30. 

556 Çoker, a.g.e., s. 7. 

557 U. İğdemir, “Atatürk ve Belleten”, Belleten, C. III, S. 10, Nisan 1939, s. 355- 

356.

270 


hasından bahsetmiştir. Ondan sonra derginin getirtilen 5/6 sayısını 

incelemiştir 558 . Kısacası TTK’da yapılan bilimsel, özgün çalışmaların 

yayımlandığı bu bilimsel dergi, hem ülkede ilmi zihniyetin yerleşmesini 

ve tarih ilminin gelişmesini sağlamış hem de düzenlediği 

ulusal ve uluslararası kongreler ile kültür hayatımızda özel bir yer 

almıştır. 

Dil inkılâbı bölümünde de bahsettiğimiz gibi, tarih çalışmalarının 

hızlandığı ve kongrelerin yapıldığı bir dönemde, en önemli 

gelişme Ankara’da Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi’nin açılmasıdır. 

TBMM’ne arz edilen 20 Mayıs 1935 tarihli kanun layihasında 

fakültenin kuruluş amacı şöyle özetlenmiştir: “ ..Türk kültürüne 

bilgi metodu ile işleyecek tetkik ve araştırma müessesesine olan ihtiyaç, 

diğer taraftan orta tahsilli müessesemize ulusal dil ve tarihimizin 

ilmi ve en yeni telakkilere göre hazırlanmış muallim yetiştirmek 

ve bugünkü muallimlerimizin bu yönden bilgilerini tamamlamak 

lüzumudur” 559 . Nitekim yapılan çalışmalar sonucunda 14 

Haziran 1935 günü 2795 sayılı yasayla Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 

açılmıştır. Adını Atatürk’ün uygun gördüğü fakülte, Ankara 

Üniversitesi’nin ilk fakültesi olmuş ve 9 Ocak 1936’da eğitime başlamıştır. 

Atatürk bu fakülteyi, dil ve tarih tezlerinin bilimsel verilerin 

yardımıyla iyice araştırılması için kurmuştur. Tarihimizin köklerini 

araştırmak, bunları araştıracak bilim adamlarının yetiştirilmesini ve 

onların çalışmalarını yurtta ve dünyada yaymak için açılan fakültede 

tarih ve coğrafya ile yaşayan ve ölü dillere yer verilmiştir. Bu 

arada fakültede ilk dersi veren tarih öğretmeni Afet İnan, fakültede 

görev yapabilmek için İsviçre’ye eğitim almaya gönderilmiştir. Afet 

İnan Cenevre Üniversitesi’nde antropoloji alanında bir doktora tezi 

yapmıştır. Kısacası bir Fransız tarih kitabı ile bir Alman coğrafya 

kitabındaki yanlış bilgilerin tespiti ile başlayan süreç, Türkiye’de bu 

konuların süratle ele alınmasına yol açmış ve bilim adına sevindirici 

adımların atılmasına vesile olmuştur. 

Bütün bu gelişmelerden çıkardığımız sonuca göre Atatürk, millileşme 

ve çağdaşlaşma ekseninde hedeflediği modern Türkiye’yi ve 

Türk insanını yaratabilmek için böyle büyük bir kültür hareketine 

558 İnan, “Atatürk ve Tarih Tezi”, s. 243-244. 

559 Azmi Süslü, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin 50 Yıllık Tarihi, Ankara 

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yay., Ankara 1986, s. 7-10.


girişmiştir. Bu tam anlamıyla bir kültür değiştirme hareketi olmuş ve 

tamamen yukarıdan aşağıya doğru bir seyir takip etmiştir. Ölünceye 

kadar hiç taviz vermediği iki esas konu olan dil ve tarih meselelerinde 

özel politikalar üretmiş, mensup olduğu milletinin kimliğini tespit 

etmeye çalışmıştır. Ancak bunu yaparken Atatürk hiçbir zaman 

yeni bir ırk yaratma ya da ırkçılık yapma gibi bir hayalin peşinde 

koşmamıştır. Fakat buna rağmen zaman zaman tarih tezinin ırkçılıkla 

alâkası olup olmadığı nevinden düşünceler gündeme getirilmiştir. 

Oysa ki Atatürk, gerek yurt içindeki politikaları ve gerekse dünya 

çapında sergilediği barışçı tutum ile ki, 1934 tarihli Balkan Antantı 

örnek verilebilir, bunun aksini çoktan ispatlayan bir devlet adamıdır. 

Atatürk, tarih görüşü ile hem Türklerin kendilerine hem de dünyanın 

Türklere karşı olan bakış açılarını değiştirmiştir. En önemlisi de bu 

dönemde meydana gelen gelişmeler, modern anlamda bir tarih yazıcılığının 

ve bilimsel araştırma ortamının doğmasını sağlamıştır. 

F. Tarih Tezi Kapsamında Arkeoloji ve Antropoloji 

Çalışmaları 

Cumhuriyet dönemi, tarih araştırmalarının başında gelen arkeoloji 

ve antropoloji çalışmalarının hızlandığı, bu alanlardaki bilimsel 

çalışmaların ve örgütlenmenin temellerinin atıldığı bir dönemdir. 

Atatürk, Türk medeniyetinin derinlemesine incelenmesi ve eski uygarlıkların 

tanınması için arkeoloji ve antropolojiye önem vermiş, 

büyük bir ileri görüşlülükle çalışmalarda öncü olmuştur. Aslında 

eski eserlerle ilgilenme, bunların müzelerde sergilenmesi, kazılar 

ve bunun gibi çabalar daha Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde 

başlamıştır. XIX. yüzyılın ortalarından itibaren müze çalışmaları, 

tarihi eserler ile ilgili mevzuat ve kazılar ilgilenilen konulardandır. 

Örneğin 1869’da Âsar-ı Atika Nizamnamesi (Eski Eserler Tüzüğü) 

yürürlüğe girmiş, 1882 yılında Topkapı Sarayı bahçesinde bugünkü 

Arkeoloji Müzesi olan Müze-i Hümayun binası yaptırılmış ve bulunan 

ilk koleksiyonlar burada sergilenmeye başlanmıştır. Eski eserler 

tüzüğü birkaç kez değişikliğe uğramış, 1906 yılındaki değişiklik ile 

de son şeklini almıştır. Bu tüzük taşınır taşınmaz tüm tarihi eserlerin 

devlet malı olduğu hükmünü getirirken, eski eserlerin yurt dışına 

çıkarılamayacağı kararı da ilk defa burada yer almıştır. Cumhuriyete

272 


miras kalan 1906 tarihli bu nizamname, 1973 yılına kadar yürürlükte 

kalmış, bu tarihten sonra da eski eser, koleksiyonculuk, müzecilik, 

mimarlık ve buna benzer konuları kapsayan 1710 sayılı Eski Eserler 

Yasası yürürlüğe girmiştir 560 . 

Osmanlı Devleti’nin son yıllarında başlayan kazı çalışmaları ve 

müzecilik faaliyetleri, daha sağlam temellere oturtulmak ve daha 

modern metotlarla sürdürülmek amacıyla Cumhuriyet döneminde 

tekrar gündeme getirilmiştir. Arkeoloji ilmine önem veren Atatürk, 

özellikle 1930 ve sonrasında meseleyi ele almış, bu uğurda pek çok 

kitabı okumaya ve konular hakkında etrafında bulunan kişilerle tartışmaya 

çalışmıştır. “Tarih araştırmalarında arkeoloji ve antropoloji 

başta gelir, tarih bu bilimlerin çıkardığı belgelere dayandıkça sağlam 

temelli olur” ve “Çağdaş uygarlığı anlayabilmek, kavrayabilmek, 

dünyadaki eski uygarlıkları, insanlığın ilk uygarlıklarını doğru 

tanıyabilmekle mümkündür” diyen Atatürk, bu konudaki ilk yaklaşımını 

1931 yılında Adana ve Konya’ya yaptığı geziler sonrasında 

ortaya koymuştur. 17 Şubatta Adana Müzesi’ni gezdikten sonra 18 

Şubat günü Konya’ya geçen Gazi Mustafa Kemal, Konya’da yaptığı 

bazı incelemeler sonunda da Başkakan İsmet Paşa’ya müzeler, eski 

sanat ve medeniyet eserleri hakkında acele bir telgraf çekmiştir 561 . 

“Son tetkik seyahatlerimde muhtelif yerlerdeki müzeleri, eski sanat 

ve medeniyet eserlerini de gözden geçirdim” diye başladığı 20 

Şubat 1931 tarihli iki maddelik telgrafında Gazi şunları yazmıştır: 

“1. İstanbul’dan başka Bursa, İzmir, Antalya, Adana ve Konya’da 

mevcut müzeleri gördüm. Bunlarda şimdiye kadar bulunabilen bazı 

eserler muhafaza olunmakta ve kısmen de ecnebi mütehassısların 

yardımı ile tasnif edilmektedir. Ancak, memleketimizin, hemen her 

tarafında emsalsiz defineler halinde yatmakta olan kadim medeniyet 

eserlerinin ileride tarafımızdan meydana çıkarılarak ilmi bir surette 

muhafaza ve tasnifleri ve geçen devirlerin sürekli ihmali yüzünden 

pek harap bir hale gelmiş olan abidelerin muhafazaları için müze 

müdürlüklerinde ve hafriyat işlerinde kullanılmak üzere arkeoloji 

mütehassıslarına kat’i lüzum vardır. Bunun için Maarifçe harice 

560 Katoğlu, “Cumhuriyet Türkiye’sinde Eğitim, Kültür, Sanat”, s. 460-462. 

561 Muazzez İlmiye Çığ, “Mustafa Kemal Atatürk ve Türkiye’de Arkeoloji”, Erdem, 

C. IX, S. 26, 1996, s. 624-625; Selçuk Mülayim, Yüzyılın (1900-1999) 

Kültür ve Sanat Kronolojisi, Kaknüs Yay., İstanbul 1999, s. 112-113.


tahsile gönderilecek talebeden bir kısmının bu şubeye tahsisi muvafık 

olacağı fikrindeyim. 

2. Konya’da asırlarca devam etmiş ihmaller sebebiyle büyük bir 

harabi içinde bulunmalarına rağmen sekiz asır evvelki Türk medeniyetinin 

hakiki şaheserleri kıymettar bazı mebâni vardır. Bunlardan 

bilhassa Karatay Medresesi, Alâeddin Camii, Sahip-Ata Medrese, 

Cami ve Türbesi, Sırçalı Mescid ve İnce Minare, derhal ve 

müstacelen tamire muhtaç bir haldedirler. Bu tamirin gecikmesi, 

bu âbidelerin kâmilen indirasını mucip olacağından Evvelâ asker 

işgalinde bulunanların tahliyesinin ve kâffesinin mütehassıs zevat 

nezaretiyle tamirinin temin buyurulmasını rica ederim” 562 . 

Atatürk, Konya seyahati içinde 21 Şubat günü Âsar-ı Atika Müzesi 

ile Mevlana Müzesi’ni gezerek buralarda çeşitli incelemelerde 

bulunmuştur. Hatta müzeden ayrılırken Müze Hatıra Defterine 

de “Bilgi eseri olduğu anlaşılan tertip ve intizamdan çok memnun 

oldum” 563 (21.II.1931) diye yazarak defteri imzalamıştır. 

Görüldüğü gibi Atatürk, daha o günlerde ülkede arkeoloji mütehassıslarına 

ihtiyaç olduğunu tespit etmiş ve arkeoloji eğitimiyle yakından 

ilgilenerek gençlerin bu dallarda eğitim almak üzere hemen 

yurt dışına gönderilmelerini istemiştir. Nitekim Dr. Reşit Galip’in 

Maarif Vekilliği döneminde, eski çağ ve arkeoloji dallarında eğitim 

almak için çok sayıda genç Avrupa’ya gönderilmiştir. Eğitim kapsamında 

önemli bir girişim de önce İstanbul Üniversitesi bünyesinde, 

sonra da Ankara’da DTCF’de arkeoloji bölümlerinin açılmasıdır. 

Ancak ilk zamanlar bu bölümler yabancı uzmanlar tarafından yönetilmiştir. 

Atatürk’ün arkeoloji ilmine verdiği önemi, 1931 yılında 

yayımlanmaya başlayan Revue Hitite et Asianique isimli mecmuaya 

yaptığı mali destek ile de örneklemek mümkündür. Eğitimsiz arkeoloji 

olmayacağı düşüncesiyle, yurt dışına öğrenci gönderilmesi, 

ülkenin o günkü şartlarında gerçekten büyük bir fedakârlık örneğidir. 

Çünkü yapılacak onca işe ve tüm maddi imkânsızlıklara rağmen 

Atatürk’ün arkeoloji ilmine eğilmesi, sergilediği örnek davranışın ve 

ileri görüşlülüğün tezahüründen başka birşey değildir. 

562 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 603. 

563 Mehmet Önder, “Atatürk ve Müzeler”, Türkiyemiz, 50. Yıl Özel Sayısı, Yıl. 

4, S. 11, Ekim 1973, s. 2-4.

274 


“Yine insan zekasıdır ki, beklediğimiz sonucu elde etmemiş olmakla 

birlikte, bugünkü araştırıcı zekaları doyuracak ve tarihi aydınlatacak 

yeni yöntemler ve bilimler bulmuştur. İşte arkeoloji ve 

antropoloji, o bilimlerin başında gelir. Tarih, bu son bilimlerin bulduğu 

belgelere dayandıkça temelli olur. Tarihi bu belgelere dayanan 

milletlerdir ki, kendi aslını bulur ve tanır. İşte bizim tarihimiz, Türk 

tarihi bu bilim belgelerine dayanır. Yeter ki, bugünün aydın gençliği 

bu belgeleri aracısız tanısın ve tanıtsın” 564 diyen Atatürk, bir yandan 

eski eserlerin bulunup korunması diğer yandan da konuyla ilgili ilmi 

çalışmaların yapılabilmesi için Türk Tarih Kurumu’nun açılmasına 

öncülük etmiştir. 

Arkeoloji araştırmalarının temeli, milletimizin başka milletlere 

kültür önderliği ettiğini ispat eden eserlerin ortaya çıkarılması 

ve bunların korunması teması üzerine kurulmuştur. Nitekim 1936 

yılında “bu eserler hepimizin ulusal, müşterek malıdır. Onun için 

bu eserleri yıkılmaktan, harap olmaktan, yabancı ellere ve emellere 

geçmekten korumak her Türk için bir vazifedir” 565 denilerek eski 

eserlerin ortaya çıkarılmasının, sahip çıkılmasının ve korunmasının 

milli bir görev olduğu üzerinde durulmuştur. Bu, şüphesiz Türk milletinin 

kendi özünü, kültürünü tanıması ve sahip çıkması için dile 

getirilmiştir. Halka benimsetilmeye çalışılan bu görüş, Atatürk’ün 

dil ve tarih tezleriyle ortaya koymaya çalıştığı anlayışın bir tezahürüdür. 

Özellikle arkeoloji çalışmaları ile Türk milletinin dünya kültürüne 

yaptığı katkılar ispatlanmaya ve öz güvenin kazanılmasına 


Bu bağlamda Atatürk, kurum için hemen özel bir program hazırlatmış 

ve bir çalışma planı yaptırmıştır. Buna göre, bütün tarihi eserlerin 

korunması, açıkta bulunan kültür eserlerinin devlet tarafından 

koruma altına alınması, halkın bu eserlere sahip çıkması için popüler 

yayınlar ve propagandaların yapılması, memlekette bulunan eserlerin 

kopyalarının yaptırılması, belli şehirlere müzeler açılması, arkeolojik 

ve antropolojik araştırmalar ve kazılar yapılması ve küçük çaplı 

kazılara başlanması karara bağlanmıştır 566 . Bilindiği gibi Türkiye’de 

kazılar yabancı uzmanlar ve kurumlar tarafından yapılıyordu. Bu da 

564 İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, s. 242. 


566 Çığ, a.g.m., s. 625.


zaman zaman tarihi eserlerin yurt dışına kaçırılmasına neden oluyordu. 

Afet İnan bu konudaki ısrarı neticesinde TTK yönetmeliğine 4. 

maddenin ilâve edildiğini, buna göre TTK’nun hafriyat yapabilecek 

ve gereken yerlere araştırma heyetleri gönderebilecek duruma geldiğini 

yazmıştır 567 . 

Arkeoloji alanında herkesin seferber edilmesi, devlet-halk-basın 

ve TTK’nun el ele vermesi, özellikle araştırmaların ve kazıların hızla 

başlamasına ve zamanla ülkenin âdeta bir açık hava müzesi haline 

getirilmesine neden olmuştur. Aynı günlerde ülkenin pek çok yerinde 

hafriyat çalışmaları başlamış, özellikle yabancı uzmanların yürüttüğü 

bu kazılardan da çok sayıda tarihi eser çıkarılmıştır. Hükümet 

yabancı uzmanlara kazı yapılması konusunda gereken kararları çıkarırken 

568 , onları denetlemekten de geri kalmamıştır. Örneğin 1931 

sonlarında Dr. Bittel yönetimindeki Alman hafriyatı Boğazköy’de 569 , 

Eylül 1933’te Türk ve Bizans sanat eserleri hakkındaki uzmanlığıyla 

ve neşriyatıyla tanınmış ve Paris’te açtığı Şark Sanatları Sergisi’nde 

Türk ve Bizans mimarisine ve tezyini sanatlarına ait eserlerini teşhir 

etmiş olan mimar Alexandre Raymond, Bostancı, Maltepe ve Kayışdağı 

mıntıkasında 570 , Nisan 1934’te Almanya eski müze müdürü Böehlau 

ile Dr. Schefold ve asistanları Mimar Johannes, Meyer, arkeolog 

Dr. Kübler İzmir’in Menemen kazası dahilinde bulunan Gediz Çayı 

kenarındaki Bürüncük köyü arazisinde 571 , Ocak 1936’da Amerikalı 

bayan arkeolog Goldman Tarsus Duatepe-Gözlükule’de 572 , Ağustos 

1936’da ise İtalyan arkeolog heyeti Prof. G. Jacopi başkanlığında 

Kastamonu vilâyetinin Taşköprü kazasına bağlı Kırktepeler mevki- 

567 A. İnan, Tarihten Bugüne, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1970, s. 187. 

568 1931 ve sonrasında Türkiye’de hareketlenen kazı çalışmalarının, o tarihlerde 

diğer ülkelerde de hızla devam ettiğini görüyoruz. Özellikle bir gazetede rastladığımız 

haber, 1930’ların havasını bize yansıtması açısından önem taşımaktadır. 

Habere göre, İtalya’da Mussolini, eski Roma’yı meydana çıkarabilmek, 

halka ve dünyaya Roma medeniyetinin haşmetini gösterebilmek için son bir 

senedir büyük bir kazı çalışması başlatmış ve her türlü masrafı da göze almıştır 

(Son Posta, 2 Ocak 1931, s. 5). Bu tablo bize Atatürk’ün dünyadaki bilimsel 

çalışmaları, arkeolojik kazılar da dahil olmak üzere, yakından takip ettiğinin 

bir göstergesidir. 

569 BCA, 030.18.01.02/ 24.73.6. 

570 BCA, 030.18.01.02/ 39.66.20. 

571 BCA, 030.18.01.02/ 43.18. 4. 

572 BCA, 030. 18.01.02/ 61.5.6.

276 


inde 573 kazı çalışmalarını Hükümetin verdiği onay ve izin çerçevesinde 

devam etmişlerdir. Yabancı uzmanlar haricinde 1936 yılında 

Türk arkeologlardan Arif Müfit Mansel de Trakya’da Lüleburgaz ve 

Alpullu bölgelerinde kazı çalışmasına başlamış ve çıkardığı eserleri 

İstanbul’a getirmiştir 574 . 1938 yılı boyunca Arif Müfid’in kazı çalışmaları 

devam etmiştir 575 . 

Yabancı arkeoloji uzmanlarının yürüttükleri kazı çalışmalarının 

yanı sıra, Türkiye’deki arkeoloji çalışmalarını ve müzelerini yakından 

incelemek için gelen uzmanlar da olmuştur. Örneğin, daha 

1930 yılında Kudüs Fransız Arkeoloji Enstitüsü müdürü, İstanbul’da 

Türkiyat Enstitüsü’nde incelemeler yapmak üzere İstanbul’a gelmiş 

ve başta Fuat Köprülü olmak üzere Darülfünun hocaları ile görüşmüştür 

576 . 1931 yılında ise Amerika Pansilvanya Üniversitesi hocalarından 

Mr. Kordon, İstanbul Yakın Şark Müzesi’ndeki Sami lisanlarla 

yazılı eserler ve kitabeler üzerinde incelemeler yapmak üzere 

İstanbul’a gelmiş ve çalışmalarına başlamıştır 577 . 

Çalışmaların sürdüğü bu günlerde Atatürk, gittiği hemen her 

yerde eski eserleri ve müzeleri mutlaka gezmiş, onlar hakkında yapılması 

gerekenleri gerçekleştirmeye çalışmıştır. Örneğin Antalya 

Aspendos Tiyatrosu’nun restore edilerek aynı amaçla kullanılmasını 

istemiştir ki bu gerçekten o tarih itibarıyla olağanüstü bir fikir ve 

girişimdir. Nitekim bugün Aspendos Tiyatrosu, Atatürk’ün öncülüğü 

sayesinde kazanılmış, hem Türk hem de dünya arkeologlarını, 

sanatçılarını ve halklarını memnun eden bu çaba sayesinde burası 

pek çok sanat aktivitesine sahne olmaya başlamıştır. Bununla birlikte 

Gazi, Bergama 578 ve İznik gibi yerlerde kazı yapılması konusunda 

573 BCA, 030.18.01.02/ 68.72.9. 

574 Son Posta, 8 Temmuz 1937, s. 1; 9 Eylül 1938, s. 3. 

575 Trakya kazısında bulunan eserler ve çalışmalar hakkında ayrıntılı bilgi için bk. 

Arif Müfid Mansel, “Trakya Kazıları”, Türkiyemiz, 50. Yıl Özel Sayısı, Yıl. 

4, S. 11, Ekim 1973, s.9-13. 

576 Son Posta, 12 Kasım 1930, s. 3. 


578 Gazi’nin teşviki ile 1933 yılı sonunda Bergama’da bir müze binası yaptırılır. 

Eski eserleri ile dünyada ün kazanmış Bergama’da bu sayede yüzlerce eski 

eserin teşhir edilmesi sağlanmış olur. Atatürk Bergama’da bir de ilim evi kurulmasını 

ister. Gazetenin haberine göre, bu 30 bin liralık bir projedir. Nitekim 

hemen harekete geçilir ve temel atılması için ilk etapta 3000 liralık bir tahsisat


bazı öneriler de getirmiştir. Dünyaca ünlü iki konsülün toplandığı İznik 

şehrinde ve Bergama’da Almanlar tarafından başlatılan kazılara 

büyük ilgi göstermiş, kalabalık heyetlerle giderek yerinde incelemeler 

yapmıştır. Yine Atatürk’ün Prof. Von Der Osten başkanlığında 

yürütülen Ahlatlıbel kazısına da katılarak, kazı hakkında geniş bilgi 

aldığı bilinmektedir 579 . 

1935 ve 1936 yılları arkeolojiye ve yapılan kazı çalışmalarına 

verilen önem açısından bir dönüm noktasıdır 580 . Atatürk meclis açış 

konuşmalarında vekillere bilgi verirken, kültür bahsinde bu konuya 

da yer ayırmaya başlamıştır. 1936 yılında Meclisin Beşinci Dönem 

İkinci Toplanma yılını açarken yaptığı konuşmada, “Türk Tarih 

Kurumu’nun Alacahöyük’te yaptığı kazılar neticesinde, meydana 

çıkardığı, beş bin beş yüz senelik maddi Türk tarih belgeleri, cihan 

kültür tarihini yeni baştan tetkik ve tamik ettirecek mahiyettedir” 581 

diyerek, bundan duyduğu memnuniyeti dile getirmiştir. 1936 yılının 

önemli bir özelliği de, başlatılan seferberlik kapsamında halkın bu 

konuda bilinçlendirilmesi ve eski eserlerin korunmaya çalışılmasıdır. 

Öyle ki, TTK tarafından eski eserlerin korunmasına yönelik vatandaşlar 

için bir beyanname hazırlatılarak neşredilmiştir. Bu beyannamede, 

TTK’nun tarih araştırmalarının milletimizin başka milletlere 

kültür önderliği ettiğini ispat eden eski eserlere dayandığından bahsedilmiştir. 

Ayrıca eski eser bulan vatandaşların da hemen müzelere 

ya da Hükümete haber vermesi ve eserlerin gelişi güzel topraktan 

çıkarılmaması istenmiştir 582 . 

Bu süreçte Türk arkeologlar da zamanla çeşitli yerlerdeki kazılarda 

kendilerini göstermeye başlamışlardır. Ünlü arkeologlarımız- 

verilir (Son Posta, 10 Aralık 1933, s. 4). Atatürk 13 Nisan 1934 günü de gittiği 

Bergama’da kazı alanlarını gezmiş ve eski eserleri incelemiştir (Son Posta, 14 

Nisan 1934, s. 3). 

579 Çığ, a.g.m., s. 626. 

580 1935 ve sonrasında Alacahöyük, Yazılıkaya, Kusura Köyü, Bergama, Trakya, 

Boğazköy, Duatepe, Truva vs. kazıları ve yapılan çalışmalar hakkında bk. 

“Arkeoloji Haberleri”, Ülkü, C. VIII, S. 43, Eylül 1936, s. 73-76; “Arkeoloji 

Haberleri”, Ülkü, C. VIII, S. 47, Ocak 1937, s. 407-408. 

581 1 Kasım 1936’de Beşinci Dönem İkinci Toplanma Yılını açarken yapılan konuşma, 

ASD, C. I, s. 406. 

582 Son Posta, 10 Ocak 1936, s. 2.

278 


dan Remzi Oğuz Arık ile Hamit Zübeyir Koşay, 1935-36 döneminde 

Alacahöyük ve Ahlatlıbel kazılarını başlatmışlar ve Doğu kültürüne 

ait çok önemli eserler bulmuşlardır. Yine Trakya’da çalışmalarına 

devam eden Arif Müfit de 1936-38 yılları arasında eşsiz eserler ortaya 

çıkarmıştır. Hatta 1937 yılında Trakya’daki askeri manevralardan 

dönen Atatürk, Lüleburgaz’da devam eden bu kazıyı ziyaret 

etmek istemiş, ancak önemli bir iş yüzünden kazıya uğrayamadan 

İstanbul’a dönmek zorunda kalmıştır. Fakat iki gün sonra başta Afet 

İnan, Genel Müfettiş Kâzım Dirik, Cevat Abbas olmak üzere askeri 

ve sivil kişilerden oluşan bir grup bölgeye giderek kazıyı ziyaret 

etmişler ve notlar almışlardır 583 . Görüldüğü gibi Atatürk bu kazıyı 

sadece yaptırmakla kalmamış, elde edilen sonucu görebilmek için 

yapılan işleri takip etmeye de özen göstermiştir. 

Kazı bittikten sonra bulunan eserler İstanbul’a nakledilerek Dolmabahçe 

Sarayı’nda teşhir edilmiştir. Bunun üzerine Atatürk yapılan 

çalışmalardan duyduğu memnuniyeti 1937 yılında Meclisin açılış 

toplantısında dile getirmiş ve şunları söylemiştir: “Tarih Kurumu; 

yaptığı kongre, kurduğu sergi, yurt içindeki hafirler, ortaya çıkardığı 

eserlerle, şimdiden bütün ilim dünyasına kültürel vazifesini ifaya 

başlamış bulunuyor” 584 . Trakya’dan getirilen bu eserlerin bir başka 

özelliği de Atatürk’ün gördüğü son arkeolojik eserler olmasıdır. 

Şöyle ki, Atatürk hasta yatağında iken bu eserleri görmek istediğini 

söylemiş, bunun üzerine eserlerin arasından seçilen yüzüklü miğfer, 

gümüş kupalar ve altın yüzükler acele olarak Müze laboratuvarında 

temizlenerek saraya gönderilmiştir. Bundan sonrasını Afet İnan 

şöyle anlatmaktadır: “Hafriyat işleri Onun teşvik ve himayesiyle başarılıyordu. 

Hasta yatağında dahi, Türk Tarih Kurumunun işleriyle 

alâkadar olmaktan zevk duyardı. Birgün Trakya höyüklerinde son 

çıkan eserlerden bahsetmiştim, o kadar alâkadar oldu ki, ‘o çıkan 

eserlerden bana getir göreyim’ diye arzu gösterdi. Birkaç parça eşyayı 

müzeden alarak Saraya getirdim. Bay Fethi Okyarla görüşüyordu. 

Eşyaları istedi, hepsini birer birer gördü. ‘Devam ediniz, memleke- 

583 Mansel, a.g.m., s. 11-12. 

584 1 Kasım 1937 tarihli Beşinci Dönem Üçüncü Toplanma Yılını Açış Konuşması, 

ASD, C. I, s. 420.


timizin kültür tarihi zenginliğini daha çok bulacaksınız’ diyordu” 585 . 

Atatürk’ün hayatının son günlerindeki bu sözleri dahi, onun tarihe, 

arkeolojiye büyük önem verdiğini ve gerçekte arkeoloji çalışmalarının 

hız kazanmasında ne kadar büyük rol oynadığını göstermesi 

açısından son derece önemlidir. Bu arada Türk Tarih Kurumu, yayın 

dizisi içinde kazı çalışmalarına da yer vermiş ve Kazı Raporları’nı 

yayımlamaya başlamıştır. Örneğin bu dizide 1982 sonuna kadar 42 

eser yayımlanmıştır 586 . Yine kazı sonuçlarına ait Belleten dergisinde 

de periyodik olarak özet kazı raporlarına yer verilmiştir. 

Aynı tarihte uluslararası bir çaba daha söz konusu olmuş, TTK As 

Başkanı Afet İnan, 1935 yılında Cenevre Tarih ve Arkeoloji Cemiyeti 

Konferans Salonu’nda Alacahöyük’te yapılan hafriyat hakkında 

Fransızca bir konferans vermiştir. Üniversite, basın ve ilim dünyasından 

çok sayıda kişinin katıldığı konferansta davetlilere projeksiyonlar 

ile izahat verilmiştir 587 . Yine 1938 yılında Prof. Fuat Köprülü, 

28 Ağustos-4 Eylül 1938 tarihleri arasında Zürih’te toplanan Tarihi 

İlimler Sekizinci Arsıulusal Kongresi ile 5-10 Eylül 1938 tarihleri 

arasında yapılan Arsıulusal Yirminci Müsteşrikler Kongresi’ne Türkiye 

Cumhuriyeti’nin temsilcisi olarak katılmış ve tüm masrafları da 

Hükümet tarafından karşılanmıştır 588 . Görüldüğü gibi bu dönemin 

en önemli özelliği, Türkiye’nin yurt dışındaki uluslararası toplantılara 

gösterdiği ilgi ve katılımdır. Tarih, arkeoloji, antropoloji, tıp 

vs. hemen her alanda yapılan toplantılara Türkiye’den konusunda 

uzman çok sayıda kişi katılmıştır. Bu ilgi, şüphesiz Türkiye’deki uzmanların 

dünyadaki gelişmeleri yakından takip etmeleri, Türkiye’de 

yapılan bilimsel araştırma ve tezlerin bilim dünyasına duyurulması 

gibi olumlu sonuçlar doğurmuştur. 

Atatürk arkeoloji ve antropoloji dalları ile ilgilenirken, bu çalışmalar 

sırasında ele geçirilecek eski eserlerin, belgelerin, müzelerde, 

585 İnan, “Atatürk ve Tarih Tezi”, s. 243; Mansel, a.g.m., s. 13. Bu arada M. İ. Çığ, 

“Atatürk ve Türkiye’de Arkeoloji” isimli makalesinde Atatürk’ün bu ifadeleri 

A. Müfid’e söylediğini yazmıştır (Çığ, a.g.m., s. 627). Ancak görüldüğü üzere 

bu sözler Atatürk tarafından Afet İnan’a söylenmiştir. 

586 Çoker, a.g.e., s. 7. 


588 BCA, 030.18.01.02./ 84.75.1.

280 


arşivlerde 589 toplanması lüzumunu da gözardı etmemiştir. Hatta daha 

1920 yılında Maarif Vekâleti’nin merkez kuruluşları arasında Hars 

(kültür) Müdürlüğü kurdurmuştur. Bu müdürlüğün görevi, “her türlü 

kültür eserlerinin, belgelerinin toplattırılması, müze, kütüphane 

ve arşivlerde korunmaya alınması, onların bilimsel yönden değerlendirilmesi, 

depolanmış arkeolojik eserler için yeni müzelerin açılması, 

eski müzelerin çağdaşlaştırılması idi” 590 . 1926 yılında kaldırılan 

Hars Müdürlüğü, Müzeler Müdürlüğü gibi birimler ile devam 

ettirilmiştir. 

O günlerde ülkede Osmanlı döneminden kalan büyük miras, Âsar-ı 

Atika adı altındaki İstanbul Arkeoloji Müzeleri, Türk-İslâm Eserleri 

Müzesi, İzmir’de küçük bir müze ile bazı şehirlerdeki depolardı. Bilindiği 

gibi, Cumhuriyet ilân edildiği zaman Arkeoloji Müzeleri’nin 

başında müzenin kurucusu, Âsar-ı Atika Nizamnamesi’nin yaratıcısı 

ve ressam Osman Hamdi Bey’in kardeşi, araştırmacı, tarihçi, arkeolog 

Halil Edhem Eldem bulunuyordu. Halil Edhem Bey, Cumhuriyet 

ile birlikte görevine devam etmiş, 1931 yılında milletvekili olana 

kadar da ayrılmamıştır. 

Arkeolojide müzeciliğin gerçekten büyük bir önemi ve yeri 

vardır. Atatürk bu önemin bilinciyle 1923 sonrası hemen çalışmalara 

başlamış ve Cumhuriyet dönemine arkeoloji müzeleri ile giriş 

yapılmıştır. Ondan sonra ilk açılan müze ise 1924 yılında Topkapı 

Sarayı’dır. Çünkü 1924’te Hilâfetin kaldırılması ve Osmanlı 

589 1934 yılı sonlarında İstanbul’da bulunan arşiv müdürlüğünün, artık bu işi yapamayacağı, 

belgelerin yanma, çürüme, dağılma suretiyle yok olmak üzere 

olduğu yolunda bir tespit yapılmıştır. Bunun üzerine Maarif Vekilliği de Hükümete 

getirdiği teklifte, Başbakanlığa ya da Maarif Vekâleti’ne bağlı olmak 

kaydıyla, İstanbul’da veya Ankara’da modern bir arşiv binası yapılmasını istemiştir. 

Gereken işlemlerin yapılabilmesi için en az 100 bin liraya ihtiyaç 

olduğu bildirilmiştir. Nitekim 12 Ocak 1935 günü yapılan Bakanlar Kurulu 

toplantısında, ihtiyacı karşılamak üzere modern bir arşiv binasının kurulması 

gerekli görülmüş, ilk önce Ankara’da yapılması düşünülen binanın planlarının, 

haritalarının hazırlanması ve kaç liraya mal olacağının da tespiti istenmiştir 

(BCA, 030.18.01.02/ 51.3.6; Son Posta, 5 Aralık 1935, s. 3). Nitekim 

tarihe ve belgelerine verilen önem sonucunda hem İstanbul’daki mevcut arşiv 

düzenlenmiş, hem de Ankara’da bir arşiv genel müdürlüğü kurularak araştırmacıların 

hizmetine açılmıştır. 

590 Çığ, a.g.m., s. 623.


Hanedanı’nın yurt dışına çıkarılması ile ilgili çıkarılan kanun gereğince 

Meclise bırakılan saray, kasırlar ve buralardaki taşınır taşınmaz 

değerli eşyalar için İstanbul Valisi başkanlığında bir kurul 

oluşturulmuştur. Bu yüzden ilk ele alınan ve düzenlenen yer Topkapı 

Sarayı olmuştur 591 . Yalnız Saray’ın onarımı, düzenlenmesi ve ziyarete 

açılması yıllarca sürmüştür. 1927 yılında ilk bölümleri açılan Topkapı 

Sarayı’nı Atatürk 10 Şubat 1933 günü ziyaret etmiş ve müdür 

Tahsin Öz’den bilgi almıştır. En son ziyareti de yine 10 Şubat 1936 

gününe denk gelmiş ve Atatürk burada saatlerce kalarak incelemeler 

yapmıştır. Bu arada 1925 Ocağında Topkapı Sarayı Müzeler İdaresi, 

Dolmabahçe ile Beylerbeyi Sarayları ile birlikte “Milli Saraylar” adı 

altında kurulacak müdürlüğe bağlanmıştır 592 . 

Dönemin en tartışmalı binalarından biri de Çırağan Sarayı’dır. 

Saray o günlerde iki konuyla gündeme gelmiştir. Bunlardan ilki, Çırağan 

Sarayı’nın kapısının satılması için yapılan teklif, ikincisi de 

Saray’ın tamiri meselesidir. Şöyle ki, 1934 yılında İstanbul’a gelen 

bir mimar, şehri gezerken Çırağan Sarayı’nın deniz tarafındaki ve 

özellikle de yol üzerindeki kapısı üzerinde çok durmuş, hatta kapıya 

80 bin lira da değer biçmiştir. Ancak mimarın kapıyı alarak İsviçre’ye 

götüreceğinin ve kapıyı orada kurmaya çalışacağının tespit edilmesi 

üzerine bu ilginç teklif hemen reddedilmiştir 593 . Sarayın tamiri meselesi 

ise son derece tartışmalı olmuştur. Saraya önce tamir için bir 

heyet gitmiş ve bazı tespitler yapmıştır. Yapılan tespitler üzerine, 

Maarif Vekâleti’ne gönderilen raporda kaplamaların tamamen harap 

olduğu, yaklaşık 1 milyon liralık bir masraf yapılması gerektiği 

belirtilmiştir. İncelemeler sonucunda Maarif’den gelen raporda ise 

hasarın tahmin edildiğinden fazla olmadığı, dolayısıyla tarihi kıymeti 

olan bu sarayın tamirinin mümkün olduğu ancak yine de sarayın 

sergi binası olarak kullanılmasının yerinde olacağı açıklanmıştır. 

Ekim 1937’de konuyla ilgili tartışmalar büyümüş, son incelemede 

591 Hükümet Topkapı Sarayı’na gerçekten büyük önem vermiş, Müzeler Genel 

Müdürlüğü de her türlü tedbiri almaya çalışmıştır. Örneğin Müdürlük, 1937 

yılında Topkapı Sarayı’nın tamiri için 1 milyon liralık bir harcama planı yapmaktan 

kaçınmamıştır (Son Posta, 21, Aralık 1937, s. 4). 

592 Mülayim, a.g.e., s. 82, 84, 124. 


282 


tetkik heyet masrafı 400 bin lira olarak belirlemiştir. Fakat dönemin 

İstanbul Valisi ve Belediye Başkanı Muhittin Üstündağ, sarayın çok 

harap, temellerinin de çürük olduğu için burayı imar etmeye gerek 

olmadığı, zaten buna maddi imkânların da yetmeyeceği yolunda bir 

açıklama yapmıştır. Aynı günlerde şehir planı hazırlayan Henri Prost 

da benzer bir rapor vermiştir. Ama asıl ilginç olan, hem Belediye 

Başkanı’nın hem de Prost’un yapılması gereken tek çare olarak ileri 

sürdükleri fikrin, Çırağan Sarayı’nın yıkılması gerektiği yönünde 

olmasıdır 594 . Fakat bu inanılmaz fikir gerçekleşmemiş, saray bütün 

güzelliğiyle yerini korumayı başarmıştır. Zaten Atatürk’ün sanat 

eserlerine ve kültür miraslarına olan ilgisi ve bağlılığı da bunun gerçekleştirilmesine 

engel teşkil etmiştir. 

Topkapı Sarayı haricinde, Konya’daki Mevlana Dergâhı ve 

Türbesi’nin müze kapsamına alınması, İstanbul’da bir Resim ve 

Heykel Müzesi’nin açılması, Ayasofya’nın tamir edilerek müzeye 

dönüştürülmesi ile Ankara’da Etnografya Müzesi ile Hitit Müzelerinin 

(bugünkü Anadolu Medeniyetleri Müzesi) açılması da yine 

Atatürk’ün talepleri ve direktifleri neticesinde gerçekleşmiştir. Bunların 

içinde Mevlana Türbesi’nin müze kapsamına alınması çalışmaları 

daha 1926 yılında başlatılmış, dönemin Hars Müdürü Hamit 

Zübeyir Koşay, hemen uzman bir heyetle Konya’ya gitmiş ve karar 

kesinleştirilmiştir. Nitekim yapılan düzenlemeler sonunda Konya 

Âsar-ı Atika Müzesi 595 2 Mart 1927 günü törenle açılmış, Atatürk de 

büyük bir memnuniyetle müzeyi gezmiştir. Cumhuriyet döneminde 

müzeler, Osmanlı Sarayları, Açık Hava Müzeleri, Anıt Müzeler gibi 

çeşitli gruplara ayrılmıştır. Anıt Müzeler kapsamına da Ayasofya, 

Kariye, Trabzon’daki Ayasofya gibi yerler alınmıştır. Bu bağlamda 

1930’ların en tartışmalı konularından birini Ayasofya’nın müze kapsamına 

alınması ve tamir çalışmaları oluşturmuştur. Şöyle ki, Ayasofya 

Camii’nin tamir edilerek mozaiklerinin ortaya çıkarılması için 

ilk etapta tamir işlemine öncelik verilmiş ve bu işi yapması için de 

Amerika Bizans Enstitüsü Müdürü Prof. Thomas Whittemore isimli 

594 Son Posta, 31 Ekim 1937, s. 4; 11 Kasım 1937, s. 4; 20 Kasım 1937, s. 4. 

595 1954 yılında klasik eserlerin ayrı bir müze binasına taşınmasıyla, burası Mevlana 

Müzesi adını almıştır (Mülayim, a.g.e., s. 94).


bir tarihçi görevlendirilmiştir 596 . 1931 yılından itibaren mozaikleri 

çıkarmaya başlayan uzmana Müze adına Mimar Macit Bey refakat 

etmiştir. Bakanlar Kurulu kararı ile Ayasofya’da onarım çalışmaları 

yapmak ve mozaikleri temizlemekle görevlendirilen Whittemore 

bu çalışmalarını 1931-1938 yılları arasında sürdürmüştür 597 . Fakat 

Türkiye’de belli periyotlarda çalıştıktan sonra ülkesine dönen 598 

Amerikalı uzman, resimleri kimseye göstermediği, iskelenin etrafını 

perdelerle örterek içeride elekrikle çalıştığı, hatta ülkesine giderken 

de tüm kapıları kapatarak meydana çıkardığı mozaiklerin fotoğraflarını 

çektiği (Amerika’da çıkaracağı kitabı için çektiği iddia edilmiştir) 

gerekçesiyle çok eleştiri almıştır. İşte bu tartışmalar esnasında 

Ayasofya’nın tamiri hususunda çeşitli keşif heyetleri de görev yapmış, 

o tarih itibarıyla 100 bin liralık bir fatura çıkarılmıştır 599 . 

Tamir ve mozaik tartışmaları ve çalışmaları devam ettiği günlerde 

Ayasofya’nın müze kapsamına alınması netleşmiş 600 ve bu konudaki 

2/1589 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ise Atatürk’ün emriyle 

24 Kasım 1934 günü çıkarılmıştır 601 . Nihayet Anıt Müze olarak 

596 Amerika’nın Boston şehrinde bulunan The Byzantine Institute isimli müessesenin 

müdürü Whittemore’a, İstanbul Müzesi’nde bulunan bir mütehassısın 

nezareti ve kontrolü altında olmak şartıyla, Ayasofya Camii’nin sıvaları altında 

kalan mozayikleri meydana çıkarma izni 7 Haziran 1931 günü alınan 

Bakanlar Kurulu kararı ile verilmiştir (BCA, 030.18.01.02/ 20.37.18). Ek 13: 

Whittemore’a Ayasofya’daki mozaikleri çıkarması için verilen izin. 

597 Whittemore’un çalışmalarını sürdürdüğü günlerde, 1936 yılında Prof. Schneider 

tarafından yapılan kazılarda da 415’de yapılan binanın kalıntıları ortaya 

çıkarılmıştır (Cumhuriyet’in 75 Yılı (1923-1953), C. I, YapıKredi Yay., İstanbul 

1998, s. 159). 

598 T. Whittemore 1935 yılında yaklaşık altı ay çalışmış ve çok önemli mozaikler 

ortaya çıkarmıştır. Kasım ayında biten bu çalışma döneminin ardından Profesörün 

iki aylığına ABD’ye gideceği ve çalışmalarına Harward Üniversitesi’nde 

devam edeceği duyurulmuştur (Cumhuriyet, 14 Kasım 1935, s. 2). 

599 Son Posta, 14 Temmuz 1932, s. 1 ve 13; 3 Ağustos 1932, s. 1; 14 Ağustos 

1932, s. 2; 21 Eylül 1934, s. 2. Amerikalı uzman Whittemore, 1937 yılında da 

çalışmalarına devam etmiş ve mozaik aramaları esnasında Hz. İsa, Meryem ve 

Jüstinyanus’un mozaiklerine ulaşmıştır (Son Posta, 27 Mayıs 1937, s.4). 

600 Müze idaresi, Ayasofya’daki halı ve hasırları kaldırtmış, bu halıları da Balkan 

Savaşı’nda tüm seccadelerinin çalındığı tespit edilen Edirne’deki Sultan Selim 

Camii’ne göndererek döşetmiştir (Son Posta, 5 Ocak 1935, s. 2; 10 Şubat 

1935, s. 2). 

601 24 Kasım 1934 gün ve 2/1589 sayılı Bakanlar Kurulu kararı hakkında bk. M. 

Hâdi Altay, “Ayasofya Müzesi”, Türkiyemiz, 50. Yıl Özel Sayısı, Yıl. 4, S. 

11, Ekim 1973, s.45.

284 


Ayasofya Müzesi, 1 Şubat 1935 tarihinden itibaren halka açılmıştır. 

Atatürk müzeyi 6 Şubat günü gezmiştir. Kariye Müzesi de Ayasofya 

Müzesi’ne bağlı olarak açılmıştır. Ayasofya’nın müze kapsamına 

alınması, o günlerde olduğu gibi günümüzde de zaman zaman bazı 

tartışmalara neden olmaktadır. Ayasofya gibi dünyaya mal olmuş bir 

şaheserin, camii kapsamından çıkarılarak müzeye dönüştürülmesi 

belli kesimleri rahatsız etmiştir. Ancak Afet İnan’ın da belirttiği gibi, 

aslında alınan bu karar ile öncelikli olarak 1930’ların ortalarında 

Türk kültürünün ön plana çıkarıldığı, Türklerin medeniyete ve sanata 

olan katkılarının ispatlanmaya çalışıldığı bu günlerde, hem kendi 

eserlerimizin ve mimari şaheserlerimizin dünyaya tanıtılması hem 

de Türkiye Cumhuriyeti’nin bu mozaiklere, sanat eserlerine verdiği 

değerin dünyaya gösterilmesi hedeflenmiştir 602 . İşin sanatsal yönü 

kadar siyasi boyutunun da etkili olduğunu düşünmek yanlış olmayacaktır. 

Bu noktada Ayasofya’nın müze kapsamına alındığı tarih 

büyük önem arzetmektedir. Çünkü Türkiye’nin öncülüğünde toplanan 

Balkan Antantı aynı günlerde yapılmıştır. İkinci Dünya Savaşı 

öncesi Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya ile yapılan bu ittifak, 

Türkiye’nin oluşturmak istediği güvenlik sisteminin, çemberinin bir 

sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla alınan bu karar, 

Türkiye’nin yakın ilişki kurmaya çalıştığı ve ikili münasebetlerin 

yoğun olduğu bugünlerde Yunanistan ile girdiği diyaloğun bir tezahürü 

olarak da görülebilir. 

Ulusal müze oluşturma çabaları çerçevesinde ele alınan başka 

bir çalışma da Ankara’da Etnografya Müzesi’nin açılmasıdır. 25 Eylül 

1925 tarihinde temeli atılan müze binası ancak 1927 yılında tamamlanabilmiştir. 

İlk etapta Ankara Devlet Müzesi adı verilen bina, 

Macar Türkologlardan Prof. Merzoroş’un raporu üzerine Etnografya 

Müzesi olarak düzenlenmiş ve müze müdürlüğüne de Hamit Zübeyir 

Koşay getirilmiştir. 1924’de Celal Esad Bey’in, 1925 yılında da 

İstanbul Müzeleri Müdürü Halil Edhem Bey başkanlığındaki bir komisyonun 

satın aldığı 1250 parça eserin teşhir edildiği müzeyi Atatürk 

15 Nisan 1928’te ziyaret etmiştir 603 . Ancak müzenin resmi açılışı, 

Atatürk’ü Ankara’da ilk ziyaret eden devlet başkanı Afgan Kralı 

602 İnan, Tarihten Bugüne, s. 145-146. 

603 Mülayim, a.g.e., s.98,100.


Amanullah Han’ın ziyareti sırasında (20 Mayıs 1928) yapılmıştır. 

Etnografya Müzesi tam anlamıyla 18 Temmuz 1930 günü halka açılabilmiştir. 

Atatürk’ün kurulmasını çok arzu ettiği ve çalışmalarını 

yakından takip ettiği Etnografya Müzesi, ne acıdır ki O’nu tam on 

beş sene misafir etmiştir. 

Netice itibarıyla, İstanbul, Ankara, İzmir, Konya derken zamanla 

ülkenin hemen her vilâyetinde çok sayıda müze açılmış, pek çok 

eser kaybolmaktan kurtarılmış ve Türkiye Atatürk’ün öncülüğü ve 

ileri görüşlülüğü sayesinde kültür mirasına sahip çıkmayı başarmıştır. 

Tarih tezi kapsamında yürütülen arkeoloji çalışmaları dışında, 

antropoloji alanındaki faaliyetlerden de bahsetmek gereğini duyuyoruz. 

Çünkü 1930 sonrasında tarihin yan alanlarından biri olan 

antropoloji dalı önem kazanmış, Atatürk bu ilmin gelişmesi için de 

büyük gayret göstermiştir. Cumhuriyet’in ilânından hemen sonra, 

Türk insanının kimlik tespitinin yapılabilmesi ve ulusal kimliğin 

oluşturulabilmesi için ilk adımlar atılmış ve bu doğrultuda bir araştırma 

merkezi kurulmuştur. 1925 yılında kurulan Türkiye Antropolojik 

Araştırmalar Merkezi’nin ortaya çıkmasında yine Atatürk büyük 

rol oynamıştır. Merkez, Türk Antropoloji Mecmuası adında bir de 

dergi yayımlamıştır. Batıda XIX. yüzyıldan itibaren gelişme gösteren 

antropoloji, Türkiye’de ancak Cumhuriyet döneminde ön plana 

çıkmış, bilimsel çalışmaların yapılabilmesi için de bu tür merkezler 

ile altyapı oluşturulmaya çalışılmıştır. Nitekim “Türk toplumunun 

kültürel yapısı ve organizasyonu, yerleşim biçimleri ve etnik tabakalaşmasının 

bu bilim dalına hayati ihtiyacı olduğu” 604 gerçeğinin 

farkına varılması neticesinde bilim adamları desteklenmiş, öğrencilerin 

eğitimine önem verilmiş ve yurt dışındaki kongreler yakından 

takip edilmiştir. Sözü edilen dönemde “fizik antropologlar ve farklı 

disiplinlerdeki bilim adamları yoğun olarak Türk insanının morfolojik 

özellikleri üzerinde çalışmaya başlamış ve antropometrik ölçümler, 

kan gruplarının determinasyonu ve benzeri konular üzerinde bilimsel 

çalışmalar gerçekleştirmişlerdir” 605 . Bu çalışmalar, gelişen ve 

604 Türkdoğan, Kemalist Sistem..., s. 331. 

605 Timur Gültekin-Başak Koca, “Cumhuriyet Döneminden Günümüze Ülkemizde 

Gerçekleştirilen Irk Çalışmaları”, Antropoloji, Yıl. 2002, S. 14’den ayrı 

basım, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2003, s. 43.

286 


değişen bilim dünyasındaki yeniliklere ayak uydurarak günümüzde 

de devam etmektedir. Ayrıca yine bu süreçte DTCF’nin kurulmasıyla 

birlikte Antropoloji ve Etnoloji bölümleri ayrı birer enstitü haline 

getirilmiş, daha sonra da açılan üniversitelerde adı geçen bölümler 

yerlerini almışlardır. Yalnız bugün birkaç üniversite dışında antropoloji 

bölümüne rastlamak pek mümkün değildir, bu durum arzu edilen 

ilginin ve desteğin olmamasının bir sonucudur. 

Atatürk devlet işlerinin yanı sıra tarih çalışmalarıyla da her zaman 

yakından ilgilenmiştir. Onun bu çalışmalarda en önem verdiği 

husus ise kurtardığı milletinin tarihini ilmi metotlarla araştırmak, 

Türk milletinin köklerini tespit etmek, menşeini bulabilmektir. Zaten 

1931 yılında hazırlanan TTK’nun geniş çalışma programında 

yer alan esaslardan biri de Türklerin ırki karakterlerini tespit etmek 

olarak belirlenmiştir. Profesör Pittard, Atatürk’ün tarih öncesi devirler 

ve antropoloji araştırmalarına gösterdiği bu ilgiyi şöyle tanımlamaktadır: 

“Atatürk’ün, Türk milletinin menşeinin kabil olduğu kadar 

iyi tanımak hususundaki şiddetli arzusu, milletin Şefini, etnik ve ırki 

meselelerle alâkadar olmağa süratle teşvik etti”. Pittard’ın sözlerini 

bize aktaran Afet İnan ise bu konu hakkında bazı ilâveler yapmış ve 

Atatürk’ün antropolojik araştırmaları “sadece ırki meseleler yönünden 

mütalâa” etmediğini, çünkü onun “içtimai adalet aşıkı ve pratik 

sosyoloji yaratıcısı” 606 olduğunu söylemiştir. 

Nitekim 1930’larda Türkiye’de antropoloji alanında Türk insanının 

morfolojik yapısı ve ırksal özellikleri üzerinde odaklanan çalışmalar, 

Atatürk’ün de verdiği cesaret ile yapılmaya başlanmıştır. Ülkemizde 

Türklerin ırki özelliklerinin tespit edilmesine yönelik yapılan 

fizik antropoloji çalışmalarında ön plana çıkan isimlerin başında 

Şevket Aziz Kansu gelmiştir. Kansu, daha 1932 yılında Birinci Tarih 

Kongresi’nde yaptığı konuşmada ırk meselesine değinmiş ve yaptığı 

tetkikler sonucunda şunları söylemiştir: “İşte efendiler, enfüsi hiç bir 

tesirin altında kalınmayarak, sırf müspet ilmin metotlariyle yapılmış 

olan bu ilk tetkiklerimin neticesi bize gösteriyor ki bu tip insan, bu 

ırki ve kavmi tip (Türk) mütekamil kraniyolojik karakterleri haiz bir 

606 A. İnan, Türkiye Halkının Antropolojik Karakterleri ve Türkiye Tarihi 

(Türk Irkının Vatanı Anadolu-64.000 Kişi Üzerinde Anket), TTK, Ankara 

1947, s. 10.


tiptir” 607 . Dünyada yapılan antropoloji alanındaki çalışmalar, özellikle 

de ırkların araştırılması ve gruplandırılması adına yapılanlar, 

etkisini Türkiye’de de göstermeye başlamış ve Türk bilim adamları 

da ülkede Türkleri ırki açıdan sınıflandırmaya çalışmışlardır. Yabancı 

uzmanların Türkler hakkında yaptıkları sınıflandırmalar ve çalışmalar, 

bizde bu ilme olan merakın ve metotların geliştirilmesinde 

büyük rol oynamıştır. 

Afet İnan’ın hocası ünlü antropologlardan E. Pittard’ın 1936 

yılında “Garbi Asya’nın kuvvetli brakisefal grubu olan Türklerin 

Avrupa’nın iki büyük brakisefal grubunun kökenini oluşturduğunu” 

belirtmesinin ardından İnan ve Kansu’nun konuyla ilgili çalışmaları 

da arka arkaya gelmeye başlamıştır. İnan, 1937 yılında yapılan 

araştırmalarda Türk kadınına ait sonuçlar bulunmadığı gerekçesiyle 

Ankara ve çevresinde erişkin 200 kadın üzerinde bir çalışma yapmış 

ve bireylerin Alpin 608 özellikler sergilediğini tespit etmiştir 609 . 

Şevket Aziz Kansu da bu dönemde çalışmalarını yoğun bir şekilde 

sürdürmüştür. Antropoloji Merkezi’nin kurulmasından sonra 

yapılan çalışmalarda görüldüğü gibi genelde ırklar, Türk ırkının 

karakteristik özellikleri, Türk kafaları, Anadolu’nun antropolojik 

tahlili gibi konular ele alınmıştır. Örneğin Türk Antropoloji Mecmuası 

bu çalışmalara geniş yer ayırmış, dönemin önemli antropologlarının 

eserlerini yayımlamıştır. Antropoloji Mecmuası’nın 5. sayısında, 

“Türk Irkının Antropolojisi”, 8. sayıda E. Pittard’ın “Küçük 

Asya Türklerinin Antropolojik Mütalaası ve Türk Irkının Menşei”, 

9. sayıda Şevket Aziz Kansu’nun “Alelumum Prognatisma ve Türk 

Kafalarının Prognatizması”, 1932’de çıkan 13. ve 14. sayılarda da 

yine Şevket Aziz’in “Türk Irkı ve Türk Dili” konulu çok sayıdaki 

makalesine yer verilmiştir. Aynı dönemde Türk ırkı kan grupları açısından 

da incelenmiş, çok sayıda kişiden kan ve parmak izi örnekleri 

607 Şevket Aziz Kansu, “Türklerin Antropolojisi”, Birinci Türk Tarih Kongresi, 

s. 275. 

608 Alpin ırkı, genellikle tıknaz ve orta ya da ortanın altında boya sahiptir. Baş brakisefal 

(yuvarlak kafalı), yüz uzundur. Burun kısa, saçlar koyu kestane, gözler 

koyu, yeşil ya da sıklıkla mavi renklidir. 

609 A. İnan, “Une Etude Anthropometrique Sur 200 Femmes Turques. “En Turquie”, 

L’Imprimerie D’Etat’dan naklen, Gültekin-Koca, a.g.m., s. 56.

288 


alınmış ve hatta yapılan incelemelerde Türklerin “A kan grubunu 

Avrupa’ya götüren ana kök olduğu” gibi bazı tespitlerde bulunulmuştur. 

Kansu, Ülkü dergisinde yayımlanan makalelerinde de ırklar 

üzerinde durmuş ve ırk konusuna biyolojik açıdan yaklaşarak bazı 

incelemelerde bulunmuştur 610 . 

Türkiye’de 1930 ortalarında yapılan bu ilginç bilimsel çalışmaları, 

1935-37 yılları arasında Cenevre’de Doktora eğitimini tamamlayan 

Afet İnan’ın 1937 yılında toplam 64.000 birey üzerinde yaptığı 

antropometri çalışması izlemiştir. Şöyle ki; Türk ırkı hakkındaki 

bu bilimsel çalışma, 1936 yılında ülkede büyük bir antropometrik 

anket yapmak isteğini Atatürk’e açan Afet İnan’ın talebinin uygun 

görülmesi üzerine başlamıştır. İnan burada TTK’nun 1931 tarihli çalışma 

programında yer alan, “kurumun vazifelerinden birisi de ırki 

karakterlerin analizidir” hükmünden yola çıkmış ve adı geçen çalışmasını 

gerçekleştirmiştir. Öncelikle Türkiye on bölgeye ayrılmış, on 

ekip için İsviçre’den 10 takım ölçü aletleri getirtilmiş ve çalışmayı 

yürütecek ekiplere de, çalışma metotları hakkında Prof. Kansu tarafından 

10-19 Haziran 1937 günleri arasında bir kurs verilmiştir. 

19 Haziran 1937’den 31 Aralık 1937’ye kadar süren ölçümler sonucunda 

toplam 64.000 kişinin antropometrik incelemeleri yapılmıştır. 

Yalnız toplanan 64.000 fişten 4000 kadarı bozuk ve yanlış yazıldığı 

için çıkartılmış, inceleme geri kalan 59.728 tanesi üzerinden yürütülmüştür. 

Toplanan anket fişleri sonra düzenlenmek üzere İstatistik 

Genel Müdürlüğü’ne verilmiştir. Elde edilen veriler cetveller halinde 

düzenlenerek İnan’a teslim edilmiştir. İnan, yaptığı bu ilginç çalışma 

sonunda erkeklerin %76.6’sının kadınların da %77.7’sinin Dinarik 

ve Alpinlerin ortak simgesi olan brekisefal kategoride bulunduğunu, 

en belirgin brakisefallerin ise daha çok Orta ve Kuzey Anadolu’da 

gruplaşmış olduğunu tespit etmiştir. Sonuçta, milletlerarası listelerde 

Türk ırkı hakkında yapılması gereken teşhisi de koyarak çalışmasını 

noktalamıştır 611 . Yapılan bu çalışma ile aslında Türk milletinin ilmi 

metotlar vasıtasıyla antropoloji aleminde yeri tespit edilmeye çalışılmış, 

böylelikle dünyada uluslararası antropometri listelerinde Türklerin 

gerçek yerinin tayin edilmesi söz konusu olmuştur. İnan’a göre 

610 Kansu, “Irk ve Millet”, Ülkü, C. XIV, S. 84, Şubat 1940, s. 496-498. 

611 İnan, a.g.e., s. 68-79, 180.


bu ankete asıl kıymet veren şey ise ölçümleri yapılan bireyler arasında 

kadınların çok fazla olmasıdır. 1937 yılında yapılan bu geniş çaplı 

bilimsel araştırma bize, aynı zamanda devletin bu tür araştırmalara 

ne kadar önem verdiğini göstermesi açısından da büyük önem taşımaktadır. 

Çünkü çalışmalar esnasında dönemin Başbakanları (önce 

İsmet İnönü, sonra da Celâl Bayar) ile İstatistik Genel Müdürlüğü, 

Sağlık Bakanlığı, DTCF Antropoloji hocaları çok destek vermişler 

ve yardımlarını esirgememişlerdir. 

Peki gerçekte bu çalışmaların manası neydi? Herşeyden önce, 

döneme damgasını vuran araştırmaların yoğunlaştığı mevzu, Türk 

ırkı ve bunun karakteristik özelliklerinin tespitidir. Yalnız bu çalışmaların 

arttığı dönemde dünyaya ve dünyada yapılan çalışmalara da 

bakmak gerekmektedir. Çünkü 1930’lar, milliyetçiliğin yükselen bir 

değer olduğu hatta bazı ülkelerde ırkçılığın gündeme gelmeye başladığı 

bir dönemdir. O yıllarda Almanya’da Hitlerin Alman âri ırkını 

yaratma projesi kapsamında bazı kafatası ölçümleri ve ırksal verilere 

dayandırılan araştırmalar yaptırdığı ileri sürülmüştür. Dünyadaki bu 

çalışmaların tezahürü ise Türkiye’de çok farklı olmuş, ülkede yeni 

bir ırk yaratmak ya da farklı unsurları temizlemek gibi bir ideolojinin 

çok ötesinde, sadece bilimsel çalışmalar ile Türk ırkının fiziksel 

özelliklerinin tespiti üzerinde durulmuştur. Bütün bu çalışmalar 

kesinlikle ırkçı politikaların bir sonucu değil, sadece bazı endişeler 

ve biraz da bilimsel merakın sonucunda ortaya çıkmıştır. Yani 

Türkiye’ye dünyada başlayan ırkçı yaklaşımların yansıması kendisini 

antropoloji dalında yapılan çalışmalarda göstermiştir. Netice itibarıyla, 

Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren başlayan ulusal kimlik 

arayışı, bilim adamlarını bu konular üzerinde yoğunlaşmaya itmiştir. 

“Türklerin cihan tarihinde en eski çağlardan beri hakiki yeri nedir 

ve medeniyete hizmetleri neler olmuştur?” gibi soruları sürekli soran 

Atatürk de bu çalışmalara büyük destek vermiştir 612 . Onun bu desteği 

ve teşviki Türk halkının morfolojik özelliklerinin belirlenmesinde 

başlatılan çalışmalara ivme kazandırmıştır. 

Türk tarih tezinin ortaya atıldığı, Türk kültürünün ve insanının 

dünyaya ispat edilmeye çalışıldığı bir sırada yapılan antropolojik 

612 A. İnan, Atatürk’ten Mektuplar, TTK, Ankara 1989, s. 9-10.

290 


çalışmalar, zaman zaman bazı yanlış anlaşılmalara da meydan vermiştir. 

Bu bağlamda dönemin en ilginç ve tartışmalı çalışmalarından 

biri de şüphesiz, 1935 yılında Mimar Sinan’ın mezarının açılmasıdır. 

Herşey TTK’nun, Türk sanatının “evrensel ustası” olan Sinan’ın 

hayatı, şahsiyeti ve eserleri üzerine toplu bir eser hazırlama kararı 

almasıyla başlamıştır. Bunu, Mimar Sinan’ın biyolojik ve morfolojik 

şahsiyetinin de incelenmesi takip etmiştir. Nitekim Türk Tarihi 

Araştırma Kurumu’nda alınan karar gereğince, Mimar Sinan’ın mezarının 

bir kısmı 1 Ağustos 1935 günü Kurumun seçtiği bir heyet 

önünde açılmıştır. Ancak iskeletin büyük bir kısmının çok bozulmuş 

olduğu görülmüştür. Fakat buna rağmen iskeletin tahrip olmamış kısımlarının 

üzerinde bazı antropolojik incelemeler yapılmış ve sonra 

da yine aynı heyet önünde mezar kapatılmıştır. Araştırma esnasında 

mezarın mimari açıdan bir tetkikinin yapılabilmesi için bazı ölçümler 

de yapılmıştır 613 . 

Aynı günlerde Atatürk’ün 2 Ağustos 1935 tarihli emriyle Mimar 

Sinan’ın heykelinin yapılması da gündeme getirilmiştir 614 . Nitekim 

adına bir anıt yapılması kararlaştırılan Mimar Sinan için Türk mimar 

ve mühendislerinden oluşan bir heyet dönemin İçişleri Bakanı Şükrü 

Kaya başkanlığında toplanmıştır. Türk Tarihi Araştırma Kurumu’nun 

yerini ve büyüklüğünü saptayacağı bu anıt için önce bir komite oluşturulmuş 

sonra da çalışmalara başlanmıştır. Fakat heykel bölümünde 

de bahsettiğimiz üzere Sinan’ın heykeli ancak 1956 yılında tamamlanarak 

DTCF’nin bahçesine dikilebilmiştir. 

Burada genelde üzerinde durulan ve tartışma yaratan husus ise 

Sinan’ın mezarının hangi gerekçelerle açıldığıdır. Herşeyden önce 

bu araştırma, Mimar Sinan’ın Türk olup olmadığı konusundaki tereddütten 

kaynaklandığı ve yapılacak antropolojik incelemeler sayesinde 

bazı gerçeklerin ortaya çıkarılmak istendiği fikrini akıllara 

getirmektedir. Nitekim Afet İnan’ın Mimar Koca Sinan isimli çalışmasında 

rastladığımız 1959 tarihli bir yazışma, aynı tereddütün sonraki 

yıllarda da devam ettiğini göstermesi açısından büyük önem taşımaktadır. 

Şöyle ki, 1959 yılında Londra’daki Victorya Müzesi’nde 

diğer milletlerin sanat eserlerinin yanı sıra Türk sanatlarına da küçük 

613 Ayın Tarihi, 1 Ağustos 1935, S. 21, s. 2. 

614 Ayın Tarihi, 8 Ağustos 1935, S. 21, s. 4.


bir yer ayrılmıştır. Burada sanatı teşhir edilen milletlerin bölümüne, 

ziyaretçilere malumat olması için kısa açıklamaların yazılı olduğu 

cam çerçeveler de konulmuştur. Türk sanat eserlerinin bulunduğu 

bölümde ise önce Türk-Osmanlı tarihinden kısaca bahsedilmiş, sonra 

da “Kanuni Sultan Süleyman zamanında Yunan aslından (greek 

origine) Mimar Sinan isminde bir sanatkârın çıktığı” ndan ve onun 

büyük eserler meydana getirdiğinden bahsedilmiştir. Kısacası Londra 

Victorya Müzesi’nde Mimar Sinan’dan Yunan asıllı bir sanatkâr 

olarak sözedilmesi, durumun önce Türkiye Mimar ve Mühendis 

Odaları Birliği’ne (Ekim 1959), ardından da Afet İnan’a bildirilmesi 

ile sonuçlanmıştır (Kasım 1959). Mimar Sinan’ın Grek asıllı bir 

sanatkâr olarak tanıtıldığını ortaya çıkaran bu olay üzerine, Sinan’ın 

soyu ile ilgili belgelere başvurulmak suretiyle Sinan’ın bir devşirme 

olduğu, Kayseri’nin Ağırnas Köyü’nün bir Hıristiyan köyü olduğu 

ve Ağırnas Hıristiyanlarının çoğunun Türk isimleri aldığı gibi bilgilere 

yer verilmiş, fakat neticede Sinan’ın Grek dilini bilip bilmediğine 

dair hiçbir kaydın bulunmadığı da eklenmiştir. Yüksek Mimarlar 

A. Saim Ülgen, Şevki Vanlı, Nazir Toğrul ile Prof. Dr. Afet İnan 

imzalı aynı metne göre Sinan, Kayseri civarındaki Türk kabilelerinden 

birine mensuptur yani kesinlikle Türktür ve Müze’nin yaptığı bu 

tarihi hatanın derhal düzeltilmesi gerekmektedir 615 . Fakat yazılanlardan 

anladığımız kadarıyla, yine de Sinan’ın aslı konusunda net bir 

veri yoktur. En önemlisi ve ilginç olanı da yapılan antropolojik incelemenin 

sonuçlarından hiçbir yerde bahsedilmemiş olmasıdır. Bu 

durum şüphesiz yapılan antropolojik incelemenin sonuçlarının arzu 

edildiği ve beklenildiği şekilde ortaya çıkmadığını akla getirmektedir. 

Şu durumda bu araştırmanın nedenleri üzerine iki ihtimal ortaya 

çıkmaktadır. Bunlardan birincisi, Türk ırkının temel özelliklerini tamamen 

bilimsel kaygı ve meraktan ötürü tespit edebilmek amacıyla 

bir Türk büyüğünün mezarının açılarak incelenmesinin kararlaştırılmış 

olmasıdır ki, büyük ve önemli bir Türk sanatkârı olarak kabul 

gören Mimar Sinan burada tercih edilen ilk isim olmuştur. İkincisi 

ise doğrudan Sinan’ın aslı konusunda duyulan merak ve endişeden 

ötürü böyle bir çalışmanın yapıldığıdır. Netice itibarıyle her iki ihtimalde 

de doğruluk payı olabileceğini düşündüğümüz bu ilginç çalışmanın 

temelinde, Türk ırkının özelliklerini, kimlik tespitini bilimsel 

615 A. İnan, Mimar Koca Sinan, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1968, s. 75-77.

292 


metotlar ve ırki veriler yardımıyla ispatlama, açıklığa kavuşturma 

çabasının olduğunu söylememiz mümkündür. 

Türkiye’de antropoloji bilim dalının gelişmesinde, dünyadaki 

bilimsel gelişmelerin yakından incelenmesi ve yapılan uluslararası 

toplantılara iştirak edilmesi de son derece etkili olmuştur. Atatürk 

dönemi boyunca bu kongrelere büyük önem verilmiş, hatta Maarif 

Vekâleti bütçesinde konferanslar ve uluslararası sergiler için özel 

bir hesap dahi açılmıştır. Örneğin 1-8 Eylül 1937 tarihleri arasında 

Bükreş’te 17. Beynelmilel Antropoloji ve Prehistorik Arkeoloji Kongresi 

toplanmıştır. Toplam 29 devletin katıldığı kongreye Türkiye’den 

TTK As Başkanı Afet İnan başkanlığında Prof. Yusuf Ziya Özer, 

Prof. Hasan Reşit Tankut ile Bayan Cevat Abbas Gürer’den oluşan 

bir heyet katılmıştır 616 . Afet İnan başkanlığındaki heyet Bükreş’e 

31 Ağustos 1937 günü gitmiştir. İnan, 1 Eylül 1937 günü başlayan 

kongrenin ilk günü yaptığı konuşmasında hem TTK’nun arkeolojik 

faaliyetlerinden hem de Ankara ve çevresinde 200 kadın üzerinde 

yaptığı incelemelerden bahsetmiştir. Romanya’daki arkeoloji kongresinde 

ise Türkiye’nin arkeoloji ve antropolojiye verdiği önemi 

vurgulayan Afet İnan yaptığı konuşma ile büyük ilgi çekmiştir 617 . 

Başka bir örnek de, 1938 yılında toplanan Antropoloji Kongresine 

aittir. 1-6 Ağustos 1938 tarihleri arasında toplanan Kopenhag’daki 

Antropoloji ve Etnoloji Milletlerarası Kongresi’ne bu kez DTCF’den 

antropolog Prof. Şevket Aziz Kansu ile arkeolog Remzi Oğuz Arık 

üye olarak katılmışlardır. Hükümet, üyelerin tüm masraflarının devlet 

tarafından karşılanmasını kabul etmiş (14 Nisan 1938) 618 , dönemin 

basını da kongreleri yakından takip etmeye çalışmıştır. Atatürk 

bu tür bilimsel toplantılara çok önem vermiş, hem Türk bilim adamlarının 

dünyadaki gelişmelerden haberdar olması hem de Türkiye’de 

gelinen noktayı ve çalışmaları duyurabilmek için bunları birer vasıta 

olarak görmüştür. 

616 Heyetin harcırah ve diğer masraflarının Maarif Vekâleti kongre, konferans vs. 

birimi için ayrılan fondan ödenmesi kararlaştırılmıştır (BCA, 030.18.01.02/ 

78.74.5). 

617 Afet İnan Bükreş’ten 6 Eylül 1937 günü dönmüştür. 8 Eylül’de ise Cumhuriyet 

gazetesinde kongreyle ilgili bir mülâkatı yayımlanmıştır (Cumhuriyet, 7 

Eylül 1937, s. 1; 8 Eylül 1937, s. 7). 

618 BCA, 030.18.01.02/ 83.32.14.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

MÜZİK İNKILÂBI 

I. CUMHURİYET ÖNCESİ MÜZİK SANATINA 

GENEL BİR BAKIŞ 

Çok eski bir geçmişe sahip olan nağme sanatı, Batıda özellikle 

de eski Yunanda nota sisteminin oluşturulması, önemli kuramsal düşüncelerin 

ortaya çıkması, ilk nazarî eserlerin yazılması, ilk ücretli 

konserlerin verilmeye başlanması gibi ilklere imza atarak gelişme 

göstermiştir. Bundan sonra da her geçen yüzyılda gelişimini devam 

ettirerek günümüze kadar kadar gelmiştir. Geçen zaman zarfında 

batılılar kadar Türkler de müzik sanatı ile yakından ilgilenmişler, 

hem sanatın gelişmesi için çalışmışlar hem de önemli katkılarda 

bulunmuşlardır. Farabi’nin Kitabu’l musikiyü’l-kebir’inden, Meragalı 

Abdülkadir’in Câmiü’l-elhan’ına, Polonya asıllı Ali Ufkî’nin 

Mecmua-i Saz ü Söz’ünden Dimitri Kantemir’in Historia Incrementorum 

atque Decrementorum Aulae Othomanicae (Osmanlı 

İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi) isimli eserine kadar 

pek çok isim Türk müziğinin kuralları, makamları, usulleri üzerinde 

durmuş 619 ve Türklerde müziğin önem kazanmasında ve onun bir bilim 

dalı olarak görülmesinde rol oynamışlardır. 

Müziğin gelişip korunmasında ve değerli sanatçıların yetişip 

kıymetli eserler vermelerinde hükümdar sarayları önemli birer kültür 

merkezi olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim Osmanlı Devleti’nde 

de sanatı ve sanatçıyı destekleyen en önemli unsurlardan biri saraydır. 

Müziğe büyük önem veren Osmanlı sultanları, bazı müzisyen- 

619 Şerafettin Turan, Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yayınevi, İstanbul 2000, s. 291- 

292.

294 


leri para ile desteklerken, bazılarını maaşa bağlamışlar, kimi zaman 

saraylarında müzik toplulukları bulundururken, kimi zaman da 

Avrupa’dan gelen topluluklara sanatlarını icra etme fırsatı vermişlerdir. 

Bu dönemde ayrıca haremde cariyelerden oluşan kadınlar topluluğu 

da müzik sanatının en ilginç icracılarından olmuşlardır. 

Osmanlı devletinde Türk müziği dört farklı biçimde varlığını 

sürdürmeye çalışmıştır: Halk müziği, Mehter Müziği, Tasavvuf Müziği 

ve saray başta olmak üzere ileri gelen ailelerin konaklarında dinlenen 

Sanat-Klasik Müziği 620 . Osmanlı döneminde ilk Türk müziği 

konservatuarı, bir saray üniversitesi olan ve Fatih Sultan Mehmet’in 

Topkapı Sarayı’nda kurduğu Endurun’daki Musiki Mektebi’dir. Ses 

sanatımız yıllarca burada öğretilmiş ve sayısız sanatçı yetiştirilmiştir. 

Ancak okul, Yeniçeri ocağının ortadan kaldırılması ile birlikte 

kapatılmıştır. 

Osmanlı Devleti’nde başlayan reformlar, modernleşme çabaları, 

zamanla Türk toplumunu, özellikle de kültürel gelişmeleri yakından 

etkilemiştir. Ülkede çağdaşlaşma çabaları doğrultusunda bilhassa 

II. Mahmud ve sonrasında ciddi gelişmeler yaşanmıştır. Sultan 

III. Selim’den II. Mahmud’a ve ondan Abdülhamid dönemine kadar 

uzanan dönemde müzik sarayın en önemli ilgi alanlarından biri 

olmuştur. Bu süreçte Tanzimat dönemi gerçekten büyük bir dönüm 

noktası olarak tarihteki yerini almıştır. Tıpkı tiyatro sanatında olduğu 

gibi müzikte de bir değişim yaşanmış ve ülkeye Türk müziğine 

alternatif olarak Batı müziği girmeye başlamıştır. II. Mahmud dönemi 

ile birlikte tanıştığımız Batı müziği, sonraki dönemlerde daha da 

gelişme göstermiş, hatta zamanla bazı kurumların açılmasına kadar 

gitmiştir. Gerçekten de bu arada çok sesli müzik, bandolar ve orkestralar 

çok popüler olmuştur. Öyle ki, II. Mahmud gittiği yerlere fasıl 

heyetiyle birlikte bandocularını da götürmeye başlamıştır. Aslında 

620 Türk müziği konusunda zaman zaman bazı sınıflamalar da yapılmaktadır. Örneğin 

G. Oransay, Türk Sanat Musikisini; Dini Musiki ve Dünyevî Musiki 

şeklinde önce ikiye ayırmış, sonra da bunları kendi içlerinde sınıflandırmıştır. 

Buna göre; Dini Musiki 1. Cami Musikisi, 2. Tekke Musikisi; Dünyevî Musiki 

ise 1. Mehter Musikisi, 2. Fasıl Musikisi, 3. Piyasa Musikisi şeklinde ayrılmıştır. 

Ayrıntılı bilgi için bk. Gültekin Oransay, “Cumhuriyetin İlk Elli Yılında 

Geleneksel Sanat Musikimiz”, CDTA, C. VI, s. 1496.


bu tutumun açıklaması şudur. Biri çağın ve modernleşmenin gereklerine 

göre öğrenilmesi, sevilmesi gereken Batı müziği, diğeri de 

padişahın asıl sevdiği, inceliklerine varabildiği Türk musikisinden 

başka birşey değildir. Yani biri “aklın, öbürü duygunun gereğiydi” 621 . 

II. Mahmud’un takındığı bu tavır ve uygulama daha sonraki dönemde 

Türkiye’de sosyal alanda olduğu gibi müzikte de bir düalizmin 

yaşanmasına neden olmuştur. Müzikte başlayan bu ikilik ve onun 

yarattığı iç çatışma, Cumhuriyetin ilk yıllarında tekrar gündeme gelmiş 

ve sanat çevrelerini bayağı meşgul etmiştir. Ancak aralarındaki 

tek fark, geçen yaklaşık yüz yıllık bir zaman diliminden başka bir 

şey değildir. 

Ondan sonra gelen Abdülmecid dönemi ise sarayda kurulan kadınlar 

orkestrası ve Batı müziği eğitiminin başlaması açısından büyük 

önem taşır. Saray doktoru Hekimbaşı İsmail Paşa’nın kızı besteci, 

şair Leyla (Saz) Hanım’ın anılarından, o günlerde sarayda kadınlar 

orkestrasının varlığı ve çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgiler öğreniyoruz 

622 . Bu oluşum o tarih itibariyle belki de ilk denemelerden biri 

idi. Osmanlı sarayında yapılan bu çalışma, aynı zamanda Osmanlı 

sultanlarının musikiye olan ilgilerinin de açık bir göstergesidir. Batılılaşmanın, 

alafrangalılığın başladığı Tanzimat ve sonrası dönemde, 

sosyal hayattaki değişimin yansıması sonucunda müzik sanatında 

da ciddi değişiklikler olmuş, örneğin Alaturka olarak nitelendirilen 

Türk müziği, karşısında bir anda Alafranga olarak isimlendirilen 

Batı müziğini bulmuştur. Bu zamanla ülkede Türk müziğinin arka 

plana atılmasına ve insanların daha ziyade çok sesli Batı müziğine 

621 Bekir Aksoy, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Musiki ve Batılılaşma”, TCTA, C. 

V, s. 1217. 

622 Şair ve bestekâr Leyla Hanım, çocukluğunda tam 7 yıl sarayda Sultan hanımlarının 

nedimeliğini yapmış, harem hayatını yakından tanıma imkânı bulmuştur. 

Sarayda aldığı müzik eğitiminin yanı sıra, Nikoğos Ağa ve Medeni Aziz 

Efendi’den aldığı usul ve makam dersleriyle de sanatını ilerletmiş ve 200’ü 

aşkın besteye imza atmıştır. Bostancı’daki köşkü yandığı için bugüne ancak 

eserlerinin dörtte biri kalmıştır. Toplanan şiirleri 1928 yılında Solmuş Çiçekler 

adıyla, 1920-22 arasında Vakit ve İleri Gazetelerinde “Harem ve Saray Adât-ı 

Kadimesi” başlığı altında yayımlanan anıları ise 1974 yılında Haremin İçyüzü 

ismiyle kitap olarak basılmıştır. Ayrıntılı bilgi için bk. Leyla Saz, Haremin İç 

Yüzü, Düz. Sadi Borak, Milliyet Yay., İstanbul 1974; Cumhuriyetin 75 yılı 

(1923-1953), s. 173).

296 


yönelmelerine neden olmuştur. Hatta bu, Tanzimat ile resmiyet kazanan 

Alaturka-Alafranga tartışma ve çekişmesinin Cumhuriyet döneminde 

daha da şiddetlenerek sürmesine kadar gitmiştir. Abdülmecid 

döneminde Batı müziğinin ön plana çıkması, Türk Sanat Müziği 

sanatçı ve bestecilerini öyle tedirgin etmiştir ki bu durum onların 

bir ara yaşamın ve müziğin alafrangalaşmasına tepki olarak Mısır’a 

gitmelerine neden olmuştur. Örneğin XIX. yüzyılın en büyük bestecisi 

Hammamizade İsmail Dede Efendi’nin, Batı müziğine ilginin 

artması neticesinde “Artık oyunun tadı kaçtı!” diyerek padişahtan 

hacca gitmek üzere izin istediği rivayet edilmektedir 623 . Dede Efendi 

haricinde, Zekai Efendi, Lavtacı Anton, Melekset Efendi, Şekerci 

Cemil Bey başta olmak üzere daha pek çok besteci ve müzisyen de 

özellikle büyük kabul gördükleri Mısır’a gitmişlerdir. Bu müzisyen 

göçü bize Cumhuriyet döneminde yaşanan bazı tartışmaları hatırlatması 

açısından önem taşımaktadır. Çünkü Cumhuriyet döneminde 

de yine Batı müziğinin tercih edilmesi üzerine bazı Türk müziği müzisyenleri 

Şam, Bağdat gibi yerlere icracı, öğretmen olarak gitmişler 

ve hiç de yabancı olmadığımız dramatik sahnelerin yaşanmasına neden 

olmuşlardır. Sanatlarında usta bu sanatçıların ve müzisyenlerin 

ülkeyi terk etmeleri neticesinde arkada kalıp söz sahibi olan kişiler 

daha sonraki günlerde Türk Sanat Müziği’nin bilinen kaderini çizmişlerdir. 

Yaşanan bu gelişmeler Abdülaziz ve sonraki dönemlerde de 

devam etmiştir. Kişisel zevki ve biraz da maddi sıkıntılar dolayısıyla 

saraydaki orkestra, opera ve baleyi kaldıran Sultan Abdülaziz, 

karşımıza daha çok iyi bir klasik ve halk müziği dinleyicisi olarak 

çıkmıştır. Musiki hayatımızdaki bu ani sapma Sultan II. Abdülhamid 

dönemi ile tekrar eski rotasına girmiştir. Alaturka müzikten çok 

alafranga müziğe ilgisi olan Abdülhamid 624 ise bu dönemde bizim 

asıl müziğimizin halk müziği olduğu görüşünü dile getirmiştir ki bu 

tezin sonraki dönemde en ateşli savunucularından birisi Ziya Gökalp 

623 Aksoy, a.g.m., s. 1227. 

624 Kızı Ayşe Sultana göre Sultan Abdülhamid, alaturka musikiden çok alafranga 

musikiyi tercih edermiş. “alaturka güzeldir ama daima gam verir, alafranga 

değişiktir, neşe verir. Piyanoda alaturka dinlenmez, kendine mahsus alaturka 

sazlarla çalınmalıdır” demiştir (Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid 

(Hâtıralarım), Selçuk Yay., Ankara 1994, s. 29).


olmuştur. Abdülhamid döneminde ilân edilen Meşrutiyet, sadece siyasi 

ve sosyal alanda değil, sanatta bilhassa müzikde bir değişim 

yaratmıştır. Bekir Aksoy’un deyimiyle “kafes hayatı” 625 sona eren 

müzik, bu dönemde mekân değiştirmeye başlamış yani saraydan 

konser salonlarına taşınmış ve en önemlisi de gramafonlar, fonograflar 

vasıtasıyla halkın kulağına ulaşmaya başlamıştır. Kısacası meşrutiyet 

dönemi sadece insanlara değil sanata, musikiye de bir özgürlük 

getirmiş ve böylece müzik evlerdeki yerini almıştır. 

Geçen süre zarfında müzik sanatının gelişmesi ve yaygınlaşmasında 

rol oynayan bazı müzik kurumları da açılmıştır. Osmanlı dönemine 

damgasını vuran bu kurumlar, Mehterhane, Muzıka-yı Hümayun, 

Muzıka Mektebi, Darülelhan ile çeşitli müzik dernekleridir. 

Kendine has bir kadrosu ve sazı olan Mehter, Selçuklular ile başlayıp 

Osman Bey ile devam eden bir geleneğin sonucu olarak ortaya 

çıkmıştır. Zamanla Türk askeri müziğinin adı olan Mehter, Sultan 

Mahmud döneminde Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla birlikte yerini 

Muzıka-yı Hümayun ve bando takımına bırakmıştır. Uzun süren 

sessizlik ve kendi haline terkedilmişliğin ardından 1911 yılında tekrar 

canlanan Mehter, yeni bir düzenleme ile yeniden teşkilândırılmış 

ve Kurtuluş Savaşı ve sonra da Cumhuriyet döneminde varlığını 

sürdürmeyi başarmıştır 626 . Mehter müziği, aynı zamanda Türk müziğinin 

Avrupa müziğine girmesine neden olmuştur. Hatta batılı bestecilerin 

eserlerinde bu müziğin esintilerinin yer alması tüm dünyada 

yankı uyandırmıştır. Gluck, Haydn, Mozart, Beethoven gibi ünlü 

bestecilerin eserlerinde yer almaya başlayan mehter müziği, böylece 

dönemin müzisyenlerine de ilham kaynağı olmayı başarmıştır. 

Yine batılı bir anlayışla kurulan ve askeri saray bandosu ve bu 

bandoya müzikçi yetiştiren kurumun adı olan Muzıka-yı Hümayun 

da, niteliği, çalışmaları ile Türkiye’de batı tarzı eğitim ve öğretim 

veren belki de ilk konservatuar sayılabilecek bir özelliğe sahiptir 627 . 

Osmanlı döneminde gelişerek çalışmalarına devam eden Muzıka-yı 

Hümayun, Cumhuriyet döneminde Cumhurbaşkanlığına bağlanarak 

625 Aksoy, a.g.m., s. 1233. 

626 Ayrıntılı bilgi için bk. T. Nejat Eralp, “Osmanlı’da Mehter”‘, Yeni Türkiye 

Dergisi, S. 34, Temmuz-Ağustos 2000, s. 575-583. 

627 Muzıka-yı Hümayun için bk. Aksoy, a.g.m., s. 1216-1217.

298 


üç gruba ayrılmıştır. Cumhurbaşkanlığı Armoni Mızıkası, Cumhurbaşkanlığı 

Senfoni Orkestrası ve Cumhurbaşkanlığı Fasıl Heyeti 

şeklinde biçimlenen Muzıka-yı Hümayun, uzun geçmişi ve çalışmaları 

ile Türk müzik tarihinde mühim bir yere oturmuştur. Cumhuriyetin 

ilânından sonra Atatürk’ün yaptığı ilk işlerden biri bu heyeti 

İstanbul’dan Ankara’ya taşımaktır. Burada daha da gelişme imkânı 

bulan orkestra, Türkiye’de batı notasının yerleşmesinde ve Türk müzik 

adamlarına Batı müziği alanında ilk ciddi bilgilerin verilmesinde 

son derece etkili olmuştur. Aynı şekilde 1910 yılında açılan Muzıka 

Mektebi ile 1917 yılında kapılarını açan Darülelhan da Batı müziğinin 

ve Türk müziğinin icra edildiği öncü kuruluşlar olarak karşımıza 

çıkmaktadır. Osmanlı döneminde bu kurumlar haricinde tekkeler, 

Mevlevihane ile müzik eğitim veren müzik dernekleri de ülkede müziği 

koruyan ve gelişmesini sağlayan kültür ocakları olarak yerlerini 

almışlardır. 

Görüldüğü gibi Osmanlı döneminde belli bir program dahilinde 

olmasa da Türk halkı Batı müziği ile tanışmış ve bu konuda önemli 

oranda bir gelişme sağlanmıştır. Ancak bu müzik türünün saray 

ve çevresi ile sınırlı kalması, Batı müziğinin sadece törenlere, şenliklere 

özgü bir tür olarak kalmasına neden olmuştur ki bu anlayış 

Cumhuriyet döneminde de pek değişmemiştir. Bunda, halka seviyeli 

bir Batı müziği dinletilmemesi ve müzik zevkinin aşılanmaması 

önemli bir etkendir. Bu dönemle ilgili başka bir tespit ise müziğin 

Tanzimat döneminden itibaren sarayın koruculuğunda kalarak gelişmeye 

çalışmasıdır. Bunu devletin musikiye müdahalesi şeklinde 

izah etmek de mümkündür. İkinci Meşrutiyet ile devam edip Cumhuriyet 

döneminde de varlığını sürdürecek olan bu müdahale, Batı 

müziği ile Türk müziğini ciddi bir çatışma ortamına itmiştir. Şu çok 

açıktır ki Türk halkı Batı müziği ile Cumhuriyet döneminde değil, 

Tanzimat ile birlikte tanışmıştır. Dolayısıyla Atatürk, musikide bir 

değişim ve bir inkılâp hareketine giriştiğinde, Batı müziği neredeyse 

yüzyılık bir geçmişi katetmiş müzik türü olarak karşımıza çıkmıştır. 

Yani aslında operasıyla, operetiyle, balesiyle, eserleriyle, izleyicisiyle, 

yüzyıllık bir Batı müziği tecrübesi söz konusudur ve Cumhuriyet 

döneminde atılan radikal adımların temeli daha Osmanlı döneminde 

atılmıştır. Sonuçta Osmanlı döneminde özellikle de Tanzimat ile atı-


lan bu temeller de ilk meyvelerini Cumhuriyet ile birlikte vermeye 

başlamıştır. Bu değişim sürecinde yetişen Atatürk doğal olarak bu 

gelişmelerden fazlasıyla etkilenmiştir. Tek farkla ki, O bütün bunları 

daha cesur, daha radikal kararlarla ve programlı bir şekilde biraz daha 

ileriye götürmeye çalışarak yapmıştır. 

II. CUMHURİYET DÖNEMİ VE MÜZİK 

A. Atatürk’ün Müzik Anlayışı 

1. Atatürk ve Müzik 

Cumhuriyetin ilânından sonra siyasal gelişmelerin yanı sıra kültürel 

faaliyetlerle de yakından ilgilenilmiş ve önemli değişimlere 

imza atılmıştır. Atatürk bu süreçte gittiği her yerde, yaptığı hemen 

her konuşmada Türk sanatından ve sanatın milletin hayatındaki öneminden 

bahsetmeye çalışmıştır. Sanatın her dalıyla yakından ilgilendiğini 

gördüğümüz Atatürk özelllikle müzik için yoğun mesai harcamıştır. 

1930’lu yıllara damgasını vuracak olan Musiki İnkılâbı’nın 

en büyük hedefi ise bu noktada Klasik Türk Müziğinin evrensel boyutlarda 

bir müzik türü haline gelebilmesi ile çok sesli müziğin Türk 

halkına benimsetilmeye çalışılması olarak belirlenmiştir. 

Aslında bir asker ve bir devlet başkanı olarak Atatürk’ün müzik 

sanatına olan ilgisi gençlik yıllarına dayanmaktadır. Atatürk daha 

Sofya’da ataşemiliter iken, oradaki bir operada Carmen’i izleme 

fırsatı bulmuş ve bunun yarattığı etki ve hayranlık ile de yanındaki 

arkadaşı Şakir Zümre’ye “..Biz Bulgarları çoban bilirdik. Bak, biz 

farkına varmadan , onlar nasıl ilerlemişler, balesi Bulgar, şefleri 

Bulgar... Biz, bu uygarlık düzeyine ulaşamazsak, bize yaşam hakkı 

yok....” 628 demiştir. Kısacası Bulgarların sanatta gelmiş oldukları 

nokta onu çok etkilemiş ve bu alanda harekete geçilmesinde ateşleyici 

rol oynamıştır. 

628 Perihan Çambel, “Atatürk, Evrim, Devrim ve Müzik”, IX. Türk Tarih Kongresi, 

21-25 Eylül 1981, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. III, TTK, Ankara 

1989, s. 1846.

300 


Atatürk’ün müziğe olan ilgisinde Montesquieu’nun da özel bir 

yeri vardır. Şöyle ki, Montesquieu Kanunların Ruhu adlı eserinin 

bir yerinde, “..müzikte yapılacak en küçük bir değişikliğin Devletin 

yapısında da değişiklik yapılmasını gerektirdiğini” 629 söylemektedir 

ki Atatürk bunu 1934 yılında Mecliste yaptığı bir konuşma sırasında 

dile getirmiştir. Meclis açılış konuşmasında, güzel sanatlar bahsinde 

müzik konusuna da değinmiş ve milletvekillerine bunu “Bir 

ulusun yeni değişikliğinde ölçü, musikide değişikliği alabilmesi, 

kavrayabilmesidir” 630 şeklinde ifade etmiştir. Hatta bununla da kalmamış, 

çevresindekilere sık sık Montesquieu’dan bahsederek onun 

bu sözlerini tasdiklediğini anlatmıştır. O, bir anlamda kendisinin 

musikiye gösterdiği ihtimamın açıklamasını yapmaya çalışmıştır 631 . 

Onun müzikle bu kadar yakından ilgilenmesi ve iyi bir Türk müziği 

dinleyicisi olması, bu müzik bilgisine nasıl sahip olduğu sorusunu 

akla getirmektedir. Hatta Sadi Yaver Ataman, bir ara en azından 

öğrencilik yıllarında müzik eğitimi alıp almadığını öğrenebilmek 

için meseleyi en yakın arkadaşlarına kadar soruşturmuştur. Bu araştırmanın 

sonunda ise Atatürk’ün müzik dersi almadığını, ancak Harp 

Akademisinde iken bazı arkadaşları 632 ile özel fasıllar yaptığını, hatta 

Mustafa Kemal’in de bu fasıllarda amatör olarak şarkı söylediğini 

tespit edebilmiştir. 

Atatürk fasıllara iştirak etmesinin ve buralarda şarkı söylemesinin 

ötesinde, herşeyden önce iyi bir Türk Müziği dinleyicisi olarak 

karşımıza çıkmaktadır. Türk Sanat Müziği parçaları arasında “Cânâ 

rakibi handan edersin, Habgâh-ı yâre girdim arz için ahvâlimi, Kaç- 

629 Bu söz Montesquieu’da “Platon ne craint point de dire que I’on ne peut faire 

de changement dans la musique, qui n’en soit dans la costitution de I’Estat” 

(Montesquieu, De I’Esprit des lois, Livre IV, Chapitre 8). Türkçesi ise şöyledir: 

“Eflatun müzikte yapılacak en küçük bir değişikliğin Devletin yapısında da 

değişiklik yapılmasını gerektireceğini söylemekten çekinmiyor” (Montesquieu, 

Kanunların Ruhu, Çev. Fehmi Baldaş, C. I, MEB, Ankara 1963, s. 106). 

630 1 Kasım 1934 tarihli Dördüncü Dönem Dördüncü Toplanma yılını açarken, 

ASD, C. I, s. 396. 

631 Özgü, “Atatürk’ün Edebiyat ve Sanat Anlayışı”, s. 1159. 

632 Selanikli Tevfik Bey, Nakliye Müfettiş-i Umumisi Hayri Bey, Prag Sefirliği 

yapmış olan Süleyman Bey, sınıf arkadaşı Köprülülü İsmail Hakkı Bey, süvari 

albaylardan emekli Arif Bey, Suat Bey gibi. (Sadi Yaver Ataman, Atatürk ve 

Türk Musikisi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1991, s. 66, 72).


ma mecburundan ey âhu-yu vahşî, ülfet et, Mâni oluyor hâlimi takrire 

hicâbım, Bade-i vuslat içilsin kase-i fağfurdan” 633 gibi eserler ise 

O’nun çok sevdiği, söylenirken zaman zaman eşlik ettiği ve konserlerde 

de özellikle söylenmesini istediği şarkılardır. Bugün dahi adı 

geçen eserler, konserlerde ve anma törenlerinde “Atatürk’ün Sevdiği 

Şarkılar” adı altında çalınıp söylenmektedir. Aslında Atatürk’ün 

nezdinde Halk Müziğinin de ayrı bir yeri vardır. Onun özellikle Rumeli 

Türkülerini severek dinlediği herkesin malumudur. En sevdiği 

türküler arasında, “alişimin kaşları kare, atladım bahçeye girdim, 

ayağına giymiş sedef nalini, bülbülüm, dağlar dağlar, gide gide yarelerin 

derildi, köşküm var deryaya karşı, maya dağdan kalkan kazlar, 

Manastır, percere açıldı Bilâl oğlan, şâhane gözler, yemenimin 

uçları, Zeynep” 634 gibi türküler yer almıştır. O günlerde bu türküleri 

en iyi icra edenlerden biri de Safiye Ayla’dır. Ayla’nın şarkı okumak 

üzere sık sık Dolmabahçe Sarayı’na çağrıldığı ve Atatürk’ün huzurunda 

konserler verdiği bilinmektedir. 

Müzik, Atatürk’ün günlük hayatının içinde her an var olmuştur. 

Nitekim Atatürk’ün, müziği özellikle de Klasik Türk Musikisini çok 

seven bir insan olduğunu ve gün içinde müziğe sürekli yer verdiğini 

yakın çevresinin anlattıklarından öğrenebiliyoruz. Örneğin Riyaseticumhur 

Fasıl Heyetinde görev yapan ve 1930 yılında heyetin başhanendesi 

635 iken emekliye ayrılan ve 1938’e kadar da Atatürk’ün 

yanından ayrılmayan Hafız Yaşar Okur anılarında bu bahse geniş 

yer ayırmıştır. Atatürk’ün rast, mahur, hüzzam, segâh ve bestenigâr 

makamları ile milli marşları çok sevdiğini anlatan Hafız Yaşar, saraydaki 

günlük müzik mesaisi için ise “akşamları saat 17’de Veli 

Beyin idaresindeki bando sarayın bahçesinde nöbet çalmaya başlar 

ve bu, bir saat sürerdi. Saat 18’de Zeki Beyin idaresindeki orkestra 

633 Kılıç Ali, Atatürk’ün Hususiyetleri, Hisar Matbaası, İstanbul 1955, s. 86- 

89; Saim Sakaoğlu, “Atatürk’ün Türk Sanatına Verdiği Önem”, BTTD, S. 44, 

Eylül 2000, s. 23. 

634 Atatürk’ün en çok dinlediği türküler içinde Anadolu türküleri de yer almaktadır. 

Örneğin “Zeynep”, bir Sivas türküsüdür. Türküler hakkında ayrıntılı bilgi 

için bk. Refik Ünal, Halk Müziğinden Yankılar, Atatürk’ün Sevdiği Türküler, 

Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Yay., 

Ankara 1973; Sakaoğlu, a.g.m., s. 23. 

635 Hanende, okuyucu. Türk Musikisinde kadın veya erkek ses sanatkârı.

302 


sarayın salonunda terennüme başlar, saat 20’ye kadar devam ederdi. 

Bunlardan sonra da 14 kişiden mürekkep fasıl heyeti Atatürk’ün 

huzurlarına gelir, yemeğin sonuna kadar oradan ayrılmazlardı...” 636 

diyerek, O’nun günlük hayatında müziğin ne kadar büyük bir yer 

kapladığını gözler önünü sermeye çalışmıştır. 

Görüldüğü gibi Atatürk, özellikle son dönemde her ne kadar 

alafranga müziğe yönelip halkını buna teşvik etmişse de kendisi 

Türk musikisi ile olan bağını hiçbir zaman kopartmamıştır. Bu konuda 

yakın çevresinde bulunan kişiler de aynı doğrultuda bilgiler 

vermişlerdir. Örneğin Atatürk döneminde üne kavuşmuş meşhur 

besteci Hafız Sadettin Kaynak anılarında Atatürk’ün “dans etmek 

için alafranga musikiyi ve zevk etmek için de alaturka musikiyi” 637 

istediğini ve dinlediğini yazmıştır. Meseleyi buna benzer ifadelerle 

ele alan kişilerden biri de Falih Rıfkı Atay’tır. Falih Rıfkı, bu konuda 

Atatürk’ün “sevdiği musiki alaturka, inandığı garp musiki idi. 

Evinden alaturka musikiyi eksik etmemişken, milli eğitimde yalnız 

batı musikisini tutmuştur” 638 diye yazmıştır. Bu ifadeler, Atatürk’ün 

şahsi zevkleriyle devlet meselelerini nasıl ayırt ettiğini ve aradaki o 

hasas ve ince çizgiyi nasıl koruduğunu göstermesi açısından önem 

taşımaktadır. 

İyi bir Türk müziği dinleyicisi olduğunu gördüğümüz Atatürk’ün, 

her zaman için adını duyduğu Türk müziği sanatçılarını huzuruna 

getirtip dinlediği ve onlara iltifatlarda bulunduğu bilinmektedir. Riyaseticumhur 

Fasıl Heyetinde 1925-30 yılları arasında neyzen olarak 

görev alan Burhanettin Ökte de anılarında buna değinmiş, Atatürk’ün 

buradaki tavrını, karşısında “en ufak bir işaretlerinden sezecek olgun 

ve münevver” artistler bulabilmek şeklinde yorumlamıştır. Ökte’ye 

göre, Musiki Heyetlerindeki eğitim düşüklüğü 639 , ülke genelindeki 

636 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C. V, Osmanbey Matbaası, İstanbul 

1943, s. 1521; Necati Gedikli, Atatürk’ün Milli Müzik Anlayışının Son Altmış 

Yıldaki Uygulanışı, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Müzik Bilimleri Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 1989, s. 16. 

637 Ergin, a.g.e., C. V, s. 1530; Gedikli, a.g.t., s. 19. 

638 Atay, Çankaya, s. 410. 

639 Burhanettin Ökte, Fasıl Heyeti’nde “lise ve muadili derecesinde tahsil görmüş 

dört beş kişi, orta derecede sekiz-on kişi” olduğunu yazmaktadır (Burhanettin 

Ökte, “Atatürk’ten Hatıralar-5”, İstanbul Ekspres, 16 Kasım 1953’den naklen 

Gedikli, a.g.t., s. 20).


kültür zayıflığı ve Türk İnkılâbının anlamının tam olarak kavranamaması 

gibi nedenlerden ötürü Atatürk, o arzu ettiği sanatçı kitleye 

hiçbir zaman ulaşamamış, bu da özellikle musiki alanında büyük kayıplara 

neden olmuştur 640 . 

Bu dönemde Çankaya, her türlü müziğin çalınıp dinlendiği ve 

çok sayıda konserin verildiği bir merkez haline gelmiştir. Nitekim 

Atatürk burada Klasik Türk Müziğini çok sevmesine rağmen, diğer 

müzik türlerini de her zaman dinlemiş, müzisyenlere de saygı gösterip 

iltifat etmeyi ihmal etmemiştir. Bu yaklaşım şüphesiz bir devlet 

başkanı olarak Atatürk’ün müziğe, müzik adamına olan saygısının, 

ilgisinin ve en mühimi de müzik alanındaki gelişmelerin hız kazanmasındaki 

rolünün en açık göstergesidir. Ancak bu süreçte Çankaya’da 

her türlü müziğe yer verdiği ve dinlediği söylenen Atatürk’ün, Batı 

müziğine karşı fazla alâkasının olmadığını düşünenler de çıkmıştır. 

Örneğin 1925 Eylülünde İzmit’ten Mudanya’ya geçerken bindiği 

Reşit Paşa vapurunda, yemek müziği olarak Atatürk’e Cesar 

Franck’ın Piyanolu Beşil’ini dinletmeye çalışan Cemal Reşit Rey, bu 

olay sonrasında böyle bir yargıya varmıştır. Rey, 1963 yılında Cumhuriyet 

gazetesinde yayımladığı anılarında, gemideki yemek olayını 

teferruatıyla anlatmış ve Klasik Batı Müziğine karşı alâkasının fazla 

olmadığını o gün anladığını, fakat bunun kendisine olan hayranlığını 

daha da arttığını ifade etmiştir. Çünkü bir müziği “sevmemenin ya 

da anlamamanın” bir eksiklik olmadığını, hatta sanatçıların bile ki 

bunlar arasında Victor Hugo da sayılabilir, müzikten hoşlanmadıklarını 

anlatmıştır. Cemal Reşit Rey’in vardığı bu yargı ve yaklaşım 

o dönemde farklı anlaşılmış olmalı ki, Atatürk’ün kendisini “tatlı su 

frengi” olarak gördüğü ve bu yüzden de Riyaseticumhur Filârmoni 

Orkestrasının başına geçirmediği şeklinde yorumların yapılmasına 

neden olmuştur 641 . 

2. Atatürk’e Göre “En Zor İnkılâp”: Müzik 

Atatürk Türk müziği’nin gelişmesi ve evrensel boyutlara ulaşması 

için müzik sanatında âdeta bir inkılâp gerçekleştirmiştir. O, bu 

640 Gedikli, a.g.t., s. 20. 

641 Gültekin Oransay, Atatürk ile Küğ, Belgeler ve Veriler, Küğ Yayını, İzmir 

1985, s. 76; Gedikli, a.g.t., s. 23.

304 


amaca ulaşmanın ilk adımını da müzik eğitimi ve bu eğitimi veren 

kurumların oluşturulması şeklinde belirlemiştir. Nitekim verilen uğraşlar 

sonuçsuz kalmamış ve hareket 1934’te Ankara’da bir konservatuarın 

oluşturulmasıyla hız kazanmıştır. Geçen sürede ise meselenin 

detayları düşünülüp tarşılmış ve konu halka yavaş yavaş sunularak 

nabız yoklaması yapılmıştır. Bir arayış içinde olduğu görülen 

Atatürk bu esnada; 

“1) Enteresan bulduğu satırların altını çizerek, yerli yabancı 

kaynakları incelemiş, Ziya Gökalp’in eserlerini devamlı surette okumuş 

ve etkilenmiştir. 

2) Yurt dışında müzik eğitimlerini tamamlayarak dönen gençlerle 

tanışmış ve bunlara akşam yemeklerinde yer vermiştir. Akşam 

yemeklerini zaman zaman bir müzik akademisine dönüştürmüştür. 

Bu toplantılarda batıdan getirilen müzik kültürünün neler olduğunu 

ayrıntılarına kadar öğrenmek istemiştir. 

3) Yerli ve yabancı kişilerle görüşmeye, tartışmaya, önem 

vermiştir” 642 . 

Atatürk aynı günlerde kendisine özgü yöntemlerle çevresinde 

bulunan kişilerin tepkilerini de ölçmeye çalışmıştır. Çünkü onun nezdinde 

bu çok zor bir görevdir. Bu yüzden Atatürk, “en zor inkılâp” 

olarak nitelendirdiği Müzik İnkılâbı için çok mesai harcamış ve bunu 

her fırsatta dile getirmekten de asla kaçınmamıştır. Örneğin Atatürk 

bir gün ortaya “En güç devrim nedir?” şeklinde bir soru atmıştır. 

Herkese yönelttiği bu sorunun cevabını yine kendisi vermek zorunda 

kalan Gazi, “Müzik Devrimi” olarak verdiği cevabına ilâveten de 

“çünkü müzik devrimi şahsa önce kendi iç dünyasını unutturmayı, 

sonra da yeni bir aleme yönelmeyi gerektirir. Onun için çok zordur... 

çok zor ama, yapılacaktır” 643 demiştir. 

Atatürk musiki konusundaki başka bir söyleşisinde ise müziğin 

gerekliliği üzerinde durmuştur. 1925 yılında İzmir Kız Öğretmen 

642 A. Naci Önöz, “Cumhuriyet Döneminde Müzik Yönüyle Atatürk”, I. Ulusal 

Müzik Bilimleri Sempozyumu Bildirileri, İzmir, 1984, s. 205-206; Yavuz 

Şen, “Atatürk, Cumhuriyet ve Türk Müziği”, Erdem, C. XI, S. 32, Eylül 1998, 

s. 631. 

643 Çambel, a.g.m., s. 1843.


Okulunda öğrencilerle yaptığı bir sohbette öğrencilere “Hayatta musiki 

lâzım mıdır?” şeklinde bir soru yöneltmiş, fakat istediği cevabı 

alamamıştır. Bunun üzerine etrafında bulunanlara hitaben “Hayatta 

musiki lâzım değildir. Çünkü hayat musikidir. Musiki ile alakası olmayan 

mahlûkat insan değildir. Eğer mevzubahis olan hayat, insan 

hayatı ise musiki behemahal vardır. Musikisiz hayat zaten olamaz. 

Musiki hayatın neşesi, ruhu, süruru ve her şeyidir” 644 demiştir. 

Görüldüğü üzere Gazi gittiği her yerde, katıldığı hemen her toplantıda 

etrafındakilerle yaptığı söyleşilerde müzik konusuna mutlaka 

değinmiş ve topluma önemli mesajlar vermeye çalışmıştır. Bu noktada 

en etkili yöntemlerden biri de muhabirlerle yapılan röportajlardır. 

Örneğin Emil Ludwig ile yaptığı görüşmede müzik konusunun 

gündeme geldiğini görüyoruz. Vossische Zeitung Gazetesi muhabiri, 

Yahudi asıllı Alman yazar Emil Ludwig, 21-24 Mart 1930 tarihleri 

arasında Atatürk ile yaptığı görüşmeyi daha sonra “Türkiye Reisicumhuru 

Gazi Mustafa Kemal Hazretleri ile Mülâkat” başlığıyla yayımlamıştır. 

Ludwig, müzik konusuna da değindiği bu röportajında, 

Onun musiki inkılâbı hakkındaki fikirlerini almıştır. Atatürk bu sohbette 

garp musikiciliğinin tam dört yüzyıl gibi bir sürede bugünlere 

geldiğini, ama bizim bir dört yüzyıl beklemeye vaktimiz olmadığını 

vurgulayarak 645 , âdeta daha sonra yapılacakların sinyallerini vermiştir. 

Son olarak, “En zor inkılâp” Müzik Devrimi ya da tercihe göre 

Musiki İnkılâbı ifadesine bir açıklık getirmek gerekmektedir. Çünkü 

bu son derece ilginç ve çok da örneğine rastlanmayan bir uygulamadır. 

Neticede Resim İnkılâbı, Edebiyat İnkılâbı ya da Tiyatro 

İnkılâbı gibi bir değişimin, isimlendirmenin olmadığı ülkemizde bir 

Müzik İnkılâbı ortaya çıkmıştır. Peki neden müzik tercih edilmiştir? 

Burada müzik ile değişim arasındaki dolaylı ilişki esas belirleyici 

olmuştur. Çünkü müzik, herşeyden önce insanlar, devletler hatta kültürler 

arasındaki en kuvvetli iletişim araçlarından biridir ve sosyal 

bir olgudur. Toplum ile müzik arasındaki ilişkiyi, Tanpınar’ın Huzur 

644 14 Ekim 1925 günü “İzmir Kız Öğretmen Okulunda Bir Konuşma”, ASD, C. 

II, s. 242-243; İnan, Tarih’ten Bugün’e, s. 100. 

645 Emil Ludwig, “Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Hazretleri ile 

Mülâkat”, Ayın Tarihi, S. 73, s. 6049-6055.

306 


romanındaki yaklaşımıyla da pekiştirebiliriz. Bilindiği gibi Ahmet 

Hamdi Tanpınar, Osmanlı toplum yapısı ile musiki arasında sıkı 

bağlar kurduğu Huzur adlı romanında bu konuya eğilmiş ve ısrarla 

kendi sanatımıza, müziğimize sahip çıkmamız konusunda mesajlar 

vermeye çalışmıştır. Tanpınar roman kahramanının düşüncelerini dile 

getirdiği bu satırlarda, bir aksülâmel devrinde yaşadığımızı, kendimizi 

sevmediğimizi, kafalarımızın sürekli bir yığın mukayeselerle 

dolu olduğunu, en kötüsü de Dede’yi Wagner olmadığı için, Yunus’u 

Verlain, Baki’yi Goethe ve Gide yapamadığımız için beğenmediğimizi 

yazmıştır. “Uçsuz bucaksız Asya’nın o kadar zenginliği içinde, 

dünyanın en iyi giyinmiş milleti olduğumuz halde çırçıplak” yaşadığımızdan 

şikâyet eden Ahmet Hamdi, başka bir bölümde ise “Bir 

kültürün musiki anlayışı, zekâsının zamana en yüksek tasarruf şeklidir, 

bunun için de değişmesi zordur. Musikimiz değişene kadar hayat 

karşısındaki vaziyetimiz de değişmez” 646 diyerek müzik ile toplumsal 

değişim arasındaki ilişkiyi gündeme taşımıştır. Yani bir anlamda “bizim 

dünyaya, eşyaya bakış tarzımızla, insana bakış tarzımızla, musiki 

anlayışımız ve musiki zevkimiz arasında çok sıkı bir ilişki vardır” 647 

demek istemiştir. Gerçekten de bir ülkede müziğin değişmesi ile 

toplumun değişmesi arasında son derece sıkı bir bağ vardır. Yalnız 

musikinin değişmeye başlaması, aynı zamanda toplumun değişmesi 

hatta geçmişinden yavaş yavaş koparılmaya başlaması gibi bir sonuç 

da doğurabilmektedir. Ayrıca bir toplumu geçmişinden koparmanın 

en etkili yolu dildir. Musiki de evrensel bir dil olarak kabul edildiğine 

göre, bu inkılâbı Türk toplumunun yapısını değiştirmeye yönelik 

atılmış radikal bir adım olarak değerlendirmek mümkündür. 

3. Atatürk ve “Milli Musiki” Yaratma Çabaları 

Milliyetçilik, modern dünyayı biçimlendiren ve biçimlendirmeye 

devam edecek bir ideolojidir. Her dönem ve her koşulda varlığını 

sürdürmüştür. Nitekim Musiki İnkılâbının gündemde olduğu 1930’lu 

yıllarda da milliyetçilik prensibi, dünyada ve bizde yükselen bir de- 

646 Ahmet Hamdi Tanpınar, Huzur, Dergâh Yay., İstanbul 1986, s. 95-96, 110- 

111, 304. 

647 B. Ayvazoğlu, C. Behar, İ. Savaşır, S. Sökmen, “Müzik ve Cumhuriyet”, Defter, 

S. 22, 1994, s. 9.


ğer olarak karşımıza çıkmıştır. Yalnız bu dönemde sadece siyasette 

değil sanatta bilhassa da müzikte millilik esas alınmaya çalışılmış, 

bu bağlamda milli musikinin oluşturulmaya çalışılması için büyük 

uğraşlar verilmiştir. Ancak burada üzerinde durulması gereken asıl 

husus milliliğin dozajıdır. Toplumlar en fazla kültürel değişim çağında 

zorluk çekerler. Bu yüzden de o dönemin insanlarının biraz daha 

bedbin, biraz daha panik içinde oldukları söylenir. Mühim olan bu 

panik ve bedbinlik içinde dünya görüşlerinin, politikaların radikalleşmemesidir. 

Milliyetçilik için de durum böyledir. Örneğin Cumhuriyet 

döneminin en popüler isimlerinden birisi Yahya Kemal’dir. 

Türk Edebiyatı’nın önemli değerlerinden biri olan Yahya Kemal’in 

düşüncesinde ve eserlerinde, ırkçılıktan ziyade kültüre dayalı bir 

milliyetçilik ve ona dayalı bir dünya görüşünün hâkim olduğunu görürüz. 

Bu, devlet başkanı Kemal Atatürk için de geçerlidir. Atatürk 

kesinlikle şovenist bir milliyetçilik anlayışına sahip değildir. Nitekim 

Onun, hayatı boyunca sadece siyasette değil sanatın her kolunda, 

tıpkı Yahya Kemal’de olduğu gibi, kültüre dayalı bir milliyetçilik 

anlayışı ile hareket ettiği görülmektedir. 

Ulusal müziği oluşturma konusunda önemli görüşleri bulunan 

kişilerin başında bilindiği gibi Ziya Gökalp gelmektedir. Gökalp bu 

döneme düşünceleri ve tezleriyle damgasını vurmuş önemli bir isimdir. 

Gökalp’i incelediğimiz zaman onun aslında bir kültür reformu 

düşlediğini görürüz. Çünkü ona göre Osmanlı Devleti dünyadaki 

kültür hareketinin dışında kalmıştır ve şiddetle bu açığın kapatılması 

gerekmektedir. Buradan hareketle Ziya Gökalp bazı tespitlerde 

bulunmuş, ülkede yanyana yaşayan iki tür musiki olduğu sonucuna 

varmıştır 648 . Bunlardan biri halk arasında kendi kendine doğmuş 

olan Türk musikisidir. Diğeri Farabi tarafından Bizans’tan tercüme 

ve iktibas yolu ile meydana gelen Osmanlı musikisidir (özellikle 

Farabi’nin Kitabü’l-musikiyü’l kebir-Büyük Musiki Kitabı’nı baz 

alır). Zaten Gökalp buna dayanarak eleştirilerini yapmış 649 ancak bir 

o kadar da eleştiri almıştır. 

Gökalp’e göre, Cumhuriyet’in ilânı sonrasında Türk halkı üç 

müzik ile karşı karşıya kalmıştır. Bunlar Doğu Müziği, Batı Müziği 

648 Gökalp, a.g.e., s. 126. 

649 Perin, a.g.e., s. 56.

308 


ve Halk Müziği’dir. Burada önemli olan bu müziklerin hangisinin 

bizim için ulusal olduğudur? Ona göre, “ulusal müziğimiz, yurdumuzdaki 

Halk müziğiyle Batı müziğinin kaynaşmasından doğacaktır”. 

Çünkü “Halk müziğimiz, bize birçok ezgiler vermiştir. Bunları 

toplar ve Batı müziği yöntemine göre armonize edersek, hem ulusal, 

hem de batılı bir müziğe” kavuşmuş oluruz. Gökalp olayı tamamen 

Türkçülük çerçevesinde ele almıştır. Hatta bu armonize etme, halk 

müziğimizi oluşturma görevini yapacak olanlar arasında Türk Ocakları 

müzik topluluklarının adını da açıklıkla dile getirmiştir. Yalnız 

burada belirtilmesi gereken nokta, Ziya Gökalp’in bir müzikolog olmadığıdır 

ki zaten kendisi de olaya tamamen Türkçülüğün müzik 

alanındaki programı açısından baktığını ve bundan sonrasını da ulusal 

müzikçilere bıraktığını yazmıştır 650 . 

Gökalp’in musiki konusundaki fikirlerinden ulusal musiki ki bu 

halk türküleridir ve armonizasyon fikri doğmuştur. Bu tamamen bir 

sentezdir. Yalnız bu sentez fikrinin Gökalp’ten daha önceleri ortaya 

atıldığı görülmüştür. Gerçekten de Necip Asım (Yazıksız) Türk Yurdu 

Dergisindeki “Dilimiz, Musikimiz” başlıklı yazısında, Anadolu’daki 

halk türkülerinin toplanmasından ve bunların derlenmesiyle milli 

operalar yaratmak projesinden bahsetmiştir 651 . Görüldüğü gibi sentez 

ve armonizasyon fikri Gökalp ile ilk kez ortaya atılmış bir proje 

değildir. Gökalp sadece bu fikri biraz daha ileri götürerek çözüm 

yolu olarak ortaya koymuştur. Cem Behar’a göre, Ziya Gökalp’in bu 

“katı müzik programı” daha sonra şiddetli tartışmaların yaşanmasına 

ve Cumhuriyet döneminde uygulanmaya çalışılan müzik politikasının 

belirlenip yönlendirilmesinde son derece etkili olmuştur. 

Osmanlı döneminde sarayın himayesinde gelişen Türk müziğinin 

yeri, Cumhuriyet ile birlikte Çankaya’nın koruyuculuğunda milli 

musiki ile doldurulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda dönemin basını, 

düşünürleri, gazetecileri de yazılarında millilik meselesini sık sık 

gündeme getirmişlerdir. Örneğin, “milli musiki karakterin en sadık 

aynasıdır” diyen Selim Sırrı Tarcan, 1935 yılında Ülkü dergisinde 

yazdığı bir yazısında bu konuya değinmiş, özellikle de Avrupa ülke- 

650 Gökalp, a.g.e., s. 127-128. 

651 Cem Behar, “Ziya Gökalp ve Türk Musikisi”, TCTA, C. V, s. 1225-1226.


lerinde milli musikinin nasıl doğduğunu anlatmıştır. Ona göre milli 

musiki XIX. yüzyılda uyanmaya başlamış ve ortaya çıkmasına neden 

olan kişi de “musikide milliyetin alemdarı olan” dünyaca ünlü 

artist Liszt olmuştur. Selim Sırrı’ya göre yapılması gereken ilk iş, 

Batı müziği ritmine alışmak, ama diğer taraftan da uluslararası müzik 

tekniğini öğrenerek, benimseyerek kendi öz, milli müziğimizi 

oluşturmak olmalıdır 652 . Zaten Atatürk’ün de üzerinde ağırlıklı olarak 

durduğu nokta, musikinin milli olması gerektiğidir. Hatta sırf bu 

konuya açıklık getirmek için Atatürk 4 Ocak 1938 akşamı görüşlerini 

Isparta milletvekili Kemal Turan Ünal’a yazdırmış, Ünal da 

bunu Ulus gazetesinin 8 Ocak 1938 Cumartesi günlü 5907 sayısında 

“Türk Musikisi: Fasıl Musikisi Milli Musiki Olmadı ve Değildir” 

başlığı ile yayımlamıştır. Bunu 10 Kasım 1939 tarihinde yine Ulus 

gazetesi’nde çıkan “Musikiye Ait Bir Notu” başlıklı bir yazı daha 

takip etmiştir (bir önceki yazınını öyküsü mahiyetindedir). Ünal bu 

yazısında da, uzun uzun eski musikiden, garp musikisinden, batı müzik 

tekniğinden, fasıl musikisi ile halk musikisinden ve aralarındaki 

farktan, bizi modern musikiye asıl halk müziğinin götüreceğinden 

bahsetmiştir 653 . 

Milli müziği oluşturma kapsamında karşılaşılan en büyük problem 

ise Klasik Türk Müziği ile Çok sesli Batı Müziğinin karşı karşıya 

getirilmesidir. Zaten döneme damgasını vuran asıl konu da budur. 

Nitekim Atatürk de belirlenen hedef doğrultusunda yani Batı müziğinin 

benimsenmesi yolunda çalışmış ve herkesi de buna teşvik 

652 Selim Sırrı Tarcan, “Milli Musiki Nasıl Doğdu?”, Ülkü, C. V, S. 27, Mayıs 

1935, s. 200-205. O döneme hâkim olan bu görüşe, günümüzde Yalçın Tura, 

milli musikimizi batı tekniğiyle işlemenin temel bir yanlış olduğu görüşünü 

savunarak karşı çıkmaktadır. Çünkü “Batı tekniği, milli musikiye taban tabana 

zıt bir tarzın tekniğidir. Bu teknikle işlenen milli öz, karakterini, hususiyetini, 

benliğini” de kaybedecektir. Peki o zaman ne yapılmalıdır? Tura’ya göre, milli 

özü batı tekniği ile işleme yerine, Batı’nın giriştiği yeni yolları denemeye 

çalışmak en doğrusu olacaktır. Örneğin bizde özellikle son dönemde, Cumhuriyetin 

ikinci ve üçüncü kuşak batı tarzı bestecileri diyebileceğimiz İlhan 

Usmanbaş, Bülent Arel, İlhan Mimaroğlu gibi kişiler bu yeni tarzı denemektedirler 

(Yalçın Tura, “Cumhuriyet Döneminde Türk Musikisi”, CDTA, C. VI, 

s. 1514). 

653 Gedikli, a.g.t., s. 11-15.

310 


etmiştir. Gökalp’in ve arkadaşlarının tesiriyle, halka ait olan herşey 

milli, seçkinlerin getirdiği kültür de yabancı olarak tanıtılmıştır. 

Öyle ki, artık herşey bu açıdan değerlendirilmeye çalışılmıştır. Saz- 

Türk, Tambur-Bizans; Yunus-Türk, Mevlana-Acem gibi. Zamanla 

bu ayrım etkisini müzikte daha çok göstermiştir. Bu ayrımı yapanlar, 

Klasik Türk Müziğini Bizans kaynaklı yani Türk’e ait olmayan 

bir müzik olarak ele almışlardır. Gökalp’e göre ise çok sesli müzik 

tamamen medeniyet meselesinden ötürü gündeme getirilmiştir. Dolayısıyla 

bizim kültürümüze değil medeniyetimize dahil olduğu için, 

medeniyet değiştirirken onu bırakıp yeni benimsediğimiz medeniyetin 

müziğini almamız gerekmektedir. İşte sırf bu anlayış yüzünden 

bir dönem Klasik Türk Müziği devletin kültür politikası içinden çıkarılmakla 

kalmamış, eğitimden hatta radyolardan dahi kaldırılarak 

onun yerine Batı müziği getirilmiştir 654 . 

Aslında her ulusun bir güzellik anlayışı, bir ulusal beğenisi vardır. 

Doğal olarak her ulusun bu ulusal beğenisi farklılıklar da arz 

etmektedir. Ulusların bu beğenilerini bulmaları, keşfetmeleri için de 

kesinlikle halka doğru gitmeleri ve estetik eğitim görmelerinde fayda 

vardır 655 . Dolayısıyla Batı müziği ve tekniği ile Türk müziği farklılıklar 

gösterecektir. Her müzik kendi milletinin öz benliğini yaşatacak 

ve sergileyecektir. Mühim olan ulusların kendi benliklerinden 

ödün vermeden, moderni ve evrenseli yakalayabilmeleridir. Bunun 

için yeni teknikler denenmesi gerekiyorsa denenmeli, halkın estetik 

eğitimi ise asla ihmal edilmemelidir. 

4. İlk Müzik Kongresinin Toplanması 

Müzikte çağdaş adımlar atabilmek için girişilen ilk teşebbüs, 

1924 yılında Meclise getirilen “Musiki ve Temsil Akademisi 

Yasası”dır. Ancak Atatürk’ün yeterli bulmadığı bu yasa, bir süre 

sonra yürürlükten kaldırılmıştır. Ünlü müzik araştırmacısı Cevat 

Memduh Altar’ın656 aktardıklarına bakılırsa, Atatürk gerekli dene- 

654 Güngör, a.g.e., s. 112. 

655 Gökalp, a.g.e., s. 129. 

656 C. M. Altar müzik araştırmacısıdır. Leipzig’de müzik ve sanat tarihi öğretimi 

görür. Ankara’daki konservatuarın kurulmasında katkılarda bulunur. Bir dönem 

Güzel Sanatlar Umum Müdürlüğü de yapar.


meler yapılmadan hazırlanan bu yasanın uygulamaya konulmasında 

sakıncalar görmüştür. Çünkü Atatürk her zaman “yasa yapılmadan 

bir deney döneminin geçmesi ve yasanın sonradan hazırlanması 

gerektiği”ni savunmuştur. 

Bu bağlamdaki ikinci teşebbüs ise Ankara Konservatuarı’nın öncüsü 

niteliğindeki Musiki Muallim Mektebi’nde 1933 yılının sonbaharında 

yapılan uzmanlar toplantısıdır. Devlet Müzik Yüksek Okulunun 

kuruluşu ile ilgili yapılan bu toplantı, dönemin Milli Eğitim 

Bakanı Yusuf Hikmet Bayur’un girişimleri ile düzenlenmiştir. Toplantıda 

hazır bulunan müzisyen ve müzik pedagoglarından oluşan 

uzman heyet 657 sonuçta bir tasarı hazırlamıştır. Bu tasarı ile “Milli 

Musiki ve Temsil Akademisi”nin kuruluş kanunu teklif olunmuş ve 

25.6.1934 658 tarihinde 2541 sayılı kanunla da kabul edilmiştir. Ancak 

teklifin kanunlaşmasına rağmen uzunca bir süre uygulanması mümkün 

olmamıştır. Çünkü daha önce onaylanmış kanun ile yeni teklif 

arasındaki farklılıklar, bir anlamda şaşkınlık ve anlaşmazlıkları da 

beraberinde getirmiştir. 

Bu çalışmalar üzerine Musiki Muallim Mektebi bünyesinde bir 

Milli Musiki ve Temsil Akademisi oluşturulmuştur. Ancak akademinin 

yeterli görülmemesi yeni girişimlerin ortaya çıkmasına neden 

olmuştur. Nitekim Atatürk 1935 yılı Meclis açış konuşmasında bu 

kez konuyu tekrar gündeme getirmiştir. “Ulusal musikimizi, modern 

teknik içinde yükseltme çalışmalarına bu yıl daha çok emek 

verilecektir” 659 diyerek herkesten yoğun bir mesai beklediğini ima 

eden Gazi, böylelikle meclise müzik eğitimi ve konservatuar konusunda 

âdeta baskı yapmıştır. İşte bunun üzerine öncelikle ilk etapta 

657 Toplantıda okul müdürü Osman Zeki Üngör, okulun öğretmenlerinden Adnan 

Saygun, Ulvi Cemal Erkin, Ekrem Zeki Ün ve şan öğretmeni Çekotovski’nin 

de hazır bulunduğu bilinmektedir (Çambel, a.g.m., s. 1848). 

658 Horst Widmann da eserinde yasanın 25 Haziran 1934 tarihinde 2541 sayılı 

kanunla kabul edildiğini yazmaktadır (Atatürk ve Üniversite Reformu, Çev. 

Aykut Kazancıgil-Serpil Bozkurt, İÜ Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yay., İstanbul 

1981, s. 117-118); Öztürk, a.g.e., s. 193. Ancak Perihan Çambel adı geçen 

makalesinde bu tarihi 23 Haziran 1934 olarak vermektedir (Çambel, a.g.m., s. 

1848). 

659 1 Kasım 1935 tarihli Beşinci Dönem Birinci Toplanma yılını açarken, ASD, C. 

I, s. 403.

312 


yurt dışından yabancı uzmanlar getirtilmesine karar verilmiştir ki 

bu karar akabinde hemen Paul Hindemith gibi ünlü müzik adamları 

Ankara’ya gelmeye başlamıştır. Bu aradaki en önemli gelişme ise 

yeterli görülmeyen akademi yerine 6 Mayıs 1936 günü kabul edilen 

bir yasa ile Ankara Konservatuarı’nın kurulmasıdır. Konservatuarın 

oluşumunda ve eğitiminde Alman uzmanlardan çok faydalanılmıştır. 

İlk etapta Paul Hindemith ile işe başlayan konservatuarda daha sonra 

müdürlüğe getirilen Carl Ebert ile de örgütlenme tamamlanmıştır. 

Ayrıca bu dönemde yurt dışında eğitim görmeye giden Türk gençlerinin 

bu kurumlarda görev almaya başlamasıyla çok sesli müzik 

hızlı bir atağa kalkmıştır. Bunlar arasında Türk Beşleri olarak bilinen 

kompozitörlerle, Necdet Remzi Atak, Ferhunde Erkin gibi solistler 

de bulunmaktadır 660 . 

Atatürk’ün çalışmalara hız veren bu tarz ifadeleri üzerine, MEB 

bünyesinde Ankara’da bir uzmanlar toplantısı daha yapılmıştır. 1934- 

35 öğretim yılında dönemin Milli Eğitim Bakanı Abidin Özmen’in 

yaptığı bu toplantı (26 Kasım) ilk müzik kongresi olarak gösterilmiştir. 

Bu kongrenin amacı, memlekette yapılması düşünülen müzik 

inkılâbı hakkında alınması gereken tedbirleri tespit etmek olarak belirlenmiştir. 

Ankara’daki bu kongreye çağrılan sekiz müzisyen ve sanatçının 

isimleri 661 ise Cemal Reşit Rey, Cevat Memduh Altar, Halil 

Bedii Yönetken, Hasan Ferit Alnar, Necil Kâzım Akses, Ulvi Cemal 

Erkin, Nurullah Şevket Taşkıran ve Cezmi Erinç’tir 662 . Heyette ayrıca 

Veli, Ahmet Adnan, Mahmut Ragıp, Ferhunde Ulvi, Necdet ile 

Talim ve Terbiye Kurulu’ndan İhsan, Kâzım Nami ve Vedat Nedim 

Beylerin de hazır bulundukları belirtilmektedir. Toplantıda müzik 

eğitimi, müzik eserlerinin telif haklarında yapılacak düzenlemeler 

gibi teknik konuların yanı sıra, “radyodan sonra plak vasıtasıyla yahut 

umumi mahallerde çalınan alaturka musikinin men’i çareleri” 

ile “operetlerin musiki, ahlak ve tiyatro bakımından kontrolü” gibi 

yasaklayıcı/denetleyici önlemler görüşülmüştür 663 . 

660 Turan, a.g.e., s. 301. 

661 Son Posta gazetesi, kongreye İstanbul’dan katılmak üzere Nimet Vahit Hanım, 

Hasan Ferit Alnar ve Cemal Reşit Rey’in gidecekleri haberini vermektedir 

(Son Posta, 25 Ekim 1934, s. 3). 

662 Orhan Şaik Gökyay, “Ankara Devlet Konservatuarı Tarihçesi”, Güzel Sanatlar 

Dergisi, C. I, S. 3, s. 52. 

663 Füsun Üstel, “1920’li ve 30’lu Yıllarda “Milli Musiki” ve “Musiki İnkılabı” “, 

Defter, S. 22, 1994, s. 51.


Yapılan kongre sonucunda heyet bazı encümenlere ayrılmış, bir 

de “Türkiye Devlet Musikisi ve Tiyatro Akademisi’nin Ana Çizgileri” 

başlıklı rapor hazırlanmıştır 664 . Komisyonun aldığı ilk kararlar 

ise şöyledir: 

1. Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü’nün kurulması 

2. Devlet Musiki ve Tiyatro Akademisi’nin kurulması 

3. Musiki Muallim Mektebi’nde Musiki Pedagojisi Şubesi’nin 

açılması665 . 

Son Posta gazetesinde bu konuyla ilgili çıkan bir haberde, kongrede 

musiki, edebiyat, resim gibi sanatların Maarif Vekâletine bağlı 

bir Müsteşarlık ile idare edilmesi hakkında fikirler ileri sürüldüğü, 

ayrıca üniversitelerde de bir “Musiki Tarihi” dersinin okutulması 

hakkında düşüncelerin dile getirildiği yazmaktadır666 . Kongre sonrasında 

yabancı uzmanların düşüncelerine de başvurulması kararlaştırılmıştır. 

Bu kapsamda ilk rapor Licco Amar’dan gelmiştir (Kasım 

1934). Bunu sırasıyla Joseph Marx, Paul Hindemith ve Carl Ebert’in 

raporları takip etmiştir. Bütün amaç, Türkiye’de çok sesli müziğe 

geçiş aşamasında bir konservatuar ve bir temsil akademisinin kurulmasını 

sağlamaktır. 

Bütün bu çalışmalar neticesinde daha sonraki dönemde bazı 

olumlu gelişmeler meydana gelmiştir. Bilindiği gibi 1935 tarihinde 

Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası kurulmuş, 1936’da Musiki 

Muallim Mektebi Devlet Konservatuarına dönüştürülmüş, 1939’da 

Müzik öğretmeni yetiştirme işini Gazi Eğitim Enstitüsü üstlenmiş ve 

1949’da da Devlet Opera ve Balesi kurulmuştur. 

B. Kurumlaşma 

1. Musiki Muallim Mektebi 

Atatürk özellikle Cumhuriyet’in ilânı sonrasında Batı müziği ve 

tekniğinin getirilmesinde son derece kararlı davranmıştır. Ancak bu 

664 Filiz Ali, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Konservatuarlar”, CDTA, C. VI, s. 

1531. 

665 Cemal Reşit Rey, “Atatürk ve Müzik”, Cumhuriyet, 11 Kasım 1963, s. 6; 

Gedikli, a.g.t., s. 25; Şen, a.g.m., s. 633. 

666 Son Posta, 30 Ekim 1934, s. 3.

314 


noktada halkının müzik zevkini de göz ardı etmemiştir. Öyle ki bir 

konuşmasında, “Halkın musiki ihtiyacını düşünmek gerekir. Halkın 

musiki zevkinin gelişmesi için bu musikiye “Batı Musikisi” alışması 

ve bu musikiden hoşlanması, köklü bir musiki eğitimine ihtiyaç vardır” 

diyerek bu kez de olayın eğitim boyutunu gündeme taşımıştır 667 . 

Gerçekten de asıl önemli olan musiki eğitimidir. İşte bunun üzerine 

hemen Musiki İnkılâbının insan kaynağını oluşturabilmek amacıyla 

harekete geçilmiştir. Örneğin daha Hilâfetin kaldırılmasından hemen 

sonra Ankara’ya çağrılan Osman Zeki Üngör ’ den bir orkestra kurması 

istenmiştir. İstiklâl Marşımızın bestecisi ve Cumhurbaşkanlığı 

Orkestrasının ilk şeflerinden olan Osman Zeki 668 de Atatürk’ün isteği 

üzerine İstanbul’a dönerek bu orkestrayı oluşturmaya çalışmıştır. 

Yıllarca Atatürk’ün orkestra şefliğini yapmış olan Zeki Bey bu olayı 

şöyle anlatmıştır: “...Ankara’da Mustafa Kemal Paşa’nın özel sekreteri 

Hayati’den bir mektup aldım. Beni Ankara’ya davet ediyorlardı. 

Ertesi gün de bir memur geldi, daveti yineledi. Kalktım, elimde 

kemanımla gittim. Mustafa Kemal Paşa’yı zaten tanırdım. Çankaya 

Köşkü’nde ziyaret ettim. -Hoşgeldin Zeki Bey..Artık burada beraber 

çalışacağız, dedi. Ben de: -Tabii efendim. Emredersiniz, cevabını verdim. 

Fakat çalışmak için orkestra lâzımdı. O zamanki Ankara’da böyle 

şeyler, hak getire... Beş altı gün sonra İstanbul’a dönerek, piyanist 

Sadir, viyolonist Halim, viyolonist Nedim ve flütist Kadri’den oluşan 

ufak bir orketsra grubunu Ankara’ya gönderdim. Bu Ankara’nın ilk 

orkestrasıydı..”. Bundan sonra kendisi de Ankara’ya giden Zeki Bey, 

yine bir akşam Atatürk’ün, kendisinin göndermiş olduğu orkestrayı 

dinlerken, halkın da müzik ihtiyacını gidermeye gerek olduğunu, 

İstanbul’daki Saray orkestrasının derhal Ankara’ya getirtilmesini is- 

667 Ataman, a.g.e., s. 6. 

668 Osman Zeki (1880-1958), Muzıka-yı Hümayundan yetişmiş bir müzisyendir. 

Birinci Dünya Savaşı sırasında, Muzıka-yı Hümayun ile birlikte Viyana, 

Berlin, Budapeşte, Münih vs. yerlerde konserler verir. Bu gezi dönüşünde 

bandonun üflemeli çalgılarını da orkestrasına katarak Union Française’de haftalık 

konserler vermeye başlar. Cumhuriyetin ilânı sonrasında 1924 yılında 

Ankara’da verdiği iki konser, topluluğun kaderini değiştirir. Riyaseticumhur 

Musiki Heyeti adını alan topluluk hemen Cumhurbaşkanlığına bağlanır. Topluluğun 

ilk şefi de Osman Zeki olur. İstiklâl Marşı dışında çoğu marş olmak 

üzere başka yapıtları da mevcuttur (“Osman Zeki Üngör”, Ana Britannica, C. 

XXI, s. 469).


tediğini ifade ettiğini anlatmıştır. Bunun üzerine gereken çalışmalar 

yapılmış ve tam seksenbeş kişilik orkestra, Zeki Bey’in ifadesiyle 

“takım taklavatıyla tamam” bir şekilde Ankara’ya gelmiştir 669 . Osman 

Zeki’nin Cumhurbaşkanlığı Orkestrası’nı Ankara’da değil de, 

İstanbul’da oluşturmaya çalışması ise ayrıca dikkat çekmektedir. 

Sadece bu çalışma bile bize, hem Ankara’nın bu kapasiteye henüz 

sahip olmadığını hem de İstanbul’un hâlâ önemli bir kültür merkezi 

olmaya devam ettiğini göstermektedir. 

Aynı yıl Muzıka-yı Hümayun da İstanbul’dan Ankara’ya getirilmiştir. 

“Riyaseticumhur Musiki Heyeti” adını alan heyete önceleri 

Osman Zeki Üngör, daha sonra da Adnan Saygun şeflik yapmıştır. 

Heyetin adı 1933 yılında Cumhurbaşkanlığı Filârmoni Orkestrası 

olarak değiştirilmiştir. Orkestra hakkında ayrıntılı bilgi daha sonra 

verilecektir. 

Bahsettiğimiz üzere, 1923’den sonra el atılan konuların başında 

müzik eğitimi meselesi gelmiştir. O günlerde ülkede Batı müziğine 

vakıf bir tek, 1910 yılında Emrullah Efendi tarafından Avrupa’ya 

gönderilmiş olan Musa Süreyya Bey bulunuyordu 670 . Okullarda bulunan 

müzik hocalarının hepsinin de alaturkacı öğretmenler oldukları 

söyleniyordu. Dolayısıyla inkılâplar döneminde Batı müziğinin 

gündeme gelmesi Ankara’yı böyle bir problemle karşı karşıya bırakmıştı 

671 . İşte bu durum Batı müziği eğitimi verecek ve öncelikle 

bu müzik türünde öğretmenler yetiştirecek bir kurum açma mecburiyetini 

beraberinde getirmiştir. Böylelikle Ankara’da oluşturulan 

orkestrayı, özellikle Batı müziği alanında hazırlanmış bir kadroya 

dayalı olarak açılan Musiki Muallim Mektebi (MMM) takip etmiştir. 

Bu oluşumu teşebbüslerin en önemlisi olarak addedebiliriz. Musiki 

Muallim Mektebi’nin kuruluş amacı, öncelikle sanatçıdan çok orta 

669 Banoğlu, Nükte Yergi ve Fıkralarıyla Atatürk, s. 170-171. 

670 Gökyay, a.g.m., s. 49. 

671 MMM açıldıktan kısa bir süre sonra okullarda Türk müziği eğitimi yasaklanır. 

Bu uygulama çoğunlukla, yeni anlayışla müzik öğretmenleri yetiştirilinceye 

kadar Türk müziğinin insanlarla alâkasının kesilmesi şeklinde yorumlanmaktadır. 

Ayrıca bu dönemde Osman Şevki Uludağ, Hüseyin Sadettin Arel gibi 

aydınların, mektebe Türk musikisi derslerini koydurabilmek için mücadele 

verdikleri ancak başarılı olamadıkları da anlatılmaktadır (Ayvazoğlu, Behar, 

Savaşır, Sökmen, “Müzik ve Cumhuriyet”, s. 10).

316 


öğretim için müzik öğretmeni yetiştirmek, ikinci olarak da bir sonraki 

süreçte milli musiki ve temsil akademisinin kurulmasını sağlamak 

672 şeklinde belirlenmiştir. Nitekim bu amaç doğrultusunda çok 

sayıda müzik eğitimcisi yetiştirilmiş ve bunlardan istifade edilmiştir. 

Örneğin Sadi Yaver Ataman da bu amaçla yetiştirilmiş öğretmenlerden 

birisidir. 

Dönemin Maarif Vekili Vasıf Çınar zamanında 1 Eylül 1924 

tarihinde kurulan okul, 1 Kasım 1924 tarihinde de öğretime başlamıştır. 

1924-25 öğretim yılı okul için bir nevi deneme yılı olmuştur. 

Okulun gerçek anlamda öğretime başladığı dönem ise 1925-26 öğretim 

yılıdır. Okulun öğretime başlamasıyla birlikte ilk talimatnamesi 

de hazırlanmıştır. Adı geçen talimatname, 29 Temmuz 1341 (1925) 

tarihinde 2279 sayılı kararname ve Hükümetin onayı ile yürürlüğe 

girmiştir 673 . Musiki Muallim Mektebi’nde öğretim süresi, ilkokul 

üzerine toplam dört yıldır. Bunun ilk üç yılı öğretim, kalan bir yılı da 

uygulama olarak düşünülmüştür. 1931 yılında okulun öğretim süresi 

altı yıla çıkarılmıştır 674 . 

Hazırlanan talimatname gereğince kurumun idari kadrosu bir 

müdür, bir müdür yardımcısı ve bir de dahiliye müdürü şeklinde 

tespit edilmiştir. Ayrıca müdüre özellikle Batı müziğine vakıf olma 

koşulu da getirilmiştir. 1924 öğretim yılında okulun başına ünlü viyolonist 

Osman Zeki Üngör müdür olarak atanmıştır. İlk öğretim 

yılında kurumun öğretim kadrosunu Cumhurbaşkanlığı Filârmonik 

Orkestrası üyeleri meydana getirmiştir. Daha sonra farklı bir yol takip 

edilmiş ve kadronun iyileştirilmesine çalışılmıştır. Bu doğrultuda 

Avrupa’ya kendi imkânlarıyla eğitim almaya gidenlerin (Cevat 

Memduh Altar, Necil Kâzım Akses gibi) Vekâlet hesabına alınması 

ve Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi gündeme gelmiştir. Atatürk’ün 

isteği üzerine Viyana, Paris, Berlin, Roma gibi yerlere öğrenciler 

tahsile gönderilmiştir 675 . Nurullah Şevket Taşkıran ile Halil Bedii 

672 Ataman, a.g.e., s. 2. 

673 “Musiki Muallim Mektebi Tâlimatnâmesi”, (MMMT), Maarif Düsturu, I, 

1925, 208-211; BCA, 030.18.01/014.47.11; Yiğit, a.g.t., s. 163. 

674 Musiki Muallim Mektebi Tâlimatnâmesi (MMMT), 1931, Resmi Gazete, S. 

1769, 8 Nisan 1931; Gökyay, a.g.m., s. 50. 

675 Perin, a.g.e., s. 57.


Yönetken Avrupa’ya gönderilen ilk öğrenciler olmuşlardır. Bunu Ulvi 

Cemal Erkin, Cezmi 676 , Ekrem Zeki 677 gibi isimler takip etmiştir. 

Şan için de İstanbul’dan Afife Hanım gönderilmiştir 678 . 

1935 yılında “bir musiki konservatuarı teşkili ve Türkiye’de 

musiki kültürünün organizasyon işlerinde Vekâletin müşaviri olarak 

tedkiklerde bulunmak üzere” gelen Prof. Paul Hindemith, Musiki 

Muallim Mektebi’nde de bazı incelemeler yapmıştır. Hindemith 

yaptığı tedkikler sonucunda yazdığı “Türk Musiki Hayatını Kurtarmak 

İçin Teklifler” başlıklı eserinde okul hakkında bazı eleştirilerde 

bulunmuştur. Hindemith bu eserde, “Musiki Muallim Mektebinde 

mevcut öğretmenlerin bir kısmının, ihtiyacı karşılayacak nitelikte 

olmadığını ileri sürerek, öğretim kadrosunun Avrupa’dan getirilecek 

öğretmenlerle takviye edilmesini teklif” etmiştir 679 . Nitekim bunun 

sonucunda Hindemith’in isteği üzerine Avusturya’dan Prof. Şmild, 

Almanya’dan Prof. Ernst Praetorius, Prof. Paul Lohmann gibi uzmanlar 

getirtilmiştir. 

1928-29 öğretim yılında okulda 10 öğretmen ve 5 öğretmen yardımcısı 

görevliyken, bu sayı 1937-38 öğretim yılında Türk öğretmen 

sayısı 21 (10 Kadın-11 Erkek) ve MMM, Tiyatro ve Opera kısmında 

bulunan yabancı öğretmen sayısı 23 (2 Kadın-21 Erkek) olmak 

üzere 44’e yükselmiştir 680 . Musiki Muallim Mektebi’nin ilk öğrenci 

sayısını altı kişi teşkil etmiştir. 1924-25 öğretim yılı sonunda bu sayı 

12’yi bulmuş, sonraki yıllarda öğrenci sayısında sürekli bir artış 

görülmüştür. Örneğin 1935-36 öğretim yılında öğrenci sayısı 67’si 

676 Ünlü viyolonist Cezmi Erinç. 

677 Osman Zeki Üngör, Musiki Muallim Mektebinde 1934 yılına kadar çalışır. 

1934’te sağlık nedeniyle emekliliğini isteyerek İstanbul’a geri döner. Oğlu 

viyolonist Ekrem Zeki Ün de (1910-1987) Ankara Musiki Muallim Mektebinde 

öğretmenlik yapmış bir isimdir. Ekrem Zeki, 1924-30 arası Avrupa’daki 

öğrenimi sonrasında bu okula atanır. Ancak O da babasıyla birlikte 1934 yılında 

İstanbul’a dönmeyi tercih eder. Daha sonra İstanbul Muallim Mektebinde 

(sonra Atatürk Eğitim Enstitüsü, bugünkü Marmara Üniversitesi Atatürk 

Eğitim Fakültesi) ders vermeye başlar. Bu göreve ek olarak 1945 yılında da 

İstanbul Belediye Konservatuarında (bugünkü İstanbul Üniversitesi Devlet 

Konservatuarı) keman öğretmenliği yapar (“Ekrem Zeki Ün”, Ana Britannica, 

C. XXI, s. 468). 

678 Gökyay, a.g.m., s. 50. 

679 Öztürk, a.g.e., s. 194-195. 

680 Öztürk, a.g.e., s. 195.

318 


kız olmak üzere toplam 149’a yükselmiştir 681 . Bu dönemde Prof. 

Hindemith’in kurumla ilgili verdiği raporda, öğrencilerin durumuyla 

ilgili bazı eleştiriler de yer almıştır. Bir kısım öğrencinin kabiliyetsiz 

olduğu, okuldaki öğrencilerin kesinlikle bir sınavdan geçirilmeleri 

gerektiği gibi noktalar üzerinde durulmuştur. Bunun üzerine hemen 

harekete geçilmiştir. 6-12 Mayıs 1936 tarihleri arasında Müdür Rauf 

Yener, Necil Kâzım Akses, Eduard Zuckmayer, Ernst Praetorius 

ve Paul Hindemith’ten oluşan komisyon tüm öğrencileri sınavdan 

geçirmiş, bunun sonucunda da sadece 86 öğrenci okulda kalmayı 

başarmıştır. Geri kalan 43 öğrenci ise başka okullara dağıtılmıştır 682 . 

Bu arada Kültür Bakanlığı da orta öğretimde musiki derslerinden 

arzu edilen verimi alabilmek amacıyla Ankara’da bulunan Musiki 

Muallim Mektebi’nde bir komisyon toplamayı planlamıştır. Komisyonun 

görevi, muallimler üzerinde yapılacak tahkikat ile ehil olmayanların 

vazifesine son vermek şeklinde belirlenmiştir 683 . 

1924-34 yılları arasında yatılı, gündüzlü ve parasız olarak eğitime 

devam eden Musiki Muallim Mektebi ilk etapta Ankara Cebeci’de 

bir binaya yerleşmiştir. 1925-26 öğretim yılında ise Rus Sefareti 

müsteşarının ikâmetgahı ve eski Azerbaycan Sefarethanesi kiralanmıştır 

684 . Ancak bu binalar bir süre sonra okula yetersiz gelmeye başlamıştır. 

Gereken ortamın sağlanabilmesi için dönemin Maarif Vekili 

Mustafa Necati Bey hemen harekete geçmiştir. Bu arada okul tarihi 

açısından Mustafa Necati Bey çok ayrı bir yere sahiptir. Okulun yeni 

ve modern bir binaya kavuşması için Cebeci Demirbahçe’de bazı 

araziler satın alınmış, Maarif Vekâleti tarafından ülkeye davet edilen 

Prof. Egli’ye 685 de okulun projeleri hazırlatılmıştır. 7 Mayıs 1928 

tarihinde Maarif Vekili’nin katılımlarıyla başlayan okul inşaatı 1929 

yılında bitirilerek 1929-30 öğretim sezonuna yetiştirilmiştir. 

Dar bir bütçeyle ve çok sınırlı imkânlarla 686 kurulan Musiki Mu- 

681 Gökyay, a.g.m., s. 49-50. 

682 Gökyay, a.g.m., s. 54. 

683 Tan, 4 Mayıs 1935, s. 3. 

684 Gökyay, a.g.m., s. 49. 

685 Egli, Ankara’da ilk modern binayı yapan mimar olarak bilinmektedir. 

686 1925 yılı bütçesinde Musiki Muallim Mektebi’nin 9960 liralık bir tahsisatı 

vardı. Ayrıca okulda ders aracı olarak da sadece 10 keman bulunuyordu. Ancak 

sonraki yıl okula 25 keman, 2 piyano, 1 armoniyum, 2 viyolonsel, 2 flüt 

alınabilmiştir (Gökyay, a.g.m., s. 49-50).


allim Mektebi’nde 1934 yılı tam bir değişim yılı olmuştur. Maarif 

Vekili Yusuf Hikmet Bayur döneminde, bir “Milli Musiki ve Temsil 

Akademisi” 687 kurularak, Musiki Muallim Mektebi bu akademinin 

bünyesine alınmıştır. 25 Haziran 1934 tarihinde 2541 sayılı kanunla 

kurulan Milli Musiki ve Temsil Akademisi üç kurumdan meydana 

getirilmiştir. 1) Musiki Muallim Mektebi, 2) Riyaseticumhur 

Filârmonik Orkestrası, 3) Temsil Şubesi. Ancak 12 Haziran 1936 günü 

3045 numaralı kanun gereğince Riyaseticumhur Filârmonik Orkestrası 

akademiden ayrılmıştır. 1936-37 öğretim yılında ise kuruma 

“Musiki Muallim Mektebi’nin Temsil Sınıfları” ismiyle yeni bir 

konservatuar bölümü eklenmiştir 688 . Nihayet Musiki Muallim Mektebi 

1938-39 öğretim yılında kurumun Gazi Terbiye Enstitüsü’nün 

bir şubesi haline getirilmesiyle son bulmuştur. 

Musiki Muallim Mektebi’ndeki Temsil Şubesi ise alınan karar 

gereğince 6 Mayıs 1936 tarihi itibarıyla Devlet Konservatuarı’na 

dönüştürülmüştür (Bugünkü Ankara Devlet Konservatuarı). Daha 

sonraki dönemlerde de konservatuarlar ile ilgili yasaların çıkarılmasına 

ağırlık verilmiştir. Örneğin İkinci Dünya Savaşının en şiddetli 

döneminde, Meclis “Devlet Konservatuarının Kuruluşu Hakkında 

3829 Sayılı Kanun”u kabul etmiş (1939), bunu 1949 yılında yine 

Meclisten çıkan “Devlet Tiyatrosu Hakkında 5441 Sayılı Kanun” 

izlemiştir 689 . 

Musiki Muallim Mektebi bu dönemde sadece müzik öğretmeni 

yetiştirmekle kalmamış, “müzik eğitimi veren bir halk eğitim merkezi 

görevini” de üstlenmiştir. Bu amaçla okulda Kasım 1932’den 

itibaren halka “serbest musiki dersleri” açılmıştır. Halkın büyük rağbet 

gösterdiği bu ücretsiz kurslarda piyano ve keman olmak üzere iki 

kısım yer almıştır 690 . Okula bunun haricinde, Ankara halkının müzik 

ihtiyacını karşılamak gibi bir misyon da yüklenmiştir. Gerçekten de 

okul zamanla başkent Ankara’nın önemli müzik faaliyetlerinin yapıldığı 

bir merkez haline gelmiştir. Kemal Atatürk’ün isteği üzerine 

687 Milli Musiki ve Temsil Akademisi’nin Teşkilât Kanunu, 25 Haziran 1934, 

Düstur, 3. Tertip, XV, 1329-1332; Resmi Gazete, S. 2743, 4 Temmuz 1934. 

688 Gökyay, a.g.m., s. 51. 

689 Perin, a.g.e., s. 57. 

690 Ayrıntılı bilgi için bk. Öztürk, a.g.e., s. 200.

320 


okulda Aralık 1930’dan itibaren her Cuma ücretsiz halk konserleri 

ile her öğretim yılı sonunda yıllık konserler verilmesi söz konusu 

olmuştur. Nitekim Atatürk başta olmak üzere dönemin devlet erkânı 

ve yabancı diplomatlar bu merkezin müdavimleri haline gelmişlerdir. 

Bu arada okulun öğretmenleri tarafından verilen konferanslar da 

büyük rağbet görmüştür. Bunların içinde Ankara Türk Ocağında 3 

Nisan 1930 günü okulun tarih öğretmeni Afet İnan’ın verdiği konferans 

(kadınların seçme hakkı konulu) ilk örneği teşkil etmiştir 691 . 

Musiki Muallim Mektebi, Yeni Türkiye’nin gündemine Batı 

müziği’nin hızlı bir giriş yapmasına neden olmuştur. Aslında Batı 

müziği ülkeye ilk olarak Osmanlı döneminde girmeye başlamış ve 

eğitimi de Darülelhan ile verilmeye çalışılmıştır. Cumhuriyet döneminde 

de Batı müziğini yerleştirme misyonunu Musiki Muallim 

Mektebi üstlenmiştir. Bunun sonucunda ise Cumhuriyetin onuncu 

yılına dek, geçen on yıllık süreçte eski ile yeninin mücadelesi hiç 

bitmeden devam etmiştir. Müzik alanında şunu söyleyebiliriz ki, 

geçen on yılın sonunda alafranga yani Batı müziği galip gelmiştir. 

Hatta tek sesli, çok sesli tartışmalarında Türk müziği çoğu kez “iptidai” 

görülmüştür. En basitinden o yıllarda Peyami Safa, Cumhuriyet 

gazetesindeki bir yazısında milli musikimizin artık meyhanelerden 

başka bir yerde dinlenmesine imkân kalmadığını yazabilmiştir 692 . 

Safa yazısının son bölümünde ise alaturka müziğin içinde bulunduğu 

durum ve geleceği hakkında “...Alaturka musikînin hemen bütün 

sanatkârları, halkı bugün bir konser salonuna değil, topyekün meyhanelere 

çağırıyorlar. Alkolün ve musikînin daveti birleşince, dinleyiciler 

arasında da alkolik ve musikî dostu birbirine karışıyor. Bunda 

içki satanlarla beraber çalgı çalanlar ve şarkı söyleyenler de birşeyler 

kazanabilirler, fakat alaturka musikînin pek çok şey kaybettiğine, 

hayatını ve istikbâlini kaybettiğine hiç şüphe yoktur. İçkili bahçelerde 

alaturka musikîyi yaşattığını zanneden bestekâr aldanıyor: Pek 

yakın bir istikbâlin Türkleri, bu meyhane zırıltılarına ne alaturka, 

ne de musikî diyeceklerdir. Bilâkis, bu sesin içinde musikîye benzer 

bir şey kaldıysa, içki, onu da sanat tarihinin en şerefsiz mezarlığına 

doğru ite kaka sürüp götürüyor” şeklinde bir yorum yapmıştır. 

691 Ayın Tarihi, S. 82-83, s. 7119; Öztürk, a.g.e., s. 200-201. 

692 Peyami Safa, “Meyhaneye Düşen Musikî”, Cumhuriyet, 5 Eylül 1937, s. 3.


P. Safa’nın Cumhuriyet gazetesinde alaturka musikinin düştüğü 

durumla ilgili kısa aralarla yazdığı yazılar o günlerde ciddi bir 

tartışma ortamının doğmasına neden olmuştur. Yazarın yukarıda adı 

geçen yazısından beş gün sonra yani 10 Eylül 1937 günü bu kez de 

“Alaturka Musikiyi Meyhaneden Kurtarmaya Doğru...”başlıklı yeni 

bir yazısı sütunlardaki yerini almıştır. Peyami Safa 5 Eylül günü çıkan 

yazısı üzerine bir gazeteye demeç veren Münir Nurettin Bey’in 

açıklamalarına cevap verdiği bu yazısında da çok ilginç yorumlar 

yapmıştır. Şöyle ki, M. Nurettin Bey konuşmasının bir bölümünde 

“...iyi ama, bu içkili gazinolar konservatuarın yerine geçmek iddiasını 

taşımıyor ki... Nihayet bu gibi yerlerde çalışan müzisyenler, 

biz burada Türk musikisini temsil ediyoruz diye bir iddia da ortaya 

atmış değiler...” demiştir. P. Safa bu yoruma “içkili gazinolarda çalışan 

sanatkârların tevazuları, alaturka musikinin oralardan başka 

hiçbir yerde dinlenmez bir hale gelmiş olmasına mani değildir. Ortada 

iddiadan daha kuvvetli birşey var, hadise var. Bu hadise içkili 

musikinin konser musikisini altettiğini gösteriyor” cevabını vermiştir. 

Aslında yapılan görüşmede M. Nurettin’in de içinde bulunulan 

durumdan pek memnun olmadığı ortadadır. Nitekim bu konuda da 

“memleketimizde senede birkaç defa verilen ciddi konserler, halkın 

musiki ihtiyacını karşılayacak vaziyette değildir. Bu suretle halkımız 

bu en tabii ihtiyacını çalgılı bahçelerde tatmin etmek mecburiyetinde 

kalıyorsa, kabahat ne halkındır, ne de bizim...” demiştir. Bu 

açıklama üzerine P. Safa da, “Öyle ise kabahat kimindir? Ortada 

sanatkârla halktan başka acaba kim, hangi ecinniler var?” diye sormuştur. 

Yazının devamında M. Nurettin’in “Resmi makamlar bu işi 

himaye altına almışlar. Bu himaye biraz daha şümullendirilir, konserlerin 

adeti fazlalaştırılır, halka yüksek musiki zevki telkin edilirse 

o da bu gibi çalgılı bahçelerden ayağını çeker” sözleri üzerine 

ise Safa, “Teşhissiz tedavi olmaz. Alaturka musiki sanatkârlarından 

biri gibi, Avrupa’da da ahalinin konserlere “bir cebinde şişe, bir 

cebinde fıstık, hem içip hem dinlemek için” gittiği iddia edilirse, 

felâkete çare bulunmaz. Devlet himâyesine gelince..İş ona mı kaldı 

acaba?...” diyerek yazısını bitirmiştir 693 . P.Safa sonraki günlerde de 

693 Safa, “Alaturka Musikiyi Meyhaneden Kurtarmaya Doğru..”, Cumhuriyet, 

10 Eylül 1937, s. 3.

322 


alaturka müziğin düştüğü durumu irdelemeye devam etmiştir. Ancak 

bu tarz yaklaşımlar ve eleştiriler ülkede Türk müziğinin yerini Batı 

müziğinin almasına, halkın bu müzik türüne kanalize edilmesine ve 

geçiş sürecinin hızlandırılmasına fayda sağlamıştır. 

2. Cumhurbaşkanlığı Filârmoni Orkestrası 

Atatürk müzik eğitimi konusunda ve Batı müziğinin ülkede yerleşmesinde 

kurumlaşmaya öncelik vermiştir. Bir yandan Batı müziği 

yapan senfoni orkestraları, bandolar hızla oluşturulurken, diğer 

yandan da bunları yetiştirecek eğitim kurumları kurulmuştur. Bu 

kurumlardan biri de Cumhurbaşkanlığı Filârmoni(k) Orkestrası’dır. 

İlginç olan, Ankara’da kurulan bu orkestraya “Cumhurbaşkanlığı 

Filârmoni Orkestrası” (CFO) isminin verilmiş olmasıdır. Aslında bu 

çok manidardır, çünkü saltanattan bu yana alınan kurumların hiçbirinde 

“Cumhurbaşkanlığı” tarzında bir ifadeye yer verilmemiştir. 

Bu, Atatürk’ün hayatında müziğin önemini bize vurgulayan basit bir 

örnektir. 

İlk adıyla Riyaseticumhur Filârmoni Orkestrasının gelişmesi için 

Atatürk gerçekten çok çaba sarf etmiştir. Bu dönemde Hükümet yurt 

dışından uzman getirmekten ve onlara gereken ödemeleri yapmaktan 

hiçbir zaman kaçınmamıştır. Orkestra için yurt dışından çok sayıda 

uzman getirilerek alet teminine çalışılmıştır. Örneğin 1935 yılında, 

Filârmoni Orkestrasını düzenlemek ve bir ay müddetle onu idare etmek 

amacıyla Rusya’dan orkestra şefi Steinberg getirilmiştir 694 . Bin 

lira ücret verilmesi Bakanlar Kurulu kararınca onanan (27.4.1935) 

Steinberg, orkestrada belirtilen süre zarfında çalışmıştır. 

Yine 1935 yılı kapsamında orkestranın daimi şefliğini yapmak 

üzere getirtilen Dr. Ernst Praetorius için de Bakanlar Kurulu 

(7.11.1935 günlü toplantı neticesinde) gereken kararı alarak, şefin 

ücreti ve bir defaya mahsus olmak üzere gidiş geliş yol parasının 

ödenmesini kabul etmiştir 695 . 

694 Steinberg’e, 1934 yılı mali bütçesinin 563. ecnebi mütehassıs ve muallimler 

ücret ve harcırah tertibine göre, 2689 sayılı kanuna eklenen tahsisat dahilinde 

olmak üzere ve başka tahsisat istememek koşuluyla 1000 lira ücret verilmesi 

kararlaştırılır (BCA, 030.18.1.2./54.31.13). 

695 BCA, 030.18.1.2./ 59.83.20.


Sadece Rusya’dan değil, Almanya’dan da o dönemde çok sayıda 

uzman getirtilmiş ve dünyaca ünlü bu müzisyenlerden faydalanılmıştır. 

Berlin Yüksek Müzik Akademisi Şan Profesörlerinden 

Prof. Paul Lohmann da yine Bakanlar Kurulu kararı ile tüm masrafları 

karşılananlardan biridir. Ankara’ya gelen ünlü müzik adamlarının 

asistanlarını da beraberlerinde getirdiklerini görüyoruz. Yine 

Ankara Müzik Öğretmen Okulunda şan öğretmenliği yapmak üzere 

Ankara’ya getirtilen Lohmann’a (hem iki aylık kadrosu tasdik edilir, 

hem de maaşı) iki aylık ücret karşılığında 708 liradan toplam 1416 

lira, gelip gitme parası, harcırah, olarak da 250’şer liradan 500 lira 

ödenmesi kararlaştırılmıştır. Profesör beraberinde ekibini de getirmiştir 

696 . 

Başka bir örnek de yine Filârmoni Orkestrası sahne ve opera mimari 

işleri esaslarını tetkik etmek üzere Berlin’den getirtilecek olan 

Prof. Arşitekt Pölzig’e aittir. Profesör Pölzig de tıpkı Profesör Lohmann 

gibi harcırah bedeli ödenerek gelmiş ve görevine başlamıştır. 

Bakanlar Kurulu Pölzig’e harcırah bedeli olarak 255’şer liradan 510 

Türk Lirası ödenmesini 2.4.1936 tarihli toplantıda kabul etmiştir 697 . 

Bakanlar Kurulu’nda, bu dönemde bir yandan uzmanlar getirtilmesi 

ve bunlara gereken ödemelerin yapılması kararlaştırılırken 

diğer yandan da çalışmakta olan kişilerin bitmekte olan görev süreleri 

uzatılmıştır. Örneğin Reisicumhur Musiki Heyetinde çalışan yabancı 

uzmanlardan Harpistin’in sözleşmesi 3.11.1931 tarihli toplantı 

neticesinde iki sene daha uzatılmıştır 698 . 

Bu arada yabancı uzmanlar 699 içersinde önemli bir yeri olan, ilk 

etapta musiki işlerinde kendisinden faydalanılmak üzere bir ay müd- 

696 Cumhuriyet arşivinde bununla ilgili olarak gördüğümüz belgelerde kadrodaki 

isimler yer almamakta, sadece masraflar verilmektedir (BCA, 030.18.1.2./ 

59.84.5 ve eki 143/143). 

697 BCA, 030.18.1.2./ 62.18.3. 

698 BCA, 030.18.1.2. / 24.72.13. 

699 BCA’de yaptığımız çalışma sırasında, Filârmoni Orkestrası için Almanya’dan 

getirtilmesi düşünülen ve kadrolarının onaylandığı çok sayıda belgeye rastladık. 

Ancak hiçbirinde ayrıntılı bilgi elde edemedik. Örneğin Almanya’dan 

getirilecek iki uzmana ait kadro hakkında bk. BCA, 030.18.1.2. /60.93.17; 

Almanya’dan getirilecek sekiz uzmanın kadro tasdiki hakkında bk. BCA, 

030.18.1.2./ 62.12.8.

324 


detle Almanya’dan getirtilen Profesör Paul Hindemith için de bu tür 

kararların çıktığını görüyoruz. Hindemith’in mukavelesinin bitimi 

olan 6.5.1935 tarihinden itibaren on gün daha görev süresinin uzatılması 

ve bu çalıştığı günler için de kendisine 666 lira 66 kuruş ücret 

verilmesi uygun görülmüş ve karar Bakanlar Kurulunun 13.5.1935 

tarihli toplantısında onanmıştır 700 . 

Ankara’da tesis edilen Devlet Konservatuarı ve Tiyatro Okulunun 

Teganni 701 ve Enstrüman şubesinde çalıştırılmak üzere çok sayıda 

yabancı uzmana yer verilmiştir. Örneğin adı geçen kurumlarda 

geçici bir süre çalıştırılmak üzere Alman yahudilerinden Profesör 

Max Klein ile madam Freida Silberknopf 702 ve Valter Ruzicka da 

getirtilmesi karar verilen kişiler arasındaki yerini almıştır 703 . 

Filârmoni Orkestrasına kadro haricinde enstrüman ve partisyon 

704 temini için de pek çok çalışma yapılmıştır. Yalnız bu dönemde 

gereken malzemeler yurt dışından satın alınmıştır. Örneğin 1935 yılının 

Nisan ayında Berlin Talebe Müfettişliği ve Sefaretinden gerekli 

alet ve malzemenin yapılacak pazarlık sonucunda satın alması istenmiştir 

705 (25.4.1935). Yine Filârmoni Orkestrası için satın alınması 

kararlaştırılan nota ve kamışlar için de bir araştırma yapılması söz 

konusu olmuştur. Bu kez de yabancı ülkelerdeki firmalardan satın 

alınması gerekli görülen nota ve kamışların, sekiz bin liraya kadar 

alınması kararlaştırılmıştır 706 . 

Bu arada Hükümet orkestra mensuplarına iki sene müddetle bir 

şapka, bir çift rugan iskarpin, bir smokin takım ve üç sene de bir de 

bir sivil palto verilmesi yolunda kanun çıkarmıştır. Adı geçen kanun 

1 Haziran 1930 gününden itibaren geçerli sayılmıştır 707 . 

700 Ek 14: BCA, 030.18.1.2. / 54.36.16. 

701 Teganni: Şarkı söyleme. 

702 Madam Silberknopf’un 18 yıllık kocası ile birlikte Türkiye’ye gelmesine izin 

verilmiştir. Adı geçen kişilerin Yahudi olması ve İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasına 

çok yakın bir tarihte ülkeye gelmeleri üzerinde durulması gereken 

önemli bir husustur. 

703 Karar 15.11.1938 günlü toplantıda onanmıştır (BCA, 030.18.1.2./ 85.97.4). 

704 Partisyon (partitura): Bir yapıtın tüm yapı işaretlerini içeren nota albümü, kitabı. 

705 BCA, 030,18.1.2./ 54.31.4. 

706 BCA, 030.18.1.2./ 54.33.20. 

707 Düstur, C. XI, s. 380; Resmî Gazete, 7 Mayıs 1930, S. 1490.


Görüldüğü gibi devlet, müzik adına her türlü masrafı göze almıştır. 

Ancak bunu yaparken yetkili kişilerden malzemeleri pazarlık 

sonucu almalarını ve önceden bir meblağ ile fiyat sınırlandırmayı da 

ihmal etmemiştir. Hükümetin bu tutumunu ve orkestra mensuplarına 

dağıtılan eşyaların birer çiftle sınırlı kalmasını devletin içinde bulunduğu 

mali sıkıntının bir göstergesi olarak değerlendirmek mümkündür. 

1929 yılı dünya ekonomik bunalımını yeni atlatan Türkiye, 

küçücük bütçelerle ama büyük bir fedakârlık ile, herşeye rağmen sanatı 

geliştirebilmek için yoğun çaba göstermiştir. 

Cumhurbaşkanlığı Filârmoni Orkestrası deyince akla ilk gelen 

isimlerden birisi şüphesiz Dr. Praetorius’dur. Praetorius, orkestrada 

1935 sonbaharından başlayarak altı seneye yakın bir süre şeflik yapmıştır. 

Yönetimindeki orkestra ilk konserini 28 Kasım 1935’te yaptığı 

ilk ve tek prova ile Cumhuriyet Bayramında Mecliste vermiştir. 

10 Kasım 1935’te Cebeci’de Musiki Muallim Mektebi konser salonunda 

verdiği konser ile de 1935-36 konser sezonunu açmıştır. Bu 

konserin programı şöyledir: 

L.V. BEETHOVEN, Karyolan Üvertürü, 

J.HAYDIN, Oxford Senfonisi, 

P.GRACNER, Sancouci’nin Flütü, 

R.I.WAGNER, Siegfied İdili 

Bu arada Orkestra bütün hızıyla çalışmalarına devam ederken, 

1936 yılında tahsilini Avrupa’da yapmış olan ve İstanbul Şehir Tiyatrolarında 

çalışan Hasan Ferit Alnar, Praetorius’a muavin olarak 

atanmıştır. Praetorius’un verdiği bilgiler dahilinde o dönemde 

CFO’nın konserleri hakkında da geniş bilgiye sahip oluyoruz. Örneğin 

her sene Cumhuriyet Bayramında verilen konserler haricinde 23 

senfoni konseri ve 3 oda müziği konseri verilmiştir. 10 senfoni ve 1 

oda müziği konseri ise tekrarlanmıştır. 

1937-38 mevsiminden itibaren konserlere ilgi giderek artmaya 

başlamıştır. Öyle ki, Ocak 1938’den itibaren orkestra hemen her 

konserini tekrarlamak zorunda kalmıştır. Bu sezonda verilen konser 

sayısının 38’den 45’e yükseldiği görülmüştür. 1938-39 yılı ise CFO 

için yeni uygulamaların başladığı bir sezondur. 24.9.1938 tarihinden

326 


itibaren yeni kurulan Ankara Radyosunda deneme yayınları başlamış, 

28.10.1938’de radyonun resmi açılışı ile de orkestra radyodaki 

ilk konserini vermiştir. Bu arada CFO yurt içi konserlerine de başlamıştır. 

Seviyesi giderek yükselen orkestra, 1939-40 senesinde 92 radyo 

konseri, 20 senfoni konseri, Halkevinde 3 konser ve İstanbul’da 

4 konser ile çalışmalarına devam etmiştir. 21.6.1940 günü orkestra 

için tarihi bir gün olmuştur. Filârmoni Orkestrası opera şubesi öğrencileriyle 

ilk opera temsilini (Mozart’ın Bastien und Bastienne’i 

ve Puccini’nin Batterfly’ının ikinci perdesi) vermiş, büyük beğeni 

toplamasından ötürü de bu konseri tam 4 kez tekrarlamak mecburiyetinde 

kalmıştır 708 . 

1933 yılından itibaren Cumhurbaşkanlığı Filârmoni Orkestrası 

adıyla bilinen kuruma, 1958’de Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası 

adı verilmiştir. Orkestra aynı isimle günümüzde de çalışmalarını 

sürdürmektedir. Bilindiği gibi, senfoni orkestraları çağdaş müzik 

kültürüne önemli katkılarda bulunan kurumlardır. Ancak senfoni 

orkestralarının durumu ve çalışmaları zaman zaman ciddi tartışma 

konusu yaratmaktadır. Bilhassa son zamanlarda senfoni orkestralarının 

çağdaş müzik yapıtlarına beklenen ölçülerde yer vermemesi, 

programlarda Türk bestecilerinin eserlerine yer verilmemesi ya da 

az yer verilmesi ile Kültür Bakanlığı’nın orkestra programlarında 

etkin olmaması ve senfoni orkestralarının azlığı 709 gibi hususlar, senfoni 

orkestralarının özellikle konser dönemlerinde, gündeme getirilmesinde 

önemli rol oynamaktadır. 

708 Ernst Praetorius, “Riyaseticumhur Filarmonik Orkestrası”, Güzel Sanatlar, 

C. I, S. 3, 1941, s. 42-43. 

709 5 milyonluk Bulgaristan’da 25 senfoni orkestrasının var olduğu düşünülürse, 

15 milyonluk İstanbul’un sadece tek senfoni orkestrasına sahip olması gerçekten 

düşündürücüdür. Bu günümüzde yılda yaklaşık 75 konser verdiği belirtilen 

İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası’nın üzerine yüklenen sorumluluğun 

ve ilginin de iyi bir göstergesidir herhalde (Esin Ulu, “Senfoni Orkestralarının 

Çağdaş Müzik Kültürüne Katkıları (İ.D.S.O.’nun Konser Programlarında 

Türk Bestecileri)”, Toplum Bilim, Müzik ve Kültürel Kimlik Özel Sayısı, S. 

12, Mayıs 2001, s. 40).


a. Paul Hindemith 

Avrupa’da eğitim görerek ülkeye dönen genç müzisyenler ile 

başlatılan müzik inkılâbı istenen noktaya gelmeyince, dışarıdan uzman 

getirme yoluna gidilmiştir. Yabancı bir uzmanın denetim ve 

yönetiminde yürütülmesi düşünülen çalışmalar ise en çok Almanya 

ve Sovyetler Birliği’nin dikkatini çekmiştir. Ancak bu hususta tercih 

edilen ülke Almanya olmuştur. O dönemde Berlin’de öğrenci müfettişi 

olarak bulunan Cevat Dursunoğlu Ankara’dan istenen uzmanı 

bulmak için hemen harekete geçerek Prusya Kültür Bakanlığına ve 

diğer ilgili makamlara başvurmuştur710 . Kendisine önerilen kişileri 

ikinci sınıf bulan Dursunoğlu, ünlü orkestra şefi Wilhelm Furtwangler 

ile yaptığı temaslar neticesinde Paul Hindemith adında ünlü bir 

müzik adamı ile anlaşma sağlamıştır. 

Türk müziğini uluslararası musiki kurallarına uyarak çağdaş bilimin 

tekniği ile yükseltmek amacıyla Türkiye’ye davet edilen uzmanların 

başında dünyaca ünlü kompozitör Paul Hindemith (1895- 

1963) gelmiştir. 1935 baharında Ankara’ya gelen Hindemith, 1938 

yılına kadar Ankara’ya periyodik olarak gelip gitmiştir. 

Hindemith’in ilk ziyareti: Nisan-Mayıs 1935 

İkinci ziyareti: Mart ve Mayıs 1936 

Üçüncü ziyareti: Şubat 1937 

Dördüncü ziyareti: Ekim ve Kasım 1937 tarihlerinde 

gerçekleşmiştir. 

İlk zamanlar bütün işlerin kontrolünü ve denetimini bizzat yürüten 

ünlü müzik adamı, sonraki yıllarda işlerini yazışmalar ile yürütmeye 


Eduard Zuckmayer’e göre coşkulu bir eğitimci olan P. Hindemith, 

Türkiye’den gelen bu “alışılmamış ve oldukça cazip görev 

çağrısına dört elle sarılmıştır”. 1935-37 yılları arasında Türkiye’ye 

dört kez gelen Hindemith her seferinde çok az kalmıştır. Bu tarihler 

dışında Profesör, Almanya, İngiltere, ABD, İsviçre gibi ülkelerde 

710 Cevat Dursunoğlu, “İki Anı: Musiki Devrimimizde İki Merhale”, Ankara 

Devlet Konservatuarı, Özel Basım, Ankara 1966, s. 19.

328 


konserler ve dersler vererek çalışmalarını sürdürmüştür. Nazilerle 

anlaşamayıp ABD’ye yerleşen ve çıkan İkinci Dünya Savaşından 

ötürü de Türkiye’ye pek uğrayamayan Hindemith, görüldüğü gibi 

aslında Türkiye’de uzun süre kalamamıştır. Ancak herşeye rağmen 

Türkiye’de bir konservatuar kurmayı başarmıştır. Nitekim bugün 

Ankara Devlet Konservatuarı onun eseri olarak gösterilmektedir 711 . 

Maarif Vekâleti’nin danışmanı sıfatıyla inceleme ve önerilerde 

bulunmak amacıyla kendisiyle ilk etapta bir aylık sözleşme imzalanmıştır 

(27 Mart 1935). Bu anlaşma gereği 6 Nisan 1935 günü 

Ankara’ya gelen Hindemith çalışmalarına hemen başlamıştır. Paul 

Hindemith’e göre ana hedef, herşeyden önce halk müziği eserlerinin 

Batı müziği tekniği ile düzenlenip daha üst bir sanatsal düzeye 

yükseltilmesidir 712 . Nitekim Türk Halk Müziği’ne yönelme konusuna 

değinen Atatürk de, çoğu kez bizim gerçek müziğimizin Anadolu 

halkından işitilebileceğini söyleyerek bu konudaki beklentisini dile 

getirmeye çalışmıştır. Dolayısıyla Paul Hindemith ilk iş olarak ülkenin 

müzik sanatının, yaşamının durumunu tespit etmek amacıyla 

Necil Kâzım Akses ile birlikte İzmir ve İstanbul başta olmak üzere 

çeşitli yerlere geziler düzenlemiştir. Bu geziler sonrasında Hindemith 

“halkın eline müzik kitapları verebilmek için Türk bestecilerin 

çalışması, İzmir’de bir müzik okulu kurulması ve İstanbul Belediye 

Konservatuarının iyileştirilmesi” gibi bazı temel önerilerde bulunmuştur. 

Hindemith ayrıca Hükümete, Türkiye’de Musiki İnkılâbına 

aynı zamanda üç ilde birden başlanması teklifini de götürmüştür. 

Ancak Hükümet, öncelikle Ankara üzerinde durmuştur. Çünkü 

Ankara’nın öncelikli olmasının ve bu inkılâpta başlangıç noktası 

olarak seçilmesinin önemli ve özel gerekçeleri vardır. Örneğin H. 

Widmann, bunu “bu yıllarda Başkentin yurt düzeyinde büyük bir 

kültür merkezi olması isteği” şeklinde yorumlamaktadır. Gerçekten 

de bu dönemde Türk Tarih ve Dil Kurumları, Halkevleri Genel Merkezi, 

Devlet Opera ve Orkestrası gibi önemli kültür kuruluşları 713 

Ankara’da toplanmaya çalışılmıştır ki bu da Widmann’ın görüşünü 

destekler mahiyettedir. 

711 Widmann, a.g.e., s. 119. 

712 Cevat Memduh Altar, “Müzikte Neden Çokseslilik?”, Erdem, C. II, S. 6, Eylül 

1986, s. 756-757. 

713 Widmann, a.ge., s. 119-120.


Bunun haricinde Hindemith’in isteği üzerine ülkeye yabancı 

uzmanların getirtilmesi gündeme gelmiştir. Sonraki günlerde de 

Hindemith’in talebi ve tavsiyesi üzerine özellikle kendisininin seçtiği 

ünlü yabancı uzmanlar Türkiye’ye gelmeye başlamıştır 714 . Onun 

seçtiği uzmanlar arasında ilk gelenler Prof. Lohmann, Frl. Pereus 715 , 

Dr. Ernst Praetorius (Kasım 1935) ile Carl Ebert ve tromboncu Leithoff 

716 gibi isimlerdir. 

1935-37 arası Ankara’ya dört kez gelen Hindemith (toplam beş 

aylık bir çalışma) yaptığı çalışmalarla ilgili öneri ve raporlarını üç 

kitap halinde devlete sunmuştur. Bunun yanında “devletçe uygun görülen 

uygulamaları gerçekleştirecek yirmi kadar yabancı uzman ile 

kurumlar için gerekli olan araç ve gereçleri” de seçmiştir 717 . Paul 

Hindemith, beş bölümden oluşan birinci raporunda 718 genel tasarım 

ve önerilere yer vermiştir . Raporda özellikle Musiki Muallim Mektebinde 

uygulanan eğitimin yetersizliğinden ve yanlışlardan, öğrenciye 

Türk Halk Müziği’nin dağarcığından oluşan parça ve ezgilerin 

gösterilmesinin yerinde olacağından ve devletin öğrencilere yönelik 

bir halk şarkıları kitabı yayımlaması 719 gereğinden bahsetmiştir. 

Hindemith’in gözlemlerinden, 1935’te Ankara’daki musikinin 

son derece sağlıksız bir gelişme gösterdiği, İstanbul Belediye 

Konservatuarı’nın “halkın musiki eğitimi için hiçbir çaba göstermeyen 

eskimiş Avrupa Konservatuarları örnek alınarak kurulmuş” olduğu 

yolunda bilgiler öğreniyoruz. Yine Hindemith’e göre, çok sesli 

müzik eğitimi 720 için kesinlikle halkın ezgilerinden yola çıkılmalı ve 

714 Ek 15: Hindemith’in önerisiyle Türkiye’ye gelen yabancı uzmanlar. 

715 Lohmann ve Pereus’un göreve atanmaları hakkında bk. Tan, 5 Kasım1935, s. 

3. 

716 Oransay, Atatürk ile Küğ, s. 123; Gedikli, a.g.t., s. 40. 

717 Hindemith’in Mavi Kitap adlı birinci kitabı ile Sarı Kitap isimli ikinci kitabı 

Türkçeye çevrilmiş, ancak yayımlanmamıştır. Üçüncü bir kitaptan ise 1983 

yılında Ankara’da yapılan “Paul Hindemith Semineri” esnasında haberdar olunabilmiştir 

(Gedikli, a.g.t., s. 39-40). 

718 Hindemith, bu raporda, Türk Sanat Müziğinin Biçimlendirilmesi, Orkestra, 

Müzik Yüksekokulu, Kamusal Müzik Yaşamı vs. bölümlere yer vermiştir. 

719 Gedikli, a.g.t., s. 41. 

720 Halkın çok sesli müziğe alışması için, en küçük yerleşim biriminde dahi korolar 

kurulması istenmiştir. Bu bağlamda özellikle Halkevlerinde yoğun bir 

çalışma görüyoruz. 1932-50 yılları arasında birçok Halkevinde korolor ku-

330 


bir Halk Musikisi Kitabı hazırlanmalıdır. Yine Hindemith, gözlemleriyle 

ilgili yazısının bir bölümünde şu tespitlerde bulunmaktadır: 

“Türkiye’deki musiki durumunun bir tablosunu bana Ankara’daki 

orkestra çizdi: En istidatlı sanatçılardan oluşma bir küme, ama yetişmeleri 

yetersiz olduğundan tam olarak gelişemiyorlar. Bireyler 

gibi tüm orkestranın da eğitimlerindeki yetersizliğe karşın genel izlenim 

gene de şaşırtacak kerte iyi”. “..Çalışma disiplini yetersiz, tınlatma 

temizliğinden yoksun ve kabasaba sesler çıkararak, ...birlikte 

seslendirme duygusu olmaksızın çalıyorlar..” 721 . 

Hindemith bu konudaki fikirlerini sayfalar dolusu raporlar halinde 

Hükümete sunmuş, ancak Onun bu önerileri uygulamaya konulamamıştır. 

“Hindemith’in 1935-37 arası Milli Eğitim Bakanlığına 

sunduğu ve Almanca aslını mumlu kağıtla çoğalttırarak üç kitap biçiminde 

dağıttığı raporların daha 1950’lerde bile hiçbir kamu kuruluşunda 

bulunamadığı, özel girişimle 1983’te Almanya’dan getirtilip 

yeniden çevrilerek yayınlandığı” gözönüne alınırsa konunun ne kadar 

savsaklandığı ve önem verilmediği ortaya çıkacaktır 722 . 

Hindemith, 1936’daki ikinci ziyareti sonrasında Maarif 

Vekâleti’ne çok sayıda rapor sunmuştur 723 . Bunlar ; 

10 Mart 1936’da orkestra ve okul için gerekli enstrümanlar hakkında 

bir rapor, 

15 Mart 1936’da okulda görevli enstrüman yapımcıları için bir 

yazı ve filârmoni orkestrasındaki müzisyenlerin durumu hakkında 

bir rapor, 

rulur, mandolin takımları ve orkestralar oluşturulur. Bunların içinde en çok 

ses getiren ve ünü başkente kadar ulaşanlar ise Eşref Antikacı yönetimindeki 

“Kadıköy Halkevi Orkestrası” ile İzmir’de Naci Gündem’in başkanlığındaki 

“Mandolinata Takımı” olur (G. Oransay, “Çoksesli Musiki”, CDTA, C. VI, s. 

1528). 

721 Oransay, “Çoksesli Musiki”, s. 1528. 


723 Paul Hindemith bütün bu teklif, düzenleme, bildirilerini Berlin’de çoğaltarak 

en az 2 kitap “Sarı Kitap” ve “Mavi Kitap”ta toplamıştır. Örneğin Sarı Kitap 

“Türk Müzik Yaşamının Kuruluşu Üzerine Teklifler/ 1936” adıyla Otto 

Strese tarafından (Berlin, Steglitz) yayımlanmıştır. Bu kitabın bir örneğinin de 

Ankara’da Gültekin Oransay’ın müzik arşivinde bulunduğu söylenmektedir 

(Widmann, a.g.e., s. 121).


16 Mart 1936’da Devlet Orkestrası ve Ankara Orkestrası hakkında 

bir tasarı, Okulun sanatçılar tarafından yönetilmesi konusunda 

bir yazı, 

17 Mart 1936’da orkestra üyelerinin ve MMM üyelerinin oda 

müziği konserleri hakkındaki düşüncelerini yazdığı bir rapor, 

29 Mart 1936’da orkestra üyelerinin eğitimi konusunda bir rapor, 

20 Nisan 1936’da gelecekteki konservatuar hakkında bir tasarı, 

2 Mayıs 1936’da öğretim üyelerinin görev bölümü hakkında bir 

rapor, 

10 Mayıs 1936’da MMM için bir sınav yönetmeliği, 

30 Mayıs 1936’da Halkevlerindeki müzik eğitimi üzerine bir 

yazı. 

Yukarıda adı geçen bu raporlar, aynı zamanda 20.5.1940 tarihinde 

yürürlüğe giren konservatuar kanununun da esasını teşkil etmiştir 

. 

Paul Hindemith’in geçen süre zarfında getirdiği bütün bu öneri 

ve raporlarına bakıldığında, onun özellikle altyapı ve tabana ilişkin 

olarak ileri sürdüğü önerilerinin bir bölümünün istenildiği ölçüde 

gerçekleştirilemediği görülmüştür. Bunda “...gönülsüzlük ya da kişisel 

çıkar gibi nedenlerle kimi yerli müzikçinin gizli ya da açık direniş 

göstermesinin ve baltalamalara kalkışmasının” 724 etkili olduğu 

ortaya çıkmıştır. Ayrıca yine dönemin sanatçı ve bestecilerinin bireysellikten 

vazgeçememeleri, ortak çalışamamaları ve halkın nabzını 

yoklayarak tabanın beğenisini kazanamamaları gibi sebepler de onların 

ortak bir biçim ve teknik oluşturamamalarına neden olmuştur. 

Bunun yanı sıra Hindemith’in Necil Kâzım Akses, Ferit Alnar, Ulvi 

Cemal Erkin, Eduard Zuckmayer gibi isimlerle başlattığı çalışmaların 

yine aynı sebeplerden ötürü sonuç vermemesi de, ülkede çok 

seslilik adına fazla bir ilerlemenin kaydedilememesiyle ve çok sesli 

parçaların çeşitlilik göstermesiyle725 sonuçlanmıştır. Her seferinde 

724 Oransay, “Çoksesli Musiki”, s. 1521-1522. 

725 Gedikli, a.g.t., s. 42.

332 


neredeyse üçer aylık periyotlar halinde ülkede kalan Hindemith, tüm 

olumsuzluklara rağmen yine de büyük projelere imza atmaktan geri 

kalmamıştır. Bu durum şüphesiz, Zuckmayer’in de söylediği gibi, 

Hindemith’in ne kadar iyi bir organizatör olduğunun ispatıdır. Nitekim 

bugün adının Ankara Devlet Konservatuarı’nın kurucusu olarak 

geçmesi de zaten onun kişiliğinin, fikirlerinin ve organizatörlüğünün 

bir ispatı değil midir? 726 . 

3. Darülelhan’dan İstanbul Belediye Konservatuarı’na 

Osmanlı sultanlarının sanata ve müziğe gösterdikleri bütün ilgiye 

rağmen, müzik eğitimi ile ilgili bir kurumun açılması ancak 

II. Meşrutiyet döneminde gerçekleşmiştir. İlk etapta, Mehterhane ve 

Muzıka-yı Hümayunun arkasından İstanbul’da açılan Dârülbedayi 

içinde bir müzik bölümü oluşturulmuştur. Müzik bölümü 1913-14 

sezonunda öğretime başlamış, ancak bazı aksaklıklar ve özellikle de 

ödenek sıkıntısı gibi nedenlerden ötürü Mart 1916 tarihinde kapatılmak 

zorunda kalınmıştır. Çok geçmeden bu bölümün yerine 1917 

yılında Darülelhan (güzel sesler, nağmeler evi) adında yeni bir kurum 

açılmıştır. Türkiye’de Muzıka Mektebinden sonra belki de ikinci 

konservatuar diyebileceğimiz bir kurum olan Darülelhan, 10 Ocak 

1917 tarihinde Türk Müziği ve Batı Müziği olmak üzere iki dalda 

eğitime başlamıştır. Darülelhan, bölümlerinden de anlaşılacağı üzere 

Türk ve Batı Müziği alanlarında müzik öğretmenleri yetiştirmek 

üzere açılmış bir kurumdur. Cumhuriyet ilân edildiği zaman memlekette 

zaten 1914 tarihli İstanbul Belediyesi Tiyatrosu Darülbedayi, 

geçmişi Muzıka-yı Hümayuna kadar uzanan bir orkestra ile bando 

takımı haricinde bir de Darülelhan bulunmaktaydı. 

Kurum, 1923 yılına kadar dönemin Evkaf Nazırı besteci ve udi 

Ziya Paşa’nın başkanlığında bulunan Musiki Encümeni tarafından 

yönetilmiş, 1923 tarihinde ise okul müdürlüğüne Musa Süreyya Bey 

getirilmiştir. Darülelhan’da Batı Müziği dalında eğitim verenler arasında, 

Muhiddin Sadak, Edgar Manas, Seyfeddin Asal, Cemal Reşit 

Rey, Osman Zeki Üngör, Veli Kanık, Ekrem Besim Tektaş, Mesut 

Cemil gibi isimler yer almıştır. Okulun öğretim üyelerinin büyük 

726 Widmann, a.g.e., s. 121-123.


kısmını oluşturan Türk Müziği bölümünde ise yine çok önemli ve 

değerli isimler görev yapmışlardır. Rauf Yekta 727 , Hüseyin Sadettin 

Arel 728 , Zekâizade Hafız Ahmet Irsoy, İsmail Hakkı Bey, Tamburi 

Faize Ergin, Kemani Reşad Erer, Tamburi Dürri Turan, Udi Sedat 

Öztoprak, Mesut Cemil Beyler de Türk Müziği bölümlerinde dersler 

vermişlerdir 729 . 

Okul, iki ayda bir yayımlanan Darülelhan Mecmuası adıyla bir 

de dergi çıkarmıştır. 1924 ve 1925’te ancak 7 sayı yayımlanabilen 

dergide Rauf Yekta’nın önemli yazıları yer almıştır. Dergide ayrıca 

fasiküller halinde Türk Müziği Klasikleri, derlemeler, halk ezgilerinin 

notaları da yayımlanmıştır 730 . Bundan sonraki süreçte Darülelhan’da 

radikal bir değişime gidilmiştir. Okul, Maarif Vekâleti’nin 9 Aralık 

1926 ve 22 Ocak 1927 günlü aldığı kararlar neticesinde İstanbul 

Belediyesine bağlanarak adı İstanbul Belediye Konservatuarı’na 

çevrilmiştir. Darülelhan, Cumhuriyetin Osmanlıdan devraldığı güçlü 

müzik kurumlarından biri olarak önemli bir yere sahiptir. Okul 

tamamen yeni zihniyetin, anlayışın etkisiyle yapılanmış ve çalışmalarında 

daha çok Batı müziğine ağırlık verilmiştir. 

Aynı günlerde Cumhuriyet yönetimi Türk musikisine karşı radikal 

bir adım atmıştır. Dönemin Maarif Vekili Mustafa Necati Beyin 

bir emriyle Darülelhan’daki Türk musikisi bölümü kapatılmış, 

“katıyyen talim ve tedris mahiyetinde olmamak” şartı ile yalnızca 

ders olmayan günlerde Türk müziği enstrümanlarının konservatuarda 

çalınmasına ve “Türk Musikisi Eserleri Tasnif Heyeti”nin kurulmasına 

izin verilmiştir. Tasnif Heyetinin görevi “mahûzâtı tespit 

etmek” olarak belirlenmiş ve bu tespit işinde heyet dini eserleri de 

takdim etmekle vazifelendirilmiştir. Tasnif Heyetinin ilk azaları, 

Zekâizade Ahmet Bey, İsmail Hakkı Bey ve Rauf Yekta Bey iken, 

İsmail Hakkı Beyin vefatı üzerine yerine Ali Rıfat Bey getirilmiştir. 

727 Rauf Yekta Bey (1871-1935) ilk Türk Musikisi araştırmacısı olma vasfını üzerinde 

taşıyan ünlü bir müzik adamıdır. Çok sayıda esere imza atmıştır. Ayrıntılı 

bilgi için bk. Yılmaz Öztuna, “Rauf Yekta Bey”, Türk Musikisi Ansiklopedisi, 

MEB, İstanbul 1969, s. 169-171. 

728 Ayrıntılı bilgi için bk. Öztuna, a.g.e., s. 45-61. 

729 Tura, a.g.m., s. 1512. 

730 Oransay, “Cumhuriyetin İlk Elli Yılında Geleneksel Sanat Musikimiz”, s. 

1506.

334 


Heyete sonraki günlerde Dr. Suphi Ezgi ile Hüseyin Sadettin Arel’in 

katılmasıyla çalışmalar daha da gelişmiştir. Örneğin Yalçın Tura bu 

dönemde tasnif heyetinin ve İstanbul Belediye Konservatuarı’nın 

yaptığı çalışmaların “Türk musikisi tarihinde saygıyla anılacak faaliyetler” 

olarak görüldüğünü yazmakta ve son derece takdir ettiğini 

söylemektedir 731 . Tartışmalı bir şekilde kaldırılan Türk musikisi ve 

öğretimi, bu tarihten tam 17 yıl sonra yani 1943 yılında konservatuardaki 

yerini alabilmiştir. 

Darülelhana bazı dönemlerde çeşitli eleştiriler yöneltilmiştir. 

Şöyle ki, Ziya Gökalp Türkçülüğün Esasları isimli kitabının müzik 

bahsinde, milli harsın benimsenmesinde bazı teşkilâtların belli vazifeleri 

olması gerektiğinden bahseder ki bunlar Darülbedayi, Darülelhan, 

Darülfünun ve Türkiyat Encümeni’dir (Türk Tiyatrosu Türk 

Konservatuarı, Türk Üniversitesi, Türkoloji Enstitüsü) 732 . Çünkü 

adı geçen kurumlar ulusal kültürü besleyecek nitelikteki örgütlerdir 

ve önemli fonksiyonları vardır. Gökalp eserinde kurumları değerlendirmekte 

ve içinde bulundukları durumu ele almaktadır. Ancak 

Gökalp’in Darülelhan konusunda çok da iyimser olduğu söylenemez. 

Bu noktada İstanbul’da mevcut bulunan Darülelhan’ın düm-tek 

usulü çalıştığını, tamamen Bizans musikisi yaptığını, Türkün hakiki 

musikisine hiç önem vermediğini yazmakta ve Darülbedayii’nin de 

az çok aynı durumda olduğundan söz etmektedir 733 . Ancak şu var ki, 

Ziya Gökalp bir müzik bilimci değildir ve dolayısıyla da köklü bir 

müzik bilgisinden yoksundur. 

Dünyaca ünlü ud virtiözümüz Cinuçen Tanrıkorur ise hiçbir sazın 

eğitiminin yapılmadığı bu okul için “Belediye Saz Heyeti” ifadesini 

kullanmış ve okulun bundan öteye de gidemediği görüşünü 

savunmuştur 734 . 

731 Tura, a.g.m., s. 1512; Yiğit, a.g.t., s. 169-171. 

732 Gökalp, a.g.e., s. 90. 

733 Ziya Gökalp, Eski Yunan müziğindeki çeyrek seslerle, geleneksel Türk Sanat 

Müziği’ndeki koma sesleri birbirine karıştırmış, üstelik Farabi’yi de işin içine 

sokarak köklü bir geleneği olan sanat müziğimizi bir çırpıda başka milletlere 

maletmiştir. Gökalp’in bu savı daha sonra Hüseyin Sadettin Arel, Kemal İlerici, 

Gültekin Oransay, Muammer Sun gibi araştırmacılar tarafından çürütülmüştür 

(Gedikli, a.g.t., s. 34). 

734 Cinuçen Tanrıkorur, Müzik Kimliğimiz Üzerine Düşünceler, Ötüken Yay., 



Darülelhan’daki ud, kemençe vs. sazların eğitimine son verilmesi 

olayını farklı açılardan değerlendirerek uygulamanın haklılığını 

ortaya koymaya çalışanlar da olmuştur. Örneğin “Bu gerçekten 

bir kapristen mi ibaretti?” sorusunu kendisine yönelten Adnan Saygun 

soruya hemen “hayır” cevabı vermiş ve hareketin gerekçesine 

de “Osmanlı devrinde gelişmiş ve daha geçen yüzyılın ortalarında 

gücünü yitirmiş olan musiki ile ilgili sazların öğretimini sürdürmekle 

musikinin yeni çağa, bir yeniden doğuş atılımına engel olmaması 

düşüncesi” şeklinde bir açıklama getirmiştir 735 . Görüldüğü gibi 

Atatürk’ün zaman zaman musiki konusunda attığı adımlar yanlış 

yorumlara neden olmuş, onun hep Batı musikisini benimsediği ve 

gözettiği, Türk musikisini de ihmal ettiği yolunda iddiaların ortaya 

atılmasına neden olmuştur. Bu noktada Atatürk’ün tavrını, Türk müziğini 

reddetmesi ya da aşağılaması şeklinde algılamak çok yanlış 

olacaktır. Onun asıl üzerinde durduğu, öğrenilmesinde ısrar ettiği 

husus, çağdaş müziği yakalayabilmek adına Batı musikisi değil “Batı 

Musikiciliği”dir. Garp musikiciliği demek, “Batıda bin yıldan bu 

yana işlene gelmiş çokseslilik konusunda yüzyıllar boyunca yapılmış 

olan çok değişik çalışmaları, dönemleri, teknikleri kendi çokseslilik 

çalışmalarımıza yöneldiğimiz sırada öğrenmek, bilmek demektir” 736 . 

Tabii ki burada asıl temeli kendi içimizden çıkarma zorunluluğu da 

unutulmamalıdır. Kısacası Atatürk, herşeyden önce batının musikiciliğinin 

alınarak tekniğin geliştirilmesini ve çok sesli müziğe de 

yer verilmesini arzu etmiştir. Nitekim batı musikiciliğini öğrenme 

çabası adı altında daha Atatürk’ün sağlığında Devlet Konservatuarı 

kurulmuş, bir yandan batının ilmi ve tekniği verilmeye diğer yandan 

da Türk Halk Musikisi ciddi bir şekilde öğretilmeye çalışılmıştır. 

Bütün bunların yanı sıra ilmi yollardan Osmanlı dönemi müziği 

araştırılmış, derleme, tespit çalışmaları başlamış ve bir de ilim heyeti 

kurulmuştur. Ayrıca köy köy dolaşılarak türkülerin derlenmesi 

işlemine de başlanmıştır. Bu konudaki en önemli teşebbüslerden bi- 

735 A. Adnan Saygun, “Atatürk’ün Sanat ve Müzik Anlayışı ve Günümüzdeki Tefsiri”, 

Erdem, C. I, S. 3, Eylül 1985, s. 594; Gülper Refiğ, Ahmet Adnan Saygun 

ve Geçmişten Günümüze Türk Musikisi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 

1991, s. 84. 

736 Saygun, a.g.m., s. 596.

336 


ri de Kültür Bakanlığı’nın teşkil ettiği bir komisyonun çalışmasıdır. 

Bu kapsamda Almanya’dan getirtilen Prof. Hindemith ile dönemin 

Musiki Muallim Mektebi direktörü Necil Bey bir tetkik seyahatine 

çıkarak, İzmir, Aydın, Denizli, Konya, Kayseri vs. merkez ve köylerinde 

halk şarkılarını tespit etmeye çalışmışlardır 737 . Bu tarz çalışmalar 

sonraki yıllarda da devam etmiştir. 

Kısacası hem Batı musikisinin hem de Türk musikisinin icra 

edildiği ve öğretiminin verildiği bir kurum olan Darülelhan, bu yönüyle 

gerçekten örnek alınacak öncü bir kuruluş olarak karşımıza 

çıkmaktadır. Öğrencilerin bölüm seçmek zorunda kalmadığı okulda, 

Cemal Reşit Rey, Rauf Yekta, Hüseyin Arel gibi isimler birlikte 

görev yapmışladır. Ancak Birinci Dünya Savaşından çok etkilenen 

Darülelhan fazla uzun ömürlü olamamış, fakat herşeye rağmen 1926 

yılına kadar varlığını sürdürmeye çalışmıştır. Bu süreç sonunda Darülelhan, 

Türk musikisinin yasaklandığı 1926 yılından itibaren tamamen 

Batı müziği eğitimi veren bir konservatuar haline dönüştürülmüş 

ve ondan sonra da İstanbul Belediye Konservatuarı adıyla 

varlığını sürdürmeye çalışmıştır. 

1926 sonrası İstanbul Belediye Konservatuarı (İBK) ile ilgili en 

mühim gelişme, okulda yapılan ıslah çalışmalarıdır. İstanbul Belediyesi 

1932 yılında önemli müzik kurumlarından biri olan konservatuarı 

ıslah etmek için harekete geçmiştir. Yapılan çalışmalar neticesinde 

yabancı bir uzmandan yardım alınması düşünülmüş ve bu iş 

için Viyanalı Prof. Jozef Marx ile anlaşılmıştır. “İstanbul Konservatuarının 

ıslahı için çağrılan ve Türkiye’de müzik hayatının canlanması 

hususunda ilk raporu veren” 738 meşhur kompozitör Prof. Marx, 

konservatuar için modern sistemler dahilinde bir ders programı hazırlamayı 

ve hocaların da liyakat derecelerini tespit etmeyi taahhüt 

etmiştir. Ayrıca Marx’ın bu işleri halledebilmek için her sene bir ay 

kalmak üzere İstanbul’a gelmesi istenmiş, her gelişinde de iş için 

kendisine 3000 lira verilmesi kararlaştırılmıştır 739 . 

Darülelhan’dan Konservatuara geçiş sürecinde ve İBK’nın ge- 


738 Gökyay, a.g.m., s. 53. 



lişip ayakta kalmasında belediye gerçekten çok mühim bir rol oynamıştır. 

İstanbul belediyesi ve belediye başkanları, kültür kurumlarıyla 

her zaman yakından ilgilenmişlerdir. Onların bu tutumları, 

hem Darülbedayi’nin hem de Belediye Konservatuarı’nın yapılan 

destek ve verilen ödenekler ile ayakta kalmalarını sağlamıştır. Bu 

aynı zamanda İstanbul’un önemli bir kültür merkezi olarak günümüze 

kadar gelmesinde de son derece etkili olmuştur. Konservatuar 

bahsinde dikkat çeken başka bir husus ise okulu ıslah etmek için 

çağrılan Prof. Marx’a verilen 3000 liralık ücrettir. O gün için oldukça 

yüksek olduğunu düşündüğümüz bu rakamın hiç tereddüt edilmeden 

ödenmesi bize, hem belediyenin bu parayı temin edebilecek 

kudrette olduğunu, hem de kültür işlerine ve eğitime verilen önemi 

ve desteği göstermiştir. 1930’larda karşılaştığımız bu tablo, şüphesiz 

Atatürk’ün prensiplerini çizdiği ve döneme damgasını vuracak olan 

kültür politikalarıyla örtüşmektedir. 

Marx öncelikle okulun öğretim kadrosu ve ders programlarına el 

atmıştır. İBK’da öğretimin geliştirilmesi için Viyana’dan getirtilen 

uzman Prof. Marx, üç yıl ama kısa sürelerle kaldığı İstanbul’da, yaptığı 

çalışmalar neticesinde İstanbul Belediyesine çeşitli raporlar sunmuştur. 

Marx verdiği bir raporunda, öncelikle memlekette musikiyi 

teşvik etmenin yollarını göstermiştir. Bunlar; 1) Musikiyi himaye ve 

teşvik eden kanunlar, talimatnameler, emirler hazırlamak, 2) Musiki 

müesseseleri tesis etmek. Yetersiz öğretmenlerin görevden alınması 

ve öğretmen olacakların mesleki vasıflarının yanı sıra pedagojik 

vasıflarının da ön plana çıkarılmasını sağlamak. Bunun haricinde 

konservatuarda derslerin esas ve yardımcı olmak üzere iki kısımda 

verilebileceği, tahsil devrelerinin de Başlangıç devresi ve Tekemmül 

devresi şeklinde ikiye ayrılabileceği belirtilmiştir. Hangi derslerin 

okutulacağı konusundaki raporların çok net anlaşılamadığı söylense 

de, nazariyat talebesine piyano, tarih dersi; saz talebesine nazariyat, 

tarih, piyano dersi gibi dersler uygun görülmüştür. Marx, raporunda 

genelde “dans, ritmik, teganni, musiki tarihi ve Türk musikisi derslerinin 

konulması”nı istemiş ve bazı bölümler için de öğretmenler tavsiye 

etmiştir. Marx, konservatuara öğrencinin haftada en az iki gün 

devam etmesi gereğinden ve yine her talebenin haftada en az kırk

338 


dakika ders görmesi lüzumundan da bahsetmiştir 740 . Josef Marx bu 

çabasıyla, Avrupa’da bulunan müzik kurumlarındaki gibi konservatuara 

modern bir ders programı hazırlamayı ve bu bağlamda kurumu 

modernleştirmeyi hedeflemiştir. 

İBK’da belli bir öğretici, yönetici, müzisyen kadrosu mevcut 

idi. Kurumun ilk yıllarında; Muhiddin Sadak, C. Reşit Rey, Mesut 

Cemil, Reşit Abed, Ali Sezin, Ömer Refik Yaltkaya, Sezai Asal, Seyfettin 

Asal, Nimet Vahit, A. Adnan Saygun, H. Ferit Alnar gibi ünlü 

isimler görev almışlardır. J. Marx haricinde kurumda çalışan yabancı 

uzmanlardan bazıları ise şunlardır: Liszt’in öğrencisi Macar asıllı 

Geza von Hegyei, Filo Adinolfi, Albert Braun, Fischberg, Mercenier, 

piyanist Frederich von Statzer, Çellist David Zirkin, Joseph Zirkin, 

Licco Amar, Flütçü Georg Ernst, Kontrabas hocası Karl Glazer, 

Trombon hocası Edvard Posch, Fagot hocası Erich Kuhn, Klarnet 

hocası C. Dolener vs 741 . Marx yeni oluşturmaya çalıştığı öğretim 

kadrosuyla da yine okulu modernleştirme çalışmalarını hızlandırmayı 

düşünmüş olmalıdır. 

J. Marx’ın yardımlarıyla toparlanan İBK’na zamanla basın da 

yakın ilgi göstermiş, hatta eğitim dönemlerinde gazetelerin okul tanıtma 

köşelerinde konservatuara geniş yer ayrılmıştır. Örneğin 1934 

senesinde yeni öğretim yılı başlamadan gazetede çıkan bir yazıda 

konservatuarın şu hususiyetlerine değinilmiştir: Okula sene sonunda 

yapılan bir sınavla öğrenci kabul edilir. Armoni, Musiki Tarihi, Saz 

Bilgisi, Birlikte Çalma gibi dersler görülür. Tedrisat bu dönemde olduğu 

gibi her sene Ekimde başlar. Şan kısmına 11 yaşından küçük 

olmamak kaydıyla öğrenci alınır. Telli sazlar, viyolonsel, keman, piyano 

ve viyola için 15 yaşına kadar olma şartı getirilir. Nefesli sazlar 

kısmı için ise hususi vasıflar aranır. Bu bölümde ayrıca Musiki Tarihi, 

Saz Bilgisi gibi derslere de yer verilir. Konservatuar öğrencisi 

derslere haftanın belirli günleri devam etmek zorundadır. Müracaat 

için de ilkokul diploması, aşı kâğıdı, sıhhat raporu, nüfus kâğıdı getirmek 

zorunluluğu vardır 742 . 

740 Gökyay, a.g.m., s. 53-54. 

741 Widmann, a.g.e., s. 120-121. 



Bu arada 1934 yılında İstanbul Belediye Konservatuarı bünyesinde 

Cemal Reşit Rey’in şefliğinde bir de yaylı orkestra kurulmuştur. 

1934’ten itibaren etkinlik gösteren yaylı orkestra 1944 yılında 

İstanbul Şehir Orkestrası ‘na dönüşmüştür. Adı geçen orkestra bilindiği 

üzere, 1972’de devlete geçip İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası 

adını almış olup, bugün de çalışmalarını başarıyla sürdürmektedir. 

4. Ankara Devlet Konservatuarı 

Ankara’da açılan Musiki Muallim Mektebi 1934 yılında önemli 

bir değişim geçirir. Bu tarihte 1) Musiki Muallim Mektebi, 2) Riyaseticumhur 

Filârmoni Orkestrası, 3) Temsil Şubesi olmak üzere okul 

üç bölüm halinde varlığını sürdürmeye başlar. Bir süre bu şekilde 

öğretime devam eden Musiki Muallim Mektebi’nden Haziran 1936 

tarihinde ilk olarak Riyaseticumhur Filârmoni Orkestrası kopar. Buna 

mukabil 1936-37 öğretim yılında yine Musiki Muallim Mektebi 

bünyesinde bir “Milli Musiki ve Temsil Akademisi” oluşturulur. Ancak 

yeterli görülmeyen bu akademi yerine 6 Mayıs 1936 tarihinde 

kabul edilen bir yasayla Ankara Konservatuarı kurulur. 

Böyle önemli bir gelişmeyi ilk açıklayan ise Atatürk’tür. 1936 

yılı TBMM açış konuşmasında Atatürk herkese konuyla ilgili müjdeyi 

vermiş ve bir konservatuar ile Temsil Akademisi’nin kurulmakta 

olduğunu söylemiştir. Atatürk bu konuşmasında “Güzel Sanatlara 

da alakanızı yeniden canlandırmak isterim. Ankara’da bir Konservatuar 

ve Temsil Akademisi kurulmakta olmasını zikretmek benim 

için bir hazdır. Güzel sanatların her şubesi için, Kamutay’ın göstereceği 

alaka ve emek milletin insani ve medeni hayatı ve çalışkanlık 

veriminin artması için çok tesirlidir” diyerek, ardından da Türk Dil 

ve Tarih Kurumunun çalışmalarından bahsetmiştir 743 . 

C. M. Altar’a göre, Ankara Devlet Konservatuarı’nın (ADK) kurulması 

Atatürk’ün en büyük kültür inkılâplarından biridir. Nitekim 

Atatürk okulun açılmasına bizzat katkıda bulunmuş, hatta iki yıllık 

çalışmasıyla da yakından ilgilenmiştir. Bu dönemde çalışmalarıyla 

743 1 Kasım 1936’da TBMM’nin Beşinci Dönem İkinci Toplantı Yılını açış konuşması, 

ASD, C. I, s. 405.

340 


ün yapmış ve Beşler diye anılan kişilerin eserlerini dinleyerek çalışmalarını 

sürdürmüş, faaliyete geçirttiği müzik kongrelerinde konu 

bütün detaylarıyla tartışılmış ve uzmanlarca raporlar hazırlanmıştır. 

Müzik ve tiyatro kısmı için ilk kabul sınavı 6 Ekim 1936 günü 

yapılmıştır. Sınava giren 25 öğrenciden ancak 5 tanesi okula kabul 

edilmiştir. Muhsin Ertuğrul, şan öğretmeni Lohmann ve korrepetitör 

Markowitz’ten oluşan bir komisyon talebin azlığı dolayısıyla 

İstanbul’da ikinci bir sınav daha yapmıştır. Hindemith bazı sebeplerden 

ötürü konservatuarın açılışını ilkbahara bırakmak istediyse de 

1936 Kasım başında derslere başlanmıştır 744 . Mayıs ve Ekim 1936 

tarihlerindeki giriş sınavlarıyla, geçici ADK 1 Kasım 1936’da çalışmalarına 

başlamıştır. Cebeci’de eski MMM alanı üzerine kurulan 

konservatuarın yeni binaları ise kısmen Hindemith’in önerileri doğrultusunda 

1937 yılında İsviçreli mimar Prof. Egli tarafından yapılmıştır 

745 . 

Konservatuarın açıldığı günlerde Batı’dan müzik alanında tanınmış 

uzmanların Türkiye’ye gelip, kendi müzisyenlerimizle birlikte 

müzik alanında yapılacak reform hareketlerine yardımcı olmalarına 

imkân sağlanmıştır 746 . Bilindiği gibi ADK’nın kuruluşunda Almanya 

ve Avusturya’dan gelen uzmanlar çok önemli rol oynamışlardır. Önceleri 

Berlin Yüksek Müzik Okulu Profesörlerinden Paul Hindemith 

ile işe başlayan Ankara, ardından Carl Ebert ile okulun örgütlenip 

gelişmesini sağlamıştır. Okulda Hindemith ve Ebert haricinde faşizm 

zulmünden kaçan onbeş kadar müzisyen daha Türk sanatçılarla 

birlikte çalışmıştır. Devlet Konservatuarında bulunan öğretim üyelerinden 

bazıları şunlardır; Elisabeth Arden (ritmik jimnasti), Licco 

Amar (keman ve şef), Gilbert Back (keman), Ludwig ve Dally Czackes 

(1938’de Viyana’dan iltica ederler), Walter Gerhard (Avusturyalı, 

1938’de iltica eder, viyolonist), Handscke (violo ve konzertmeister), 

H. Markowitz (opera diksiyon öğretmeni, 1955’de Ankara’da 

ölür) 747 . 

Konservatuarda ismi zikredilmesi gereken kişilerin başında 

özellikle Eduard Zuckmayer gelmektedir. Tiyatro yazarı Carl 

744 Gökyay, a.g.m., s. 54. 

745 Widmann, a.g.e., s. 118. 

746 Altar, “Müzikte Neden Çokseslilik?”, s. 754. 

747 Perin, a.g.e., s. 60.


Zuckmayer’in kardeşi olan Eduard Zuckmayer, göreve önce 

MMM’nin öğrenci orkestrasının yöneticisi olarak başlamış, ADK’nın 

açılması üzerine de 1936 sonbaharında tiyatro ve opera bölümünde 

Madrigal korosunu çalıştırmakla görevlendirilmiştir. 1938 yılında 

Gazi Eğitim Enstitüsü Müzik Bölümü’nün 748 yönetimini üstlenen 

Zuckmayer, yüzlerce Türk müziği öğretmeni yetiştirmiştir 749 . 

Hindemith’in tavsiyeleri üzerine Türkiye’ye gelen ilk müzisyenlerden 

biri de Dr. Ernst Praetorius’dur. Prof. Praetorius ülkede 

senfonik orkestranın gelişiminde büyük rol oynamış ve çok sayıda 

orkestra şefi yetiştirmiştir. 1934 yılında Milli Musiki ve Temsil 

Akademisi’ne bağlanan, Haziran 1936 tarihinde de bu kurumdan ayrılarak 

bağımsız bir kuruluşa dönüşen Cumhurbaşkanlığı Filârmoni 

Orkestrası’nın başına getirilen Praetorius’un yönetiminde orkestra 

en parlak dönemini yaşamıştır. Bu süreçte iki müzik kurumu ile 

orkestranın tüm gereksinimi, çalgı, nota vs. özellikle yurt dışından 

sağlanmaya çalışılmıştır. Önceleri orkestra şefi (CFO) olarak çalışan 

Praetorius, konservatuarın açılışıyla birlikte okulda enstrüman 

hocası (fagot) 750 olarak görev yapmış ve Mart 1946’da Ankara’da 

ölmüştür 751 . 

Konservatuardaki müzisyenlerin büyük kısmı ülkeye mülteci 

olarak gelmişlerdir. Yalnız içlerinde Prof. Lohmann ve klarnetçi 

Knauer gibi mülteci olmayan kişiler de yer almıştır. İşin enteresan 

yanı ise mülteci olmayanlar arasında nasyonel sosyalizm taraftarlarının 

da bulunmasıdır. Fakat bu hiçbir zaman müzik sahasındaki 

çalışmalara yansımamış ve politik bir gerginliğe neden olmamıştır. 

Ancak İkinci Dünya Savaşı’nın bitimiyle birlikte okulda çalışan 

yabancı eleman sayısında belli bir azalma görülmüştür. Mülteciliği 

sona eren müzisyenler, misafir profesör olarak başka ülkelere, özellikle 

de İngiltere ve İtalya’ya gitmişlerdir. ADK’nda çalışan yaklaşık 

748 Gazi Eğitim Enstitüsü Müzik Bölümü 1938-1983 yılları arasında eğitimini 

sürdürmüş, YÖK’ün kurulmasıyla birlikte de Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim 

Fakültesi bünyesine alınmıştır. Hindemith’in önerisi ile bu göreve getirilen 

Prof. Zuckmayer, bu kurumda tam 34 sene hizmet vermiş, 1972 Haziranında 

ölene kadar da Ankara’da kalmıştır (Gedikli, a.g.t., s. 43). 

749 Zuckmayer’in öğrencileri arasında Bülent Arel, Hikmet Şimşek, Ferit Tüzün 

gibi ünlü isimler mevcuttur (Widmann, a.g.e., s. 125-126). 

750 Fagot, tahta nefesli bir saz. 

751 Widmann, a.g.e., s. 127.

342 


onbeş kadar yabancı müzik adamı, Türkiye’de modern anlamda ilk 

Müzik ve Tiyatro Konservatuarının kuruluş dönemine rastlamışlar 

ve son derece önemli katkılarda bulunmuşlardır. Bu gergin siyasal 

atmosferde Atatürk gibi bir devlet başkanı da değerli sanatçılardan 

istifade etmeyi bilmiştir. 

Bu arada 1934 yılında çıkan konservatuar kanunundan sonra geçen 

beş yıllık periyotta, bazı problemlerin ortaya çıkması ve kanunun 

yetersiz kalması gibi durumlar yeni bir kanunun daha hazırlanmasını 

gündeme getirmiştir. İşte bu yüzden 1939 yılı konservatuar açısından 

önemli bir yıl olmuştur. Şöyle ki, tam İkinci Dünya Savaşı’nın başladığı 

bir dönemde TBMM “Devlet Konservatuarı’nın Kuruluşu Hakkında 

3829 Sayılı Kanun”u kabul etmiştir. 1940 senesinde Meclis’in 

yeni açılış yılında konuşma yapan dönemin Cumhurbaşkanı İsmet 

İnönü durumdan duyduğu memnuniyeti dile getirmiştir. 20.5.1940 

günü Meclis’te kabul edilen bir kanunla Devlet Konservatuarı iki 

kısma ayrılmıştır: Müzik Kısmı ve Temsil Kısmı. Buna göre; Müzik 

Kısmı 1) Kompozisyon, 2) Orkestra İdaresi, 3) Piyano, org, harp, 4) 

Yaylı Sazlar, 5) Nefesli ve Vurma Sazlar, 6) Teganni (opera muganniliği, 

koro muganniliği, konser muganniliği); Temsil Kısmı da 1) 

Opera, 2) Tiyatro, 3) Bale şeklinde üç bölümü ihtiva edecek biçimde 

şekillendirilmiştir 752 . 

Ayrıca bununla da kalınmamış, 1948 yılının 7 Temmuzunda özel 

yetenekli çocukların yurt dışına eğitime gönderilmeleri söz konusu 

olmuş ve bunu sağlayacak bir de kanun çıkarılmıştır. Suna Kan ve 

İdil Biret Fransa’ya ilk aşamada giden sanatçılarımız olmuşlardır 753 . 

752 Gökyay, a.g.m., s. 60 vd. 

753 1956 yılında kapsamı genişletilen yasa gereğince, güzel sanatların diğer dallarında 

da yetenekli öğrencilerin eğitim amacıyla yurt dışına gönderilmeleri 

sağlanmıştır. 1949 yılında ise “Devlet Tiyatrosu Hakkında 5441 Sayılı Kanun” 

Meclisten çıkarılmıştır. İşte bu gelişmeler sonrasında bir yandan Ankara’daki 

konservatuarın yeniden yapılandırılması çalışmasına hız verilirken, diğer yandan 

da İstanbul ve Ankara’daki konservatuarlar haricinde son dönemlerde çok 

sayıda orkestra vs. kurum açılmaya çalışılmıştır. Bursa, Antalya gibi illerimizde 

açılan Devlet Orkestraları ile Kültür Bakanlığı’na bağlı senfoni orkestralarının 

sayısı 6’ya yükselmiştir. Bu arada yine bakanlığa bağlı koroların sayısı 

son dönemde, Klasik Türk, Türk Tasavvuf, Türk Sanat, Halk Müziği dallarında 

toplam 12’yi bulmuştur. Müzik ve dans toplulukların sayısı ise 11 olarak 

verilmektedir (Turan, a.g.e., s. 301-302).


Atatürk’ün yıllarca özlemini duyduğu ve kurulması için büyük 

emek harcadığı Ankara Devlet Konservatuarı ilk mezunlarını754 3 Haziran 

1941’de vermiştir. Bu önemli ânı Atatürk göremese de, 3 Temmuz 

1941 günü Konservatuar’da yapılan törende Başkan İnönü ve 

dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel hazır bulunmuşlardır. 

Yücel, törende yaptığı uzun konuşmasında önemli noktalara dikkat 

çekmiş ve şunları söylemiştir: “Gözden uzak tutulmamasını bilhassa 

istirham ederim ki, insanlığın en müthiş savaşlarından birini yaptığı 

böyle bir devirde ve harp yangınının dumanları göklerimize vurduğu 

böyle bir zamanda, tiyatro temsilleri ile, operayla meşgul olmamız, 

güzel sanat davasına nasıl ciddi bir mana verdiğimizin tarihe geçecek 

kadar kuvvetli burhanı telakki edilmelidir. Biz tiyatro ve opera 

şeklindeki temsil sanatını, bir medeniyet meselesi halinde alıyoruz. 

Onun içindir ki, aziz memleketimizin her vaziyette müdafaası için, 

her türlü fedakarlığı yapmakla uğraştığımız şu anlarda, sanatın bu 

şubesindeki inkişafına da onu durdurmak değil, bilakis yürüyüşüne 

hız vererek devam ediyoruz. Bir gün bizim gibi bütün insanlığın idrak 

edeceğine inanmış bulunduğumuz Türk Hümanizmasının yepyeni 

bir safhası, Devlet Konservatuarı’nın bağrından doğmaktadır..... 

Müellif bizden olmayabilir, bestekar başka milletten olabilir. Fakat 

o sözleri ve sesleri anlayan ve canlandıran biziz. Onun için, Devlet 

Konservatuarının temsil ettiği piyesler, oynadığı operalar bizimdir, 

Türktür ve millidir. Bizden olacak müellif ve bestekar da ancak 

bu yolda yetişecektir”. Hasan Ali Yücel’in bu konuşması geleceğin 

Türk yazar ve bestecilerine ışık tutmuştur755 . 

Ankara Devlet Konservatuarı’ndaki başka bir çaba da özellikle 

1935 sonrası ülkede hızlanan ezgi derleme ve halk müziği çalışmalarıdır 

Ankara Konservatuarı bünyesinde kadrolaşma ve yeniden yapılanma 

çalışmaları hızla sürerken, bir de Halk Müziği arşivi oluşturma 

projesi başlatılmıştır. Bu bağlamda Türkiye’ye davet edilen ünlü 

Macar besteci Bela Bartok ile Adnan Saygun Anadolu’yu gezmiş ve 

ikili pek çok çalışmaya imza atmıştır. 

754 Müzik kısmından iki harpist Nazmiye Sakarya, Seniha Çakır, bir flütçü Turan 

Üçer, bir klarnetçi Hasan Kale, bir kornocu Mustafa Caner ile Tiyatro kısmından 

Muazzez Yücesoy, Melek Saltıkalp, Nermin İlgün, Ertuğrul İlgin, Mahir 

Canova, Salih Canar, Nüzhet Şenbay ve Esat Tolga mezun olmuşlardır (Gökyay, 

a.g.m., s. 63). 

755 Ali, a.g.m., s. 1532-33.

344 


C. Atatürk ve Çok Sesli Müzik 

1. Çok Sesli Müzik ve Osmanlı Devleti’nde Çok Sesli Müzik 

Çalışmaları 

Müzik çeşitli açılardan bazı türlere ayrılmış bir sanat dalıdır ve 

aynı anda çıkartılan ses sayısına ve insan sesinin kullanılıp kullanılmadığına 

göre ikiye ayrılmaktadır. 

1) Tek sesli (modal) Müzik: “Etkinliğe katılan bütün kişilerin 

ve sazların aynı anda aynı sesi çıkartmaları, aynı notayı 

seslendirmeleri”ne denir. 

2) Çok sesli (polifonik) Müzik: “Aynı anda değişik seslerin çıkartılması, 

ayrı notaların seslendirilmesidir”. Başka bir ayrım da 

müzikte sazların kullanılıp kullanılmadığına göre yapılmakta ve sözlü 

müzik ya da enstrümantal müzik şeklinde ifade edilmektedir. Yine 

bunların da kendi aralarında birçok kısma ayrıldığı görülmektedir. 

Bu ayrımlar müzik ekollerine göre hatta ülkelere göre de değişim 

göstermektedir. Örneğin Türkiye’de son dönemde Türk Sanat Müziği, 

Türk Halk Müziği, Klasik Türk Müziği, Türk Tasavvuf Müziği, 

Türk Hafif Müziği gibi bir sınıflama yapılmaktadır 756 . 

Batı dünyası uzun süren bir tek seslilikten sonra çok sesli müzik 

türüyle tanışmıştır. Batı’da Hıristiyanlığın yayılmaya başlaması ile 

birlikte müzikten en fazla faydalanan kurum da kilise olmuştur. Bu 

alanda özellikle din adamları, Papalar da dahil aktif rol oynamışlardır. 

Örneğin Aziz Augustinus dönemine kadar müzikte melodi uzun 

bir süre arka planda kalmıştır. Augustinus’un müziğin çekiciliğini 

keşfetmesiyle birlikte de ilk defa söz müziğin önüne geçmiştir. 

Kiliselerde çalgı ve koro eşliğinde şarkı söyleme alışkanlığı, batıda 

çok sesli müzik türünün gelişmesinde son derece etkili olmuştur. 

Hıristiyan batıda müziğin özellikle kiliselerde önem kazanmasında 

yani bir din kurumunda ilk kez müzikten yararlanılmasında Papa I. 

Gregorius büyük rol oynamıştır. “Din ve müzik yoluyla birlik sağlamayı 

amaçlayan” Papa, daha VI. yüzyılda dini solo ve koro şarkılarını 

bir araya getirerek günümüzde de Gregor Ezgileri (Chants 

756 Turan, a.g.e., s. 289.


Gregoriens) olarak bilinen çalışmasını ortaya koymuştur. Gregor Ezgileri 

zamanla yerini “organum” adlı çok sesliliğe bırakmıştır. Çok 

sesli müziğin zamanla kilise dışına çıkmasıyla birlikte bazı yeni müzik 

türleri de ortaya çıkmıştır (ballate’lar gibi) 757 . 

Bir başka ifadeyle “Çokseslilik, başka başka seslerin, teorik uygulamalar 

ve kompozisyon bilimi doğrultusunda, üstüste istif edilmeleriyle 

elde edilen cümlelerin bir anda ve bir arada seslendirilme”sidir. 

Bu müzik türü “sınırsız bir anlatım gücü ve hayaletme zenginliği kazandırmakta, 

yani bir bakıma hayatın kendisini, çağdaş doğrultuda 

simgeleştirerek sanata dönüştürmektir” 758 . “Çokseslilik, eserleri ve 

deneyimleriyle tanınmış büyük sanat ve bilim adamlarının, yüzyıllar 

boyu yazmış oldukları teknik eserlerden oluşan zengin kitaplığa sahip 

bir yaratıcılığın ürünüdür” 759 . 

Günümüzde Avrupalıların uğraştığı müzik, “Bir sekizli içinde 12 

eşit aralıklı ses sistemine dayandığı” söylenen ve Majör-Minör gibi 

sadece iki ana dizi kalıbı ile iki ana ritm kalıbından oluşan çok sesli 

müzik türü olarak isimlendirilmektedir. Avrupa’nın aksine, 590 makam 

ve 75 değişik ritm kalıbına sahip olan Türk müziği ise tek sesli 

müzik kapsamında ele alınmaktadır760 . Bizde çok sesliliğin Sultan 

II. Mahmud’dan itibaren bazı ihtiyaçları karşılamak üzere başladığı 

söylenmektedir. II. Mahmud gerçekten hem Türk müziğinin hem de 

çok sesli müziğin gelişmesini sağlamış, her iki müzik türüne de döneminde 

yer vermiştir. Bu dönemde bilindiği gibi İstanbul, yabancı 

sanatçıların konserler verdiği, opera ve operetlerin rahatça oynandığı 

bir merkez durumuna gelmiştir. Çok sesliliğin II. Mahmud ile 

birlikte kesin olarak benimsenmesinden sonra, saray ve ona yakın 

çevreler bu müzik türünü Avrupa tarzı yaşamın bir parçası olarak 

görmüşlerdir. XIX. yüzyıla gelindiğinde ise udun yerini artık piyano 

almıştır. Aslında bu, değişimin açık bir göstergesidir. II. Mahmud, 

hem sanata hem de her iki müzik türüne önem vermesi ve çok sesli 

müziğin ülkeye girmesinde etkili olması dolayısıyla, bize Cumhuriyet 

döneminde Atatürk’ün bu konudaki politikalarını çağrıştırmakta- 

757 Tanrıkorur, a.g.e., s. 56-57. 

758 Altar, “Müzikte Neden Çokseslilik?”, s. 749-750. 

759 Altar, a.g.m., s. 760. 

760 Tanrıkorur, a.g.e., s. 56-57.

346 


dır. Çünkü her ikisinin de müziğe bakış açıları, konuya yaklaşımları 

ve sosyal değişimlerdeki radikal uygulamaları büyük benzerlikler 

göstermektedir. 

II. Mahmud sonrasında Sultan Abdülmecid operaya giden ilk 

Osmanlı Sultanı unvanını almıştır. Abdülmecid 1867 yılındaki Paris 

ziyareti sırasında operayla tanışmış ve çok etkilenmiştir. Ondan 

sonraki dönemde de çok sesli müzik yavaş yavaş saraydaki yerini 

almış ve beğeni kazanmıştır. Aynı şekilde Sultan Abdülhamid’in de 

Batı müziğini tercih ettiği, keman ve piyano dersleri aldığı bilinmektedir. 

Görüldüğü gibi Osmanlıda müzik hatta müzik zevki aslında 

merkeziyetçi bir yapıya sahiptir. Çünkü saray, bir yandan müziğe 

önem verirken, bir yandan da onu yönlendirmeye çalışmıştır. Osmanlı 

Devleti’nde Batı müziğinin ülkeye girmeye başlamasıyla birlikte 

müziğin gerçekten iyi bir eğitim gerektirdiği gerçeği de ortaya 

çıkmıştır. Bu durum Osmanlı sultanlarının müzik eğitimi işiyle ilgilenmelerine 

vesile olmuştur. Nitekim temelleri Osmanlı döneminde 

atılan kurumlar daha sonra önemli öğretim kurumlarının oluşmasına 

zemin hazırlamıştır. Örneğin Donizetti’nin Muzıka Mektebi, daha 

sonra ordudaki müzisyenlerin yetiştiği bir kurum yani Askeri Muzıka 

ve Astsubay Okulu olurken, Muzıka-yı Hümayun ise günümüzde 

Cumhurbaşkanlığı Filârmoni Orkestrası olarak varlığını sürdürmüştür761 

. 

Osmanlı döneminde çok sesli müziğin gelişimini anlatırken, 

Dikran Çuhacıyan, Harutyun Sinanyan, Edgar Manas gibi Ermeni 

bestecilerin isimlerinden de bahsetmek durumundayız. Çünkü özellikle 

XIX. yüzyılda ülkede Batı müziğinin gelişmesinde Ermeni asıllı 

müzisyenlerin katkısı diğer azınlıklara oranla daha fazladır. Bunlar 

arasında Hamparsum Limonciyan’ın nota sistemi ile Zilciyan 

ailesinin zilcilik sanatına getirdikleri ve edindikleri yer son derece 

önemlidir. Bunların içinde bilhassa E. Manas büyük formlarda eserler 

vermiş, profesyonel bir kompozitör ve hoca olarak kendini kabul 

ettirmiş bir müzisyen olarak karşımıza çıkmaktadır762 . 

761 Turan, a.g.e., s. 299-300. 

762 Vedat Kosal, Osmanlı’da Klasik Batı Müziği, Eko Basım Yayıncılık, İstanbul 

2001, s. 119.


2. Atatürk’ün Çok Sesli Müziğe Bakış Açışı 

1930 başlarında dinlenen müzik türünün kalitesi, Atatürk’ü 

müziği çağdaşlaştırma eğiliminin içine itmiştir. Çünkü o günlerde 

Atatürk’e dinletilen müzik elbette Itrı’nin, Dede’nin müziği değil, 

onun yozlaştırılmış örnekleriydi763 . Zaten onu tedirgin eden de bu 

tarz müzik ve bunun halk üzerinde bıraktığı olumsuz havaydı. Bu 

konudaki tartışmalara rağmen Atatürk hayatı boyunca gerçekten üstün 

değeri olan sanatçılara her zaman ayrı bir yer vermiş ve onların 

bestelerini dinlemiştir. Abdülkadir Meragî (1360-1435), Hafız Post 

(1630-1694), Itrî (1640-1712), Tab’î Mustafa (1700-1786), İsmail 

Dede Efendi (1778-1846) ve Zekâî Dede (1825-1897) bunlardan sadece 

birkaçıdır764 . Atatürk Türk Sanat Müziği’nin yanı sıra Anadolu 

ve Rumeli türküleri ile de yakından ilgilenmiş, fakat günün birinde 

çok sesli çağdaş Türk sanat musikisinin doğacağına olan inancını ise 

hiç yitirmemiştir. Bu da bizlere kendi beğeni ve tercihini bir tarafa 

bırakarak olaya tamamen farklı bir pencereden bakan Atatürk’ün, 

alışkanlıklarını zaman zaman çiğneyerek Batı müziğini halkına sevdirmeye 

çalıştığını göstermeye yetiyor. 

Atatürk’e göre, “ulusal müziğin, teknikte ve formda olduğu kadar, 

anlatım gücünde de gelişip olgunlaşmasını kesintisiz sağlayacak 

tek faktör, ...çoksesliliktir”. Nitekim musikiyi hayatın ruhu ve 

neşesi olarak nitelendiren Atatürk, musikide monodik modal akışı 

yerine çok sesli tekniğin yer almasını istemiş, bunu zorunlu görmüş 

765 ve böyle bir sanat müziğinin özlemi içerisinde olmuştur 766 . 

Atatürk “ulusal çağdaş bir müzik sanatında yenilenmenin, bir ulusun 

yenilenme çabasına ölçü olacağı ilkesi”nden yola çıkarak, “bir 

763 Türk Müziği’ndeki yozlaşma sorunu hakkında bk. Ebru Kayhan, Türk 

Müziği’nde Yozlaşma Sorunu, İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel Bilimler 

Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003. 

764 C. M. Altar, “Atatürk ve Müzik Reformları I”, BTTD, S. 41, Haziran 2000, s. 

13. 

765 Bu konuda Türk müziğinin önemli isimlerinden de Atatürk’e destek gelmiştir. 

Örneğin klasik müziğimizin büyük bilgini Rauf Yekta Bey, Fransa’da “Encyclopedie 

de la Musique et Dictionnaire de Concervatiore”da yayımlamış olduğu 

bir yazısında çok sesli müzik konusuna değinmiş ve bunun artık zorunlu 

hale geldiğini ifade etmiştir (Altar, “Atatürk ve Müzik Reformları I”, s. 14). 

766 Altar, a.g.m., s. 13.

348 


ulusun yeni değişikliğinde ölçü, musikide değişikliği alabilmesi, 

kavrayabilmesidir” 767 diyerek hemen harekete geçmiştir. Atatürk 

musikinin geliştirilmesi yanında kendi yöntem ve çabaları ile bazı 

kurumların kurulmasına, dünyaca ünlü müzik adamlarının ki özellikle 

Almanların ülkemize gelerek faaliyette bulunmasına da öncülük 

etmiştir. Çok sesliliği hedefleyen ve herkese benimsetmeye çalışan 

Atatürk’ün musiki konusunda yaptığı çalışmaların en mühimi, 

kültür ve sanatı çağdaş teknikler ve araçlar vasıtasıyla geniş kitlelere 

iletmeye çalışmasıdır. Çünkü bugün artık çok seslilik, dünyada çoğulcu 

demokrasi anlayışı ile bir tutulmakta ve kıyaslanmaktadır. 

Gerçekten de bu dönemde Ankara’nın hareket noktası, halkı çok 

sesli müziğe alıştırmak ve müzikte evrenselliği yakalayabilmek olarak 

belirlenmiştir. Bu yüzden de hem yöneticilere hem de sanatçılara 

önemli vazifeler yüklenmiştir. Çünkü “halkın zevk standartını belirlemek, 

sanat anlayışı ve zevkini geliştirmek ve yükseltmek, gerçek 

sanatkara düşen önemli bir vazifedir” 768 . Aslında Türklerin belli bir 

müzik anlayışı, zevki mevcuttur ve müzik sanatına önemli katkıları 

söz konusudur. Öyle ki, Türkler müziği savaş alanlarına sokan ilk 

millet olma özelliğini de üzerlerinde taşımaktadırlar. Musikiyi “kulak 

zevkini geliştiren, kültürde ve zevkte bir canlanma yaratan, üstün 

bir seviye oluşturan, yaygın eğitimin önemli vasıtalarından biri 

olarak” gören Atatürk de bu noktada büyük bir misyon üstlenmiştir. 

Dolayısıyla buradan hareketle Atatürk’ün teşvikleri sonucunda çok 

sesli müzik konusunda atılan en önemli adım, eğitim amacıyla yurt 

dışına çok sayıda öğrenci gönderilmesidir. Bu şüphesiz ilerisi için 

önemli bir yatırımdır. Nitekim bu politikanın sonucunda, batının belli 

başlı akademilerinden mezun olan ve çağdaş bilimin oluşturduğu 

tekniklerden faydalanarak eserler veren ünlü besteciler yetişmiştir. 

Özellikle çok sesli müzik alanında yetişmiş ve güzel eserler vermiş 

kişilerin başında Cemal Reşit Rey (1904-1985), Ferit Alnar (1906- 

1978), Ulvi Cemal Erkin (1906-1972), Ahmet Adnan Saygun (1907- 

1991), Necil Kâzım Akses (1908-1999) gelmektedir. Çağdaş Türk 

Müziği literatürünün gelişmesinde, batının belli merkezlerinde bulunan 

müzik akademilerinde ihtisaslarını tamamlayan bu Türk beste- 

767 ASD, C. I, s. 396; Altar, “Atatürk ve Müzik Reformları II”, BTTD, S. 42, 

Temmuz 2000, s. 12. 

768 Ataman, a.g.e., s. 8.


cilerinin büyük katkısı olmuştur. Dünyaca ünlü sanat büyüklerinden 

Marguerite Long, Laparra, Vincent d’Indy, Arthur Honegger, Joseph 

Marx, Alois Haba gibi isimlerin öğrencileri olarak yetişen ünlü bestecilerimiz, 

müzik inkılâbımızda Türk Beşleri olarak da anılmaktadırlar 

769. Atatürk, yaptığı inkılâplar ve yaklaşımlarıyla sadece ulusal 

değil uluslararası kültüre katkı sağlayacak düzeyde sanatçıların yetişip 

çağdaş kültürü geliştirmelerine imkân sağlamıştır. Bu tür bestecilerimizin 

sayısı, Türk Beşlisi ile birlikte 14’ü geçmemektedir. Çok 

sesli Türk Sanat Müziği denildiği zaman akla ilk gelen isimler; Türk 

Beşlisi haricinde, Bülent Tarcan, Ekrem Zeki Üngör, Sabahattin Kalender, 

Kemal İlerici, Bülent Arel, Nevit Kodallı, İlhan Usmanbaş, 

İlhan Baran, Cengiz Tanç’dır. Bununla birlikte Çağdaş Türk Müziği 

alanında genel kültür ve temel eğitim eserlerini içeren bir meslek 

yazarlığı da mevcuttur. Mahmut Ragıp Gazimihal, Halil Bedii Yönetken, 

Ahmet Adnan Saygun gibi 770 . 

Atatürk bütün bunların yanı sıra, monodik modal Türk musikisinin 

özlü eserlerinin müzikoloji enstitülerinde müzikologlarımız 

tarafından iyice incelenmesi zorunluluğundan da bahsetmiştir. Çünkü 

üniversitelerin Edebiyat Fakültelerine bağlı kurulmaları gereken 

müzikoloji enstitülerinde düzenlenecek seminerlerde, “Collecgium 

Musicum” adlı serbest seanslarda monodik müziğimizin icra edilmesinde 

yarar görülmüştür. Nitekim Ankara Devlet Konservatuarı’nın 

programına Mukayeseli Klasik Türk Musikisi Tarihi dersi konmuş, 

bu dersi de Ruşen Ferit Kam ve Mesut Cemil Tel gibi üstadlar vermişledir 

771 . 

769 Adları geçen bu beş sanatçı, Rus Ulusal Okulunun kurucusu “Rus Beşleri”nden 

esinlenerek dergi ve gazetelerde “Türk Beşlisi” şeklinde anılmaya başlanmıştır. 

Ancak “Balakiref’in yol göstericiliği ve öğreticiliği altında birleşen ve kişisel 

biçemlerini korumakla birlikte elbirliğiyle çalışmış olan Rus Beşleri’nin 

(ya da Güçlü Küme)” sahip oldukları niteliklerden yoksun olan Türk Beşleri, 

bir özlemi dile getirmekten öteye geçememişlerdir. Daha ziyade 1940’ların 

ortalarında isimlerini duyuran bu genç besteciler değerli sanatçılar olarak kabul 

edilmekle birlikte, elbirliğiyle çalışıp ulusal bir ekol oluşturmadıkları için, 

bu adlandırmanın bir özlemi dile getirmekten öte anlam taşımadığı da ileri 

sürülmektedir (Oransay, “Çoksesli Musiki”, s. 1526, 1530; Altar, “Atatürk ve 

Müzik Reformları II”, s. 14). 

770 Altar, “Atatürk ve Müzik Reformları II”, s. 15. 

771 Altar, “Atatürk ve Müzik Reformları II”, s. 13 ve 15.

350 


Çok sesli müzik konusuna yönetim kadar basın da geniş yer ayırmıştır. 

Konu hakkında çok sayıda yazı dizisi yayımlanmış, önemli 

müzisyenlerle röportajlar yapılmıştır. Bunlardan bir tanesi de 1935 

yılında Ulus gazetesinde Amerika’da musiki muallimliği yapan ve 

tahsilini orada tamamlamış olan Süheyla Saime Hanımın Ankara’ya 

gelmesi üzerine kendisi ile yapılan röportajdır. Musiki inkılâbımız 

üzerine yapılan görüşmede Süheyla Saime pek çok noktaya temas 

etmiş ve önemli tespitlerde bulunmuştur. Ona göre, öncelikle Türk 

harsını temsil eden musikiyi garp tekniğiyle ifade etmek, dile getirmek 

gerekmektedir (milli ruh ve modern teknik). Zaten asıl üzerinde 

durulması gereken ana parola budur. Memlekette modern musiki 

harekete geçmeden önce modern musiki zevkini uyandırmak gerekmektedir 

ki bu son derece isabetli bir teşhisdir. Bunun için de halka 

musiki terbiyesi verilmesi amacıyla radyolar ve musiki kulüplerinin 

kurulması gereği vardır. Halk, radyo gibi araçlar sayesinde klasik 

müzik dinlemeye alıştırıldıktan sonra ancak orkestra, opera işi halledilebilir. 

Ayrıca Avrupa’da olduğu gibi, okullarda musiki derslerinin 

mecburi hale getirilmesi de gerekmektedir. (Musiki tarihi, armoni 

vs.) Gerçekten de modern müziğe geçmeden önce, ulusal müziğimizi 

yaratmak mecburiyetindeyiz. Resimde seyircilerin, müzikte de 

dinleyicilerin seviyesi yüksek olursa, modern müzik zaten kendiliğinden 

gelecektir. Müzik davamız için hemen harekete geçilerek, 

müzik akademilerinin, balet akademilerinin açılmasına, rejisör yetiştirmeye, 

şarkı geceleri düzenlemeye, halk şarkılarını toplamaya 

çalışılmalıdır. Avrupa’da musiki böyle başarılı olmuş ve bugünkü 

noktaya gelmiştir. Ancak Saime’ye göre de bu, bir noktada devlet 

işi ve biraz da zaman meselesidir 772 . Şu noktaya açıklık getirmek gerekmektedir. 

Atatürk’ün belli bir tarzı vardır. Onda önce karar, sonra 

da aksiyon devreye girmektedir. Müzikte de durum aynen böyle olmuştur. 

Öncelikle müziğin Türk ailesinin evine girmesi sağlanmıştır . 

Atatürk bu noktadan hareketle Batı müziğini halka tanıtmak, sevdirmek 

ve dinleyicinin kalitesini yükseltmek için yoğun çaba göstermiştir. 

Çünkü Şirazlı Sadi’nin de söylediği gibi dinleyici pek çok 

şeyin ifadesidir. Ünlü İranlı şair Şirazlı Sadi (1184-1291)ye müzik 

772 Musiki Devrimi”, Ulus, 1 Ocak 1935, s. 5.


hakkında ne düşündüğü sorulduğunda şair, “bana musikinin ne olduğunu 

soruyorsunuz. Dinleyeni gösterin de size musikinin ne olduğunu 

söyliyeyim” 773 şeklinde bir cevap vermiştir. 

Görüldüğü gibi müzikte çok sesliliğin ve tekniğin benimsetilmesi 

ile Türk müziğinin çağdaş dünyada yerini alması belirlenen hedeflerin 

başında gelmektedir. Ancak bu noktada sadece batının tekniği 

ve anlayışı ile oluşturulmaya çalışılan çok sesliliğin, çağdaşlığın ve 

kalitenin tek ölçüsü olup olmadığı sorgulanabilir. Açıkçası bu soruya 

olumlu bir cevap vermek oldukça zordur. Çünkü çok sesli olup berbat 

denilebilecek eserler olduğu gibi, tek sesli çok güzel şaheserler 

de mevcuttur. Dolayısıyla çok seslilik, “bir musikinin iyi ya da kötü, 

güzel ya da çirkin, ileri ya da geri olmasının kriteri” olmamalıdır. 

Bu durumu “Tıpkı her yağlı boya tablonun her karakalem resme, her 

perspektifli çizimin her minyatüre üstün olduğu söylenemeyeceği gibi, 

her çoksesli musikinin her teksesli yaratıdan daha değerli, daha 

üstün ya da güzel olduğu da söylenemez” 774 şeklinde yorumlamak da 

mümkündür 775 . 

Çok sesli müziğin uygarlık ölçütü olmaması, tabii ki bu müzik 

türünün reddi anlamına gelmemektedir. Buna rağmen hem müzik 

adamları hem de halk Batı müziğini benimsemeye çalışmışlardır. 

Ancak Batı müziği söz konusu olduğunda bu tarzın genelde belirli 

bir çevre ile sınırlı kaldığı da gözden kaçmamaktadır. Bunda müziğin 

“bir keyif sanatı” olarak düşünülmesi ve o yüzden seçkinlerin 

zevk alanına girdiği düşüncesi mi yatıyor bilinmez ama, bu durumun 

bazı sorunlara yol açtığı kesindir. Herşeyden önce Batı müziğinin 

toplumun her kesiminde yankı bulmaması ve sadece aydın 

kesimin ilgisini çekmesi, hem yüzyılların verdiği bir alışkanlığı hem 

de Türk toplumunun kültür seviyesi ile müzik tercihini gündeme 

773 Altar, “Atatürk ve Müzik Reformları I”, s. 12. 


775 Çok seslilik ve uygarlık konusunun son derece yanlış ve yanıltıcı olduğu görüşünü 

savunanlardan biri de Cem Behar’dır. Behar bunun sebeplerini Ziya 

Gökalp’e kadar götürmekte ve olanları bir anlamda Gökalp’in milliyetçilik 

anlayışına dayandırmaktadır (C. Behar, Klasik Türk Musikisi Üzerine Denemeler, 

Bağlam Yay., İstanbul 1987, s. 104).

352 


getirmektedir 776 . Bu noktada bir yandan kültürümüzün kaynağının 

köy olduğunun söylendiği ve köye dönüş projelerinin geliştirildiği, 

diğer yandan da köylüye Batı müziği dinletilmeye çalışıldığı günlerde 

yaşanan bir olay bize Anadolu halkının müzik tercihini ve olaya 

getirdiği yorumu göstermesi açısından son derece önemlidir. Cevat 

Dursunoğlu’nun şahit olup Müjgan Cunbur’a anlattığı olay şöyledir: 

“Elli sene kadar önce Anadolu’da konserler veren Devlet Flârmoni 

Orkestrası gittiği illerdeki konserlerde gereken ilgiyi bulamaz. Dinleyiciler 

konuşmakta, öte-beri yemekte, yerli yersiz konseri bölerek 

alkışlamakta ve gürültü yapmaktaymışlar. Orkestranın konser sırası 

Sivas’a gelmiş. Yine aynı durumla karşılaşacaklarını düşünmüşler. 

Akşam konser vakti olmuş, sahne açılmış. Ağzına kadar dolu salonda 

çıt çıkmıyormuş. Konser başlamış, gerektiği yerde alkışlıyorlarmış. 

Orkestra üyeleri sevinmişler, şaşırmışlar. Batı müziğini bu 

kadar iyi dinleyen bir seyirci ve dinleyici ile ilk defa karşılaşmışlar. 

Konser bitmiş, üyeler olayın etkisinde kalmışlar. Ertesi gün Sivas’tan 

ayrılacaklarmış. Şehri biraz dolaşalım demişler. Bir de bakmışlar 

ki konserde ön sıralarda oturan bir şahıs da alışveriş için girdikleri 

dükkandaymış. Orkestra üyelerinden biri hemen sormuş: “Beyamca, 

akşamki konseri nasıl buldunuz?”. Adamcağız şöyle cevap vermiş: 

“Sivas Sivas olalı Timur’dan beri böyle zulüm görmedi” 777 . Sözü 

edilen dönemde, bir yandan kültürün kaynağının köy olarak gösterilmesi, 

bir yandan da Anadolu’ya gönderilen orkestralar ile halka 

Batı müziği dinletilmeye çalışılması aslında bir tezat gibi görünse 

de, bunların tamamen aynı hedefe yani Batılılaşmaya yönelik atılmış 

776 Önce kendi kendimizi sorgulamamız gerektiğini söyleyen Timur Selçuk, bu 

konuda “müzik eğitim sistemimizi kurarken, kendimizi ve batıyı hangi potada 

erittik?”, “Bu dönemde şablonlarla mı, sentezlerle mi müzisyenlerimizi yetiştirdik?”, 

“İnsanımıza, müzisyenimize, genç besteciye, öğretmen adayına müzik 

dilini öğretebildik mi?” tarzında sorular sormakta ve çok sesli müziğin bugünkü 

durumunu da Türk halkının kültür seviyesinin düşüklüğü, Batı müziğinin 

yeterince dinletilememesi ve halka ulaştırılamaması gibi nedenlere bağlamaktadır 

(Timur Selçuk, “Müzik Dünyamız”, CDTA, C. VI, s. 1478). 

777 Müjgan Üçer, “Sivas’ta Timur Efsaneleri”, Sivas Kültür-Sanat, S. 3, Haziran 

1988, s. 15-16’dan naklen Tüfekçioğlu, “Cumhuriyet İdeolojisi ve Türk Basını”, 

s. 78-79.


adımlar olduğunu anlamak hiç de zor değildir. Devletin, yaptığı bu 

tarz girişimler ile halkını oluşturmaya çalıştığı yeni kimliğe her yönüyle 

alıştırmaya çalıştığı ortadadır. 

Bugün de toplumumuza şöyle bir bakıldığında, Batı müziğinin 

söylenildiği gibi yine aydın kesim denilen dar bir zümre tarafından 

dinlendiği hemen görülecektir. Bu noktada, çok sesli müzik türünün 

o günden bugüne halka ne ölçüde tanıtıldığı ve onun müzik anlayışına 

ve zevkine nasıl sunulduğu akla gelmektedir. Belki de problemin 

ana kaynağı burasıdır. Bugün dahi dönem dönem özellikle Doğu 

Anadolu’da bazı bölgelere senfoni orkestraları gönderilmekte, halkı 

operayla, Batı müziği ile tanıştırma çabaları devam ettirilmektedir. 

Ancak tüm bu çabalara rağmen Batı müziğini Anadolu halkına ulaştırma 

konusunda Cumhuriyetin ilk yıllarından beri ciddi sıkıntılar 

yaşanmaktadır. 

Tüm bu anlatılanlardan hareketle, bugün artık ne “bugünün ve 

yarının müziği” olarak tanımlanan çok sesli müziği ne de tek sesli 

müziği inkâr etmek mümkün değildir. Dolayısıyla yine Atatürk’ün 

arzu ettiği senteze ulaşmak en doğru yaklaşım olarak gözükmektedir. 

Nitekim Atatürk daha 1923 yılında Konya gençleriyle yaptığı 

bir konuşma esnasında, “bu millete gideceği yolu gösterirken dünyanın 

her türlü ilminden, keşfiyatından, terakkiyatından istifade 

edelim, lâkin unutmayalım ki, asıl temeli kendi içimizden çıkarmak 

mecburiyetindeyiz” 778 sözleriyle bunu vurgulamaya çalışmıştır. 

Bu bağlamda Atatürk’ün üstlenmiş olduğu misyon gerçekten 

büyük önem taşımaktadır. Çünkü O, bir taraftan Türk gençlerine 

müzik, tiyatro, resim gibi güzel sanatların her dalında yeni ufuklar 

açmaya çalışırken, diğer taraftan da genç müzisyenlere evrensel boyutlarda 

çok sesli Türk Sanat Müziği oluşturabilmeleri için ön ayak 

olmuştur. Yine burada da bir sentez fikrinin olduğu son derece açıktır. 

Ancak Atatürk’ün müzikte üstlendiği misyon, yol göstericiliği ve 

söylemleri kimi zaman yanlış anlamalara neden olmuş, kimi zaman 

da bazı suistimallerin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bu durum 

Atatürk döneminde ve sonrasında zaman zaman hoş olmayan 

778 20 Mart 1923, “Konya Gençleriyle Konuşma”, ASD, C. II, s. 145.

354 


söylemlere de yol açmıştır 779 . Netice itibarıyla bugün gelinen noktaya 

bakıldığında; Atatürk’ün çok sesli müzik konusundaki arzu ve 

direktiflerinin tam anlamıyla anlaşılarak gerçekleştirildiğini ve hatta 

bir Musiki Politikasının oluşturulduğunu söylemek oldukça zordur. 

Fakat bugün Cumhuriyetin ilk yıllarında müzik türünün siyasal kararlarla 

belirlenmesi ve estetiğin geri plana atılması gibi hususlar her 

ne kadar eleştiriliyorsa da, dönemin müziğe getirdiği ivmeyi takdir 

etmemek yine de mümkün değildir. 

3. Türk Beşleri 

Atatürk görüldüğü üzere, ulusal Türk müziğinin oluşturulup yüceltilmesi 

ve evrensel müzik dünyasındaki yerini alabilmesi uğruna 

1934 yılına kadar süren müzik inkılâbının ilk devresinde 780 bazı 

önemli gelişmelere imza atmıştır. İlk olarak 1925’te açılan yarışma 

sınavları ile sanatçı ve öğretmen yetiştirmek üzere Berlin, Paris, Budapeşte, 

Prag gibi merkezlere yetenekli öğrenciler gönderilmiştir. 

1926 yılında konservatuarda Türk Sanat Müziği ve çalgılarının öğretimi 

yasaklanmış, tambur, ud sanatçıları viyolonsel, keman gibi çalgılara 

yöneltilmiştir. Devlet, çok sesli müzik temel kuram kitaplarını 

ancak 1928-30 arasında yayımlayabilmiştir. 1932 sonrası Halkevlerinde 

halka açık mandolin, koro vs. kursları açılmaya başlanmıştır. 

İşte bu dönemde biraz da Gökalp’in görüşlerinden haraketle, ilk çok 

sesli parçalar “daha çok halk ezgilerimizin batıda kullanılan belli 

başlı besteleme teknikleriyle çokseslendirilmesi biçiminde” ortaya 

çıkarılmıştır. Halk ezgilerimiz ile makamsal müziğimizin geleneksel 

öğeleri kullanılarak özgün eserler verilmiştir. Bu ilk eserlere örnek 

olarak; Cemal Reşit Rey’in Enstantaneler’i (1931), Ulvi Cemal 

779 Bir dönem Batı müziği modern, ileri bir sanat, Türk müziği de ilkel ve tek 

ses olarak gündeme getirilir. Bu konudaki tartışmalar ülkede düzenlenen bazı 

konferanslara kadar uzanır. Örneğin, Dokuz Eylül Üniversitesi’nin düzenlediği 

I. Ulusal Müzik Sempozyumuna katılan Adnan Saygun, bir ara “ilkokullara 

Türk müziği derslerinin konma aşamasına gelinmiş olmasını” ağır bir 

dille eleştirmiş ve bu durumu “irticanın sarıksız olarak geri dönmesi” şeklinde 

yorumlamıştır. Bu son derece tartışmalı yaklaşımı C. Tanrıkorur “çok acı ve 

düşündürücü” bulduğunu yazmaktadır (Tanrıkorur, a.g.e., s. 56-57). 

780 N. Gedikli, adı geçen tezinde müzik devrimini; İlk devre 1924-34, İkinci devre 

1935-50, Üçüncü devre 1950’den günümüze şeklinde üç devrede ele almaktadır.


Erkin’in Beş Damla’sı (1931), Ahmet Adnan Saygun’un İnci’nin Kitabı 

ve Necil Kâzım Akses’in Minyatürler’i (1934) sayılabilir 781 . 

1934 yılına gelindiğinde, artık Ankara ve İstanbul’da birer müzik 

okulu, Ankara’da bir orkestra, İstanbul’da bir yaylı orkestra ile 

çok sayıda belediye bandosu ve halk korolarının oluşturulduğunu 

görüyoruz. 

Osmanlı Devleti’nin sanat alanında gerekli atılımlara ayak uyduramaması 

ülkede XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar tek sesli müziği 

hâkim kılmıştır. Bu durum ancak Cumhuriyet’in ilânı ve devlet 

başkanı Kemal Atatürk’ün teşvik ve yönlendirmeleri ile değişmiş ve 

neticede çok sesli müzik dalında önemli eserler verilmeye başlanmıştır. 

Örneğin Cemal Reşit Rey 1933 yılında Onuncu Yıl Marşı’nı 

bestelemiştir. Rey, çok sesli çağdaş Türk müziğine katkıda bulunmak 

isteği ile opera ve operetler başta olmak üzere yüzden fazla 

esere damgasını vurmuştur. Avrupalı edebiyatçılardan esinlenerek 

yazdığı 5 perdelik Cem Sultan, 3 perdelik Zeybek, 1 perdelik Köyde 

Bir Facia, 4 perdelik Çelebi ile Lüküs Hayat, Deli Dolu, Saz Caz, 

Maskara, Hava Civa, Yaygara, Balon Dünya, İstanbul Masalı gibi 

operetler bunlardan sadece birkaçıdır 782 . 

1928 yılında Paris’e eğitim için gönderilen Ahmet Adnan Saygun, 

1931’de yurda döndüğünde ilk olarak Ankara Müzik Öğretmen 

Okuluna atanmış, akabinde de sanatçının güzel çalışmaları ortaya 

çıkmaya başlamıştır. En önemlilerinden biri 1934 yılında sözlerini 

Münir Hayri Egeli’nin yazdığı 3 perde ve 12 tablodan oluşan Özsoy 

Operası’dır. Eser 19.6.1934 günü konuk İran şahı Rıza Pehlevi ve 

Atatürk’ün huzurlarında ilk kez sahneye konmuştur.1934’te yine M. 

H. Egeli’nin librettosundan bestelediği bir perdelik Taş Bebek Operası 

da 27.12.1934 günü akşamı halkevinde Atatürk’ün huzurunda 

oynanmıştır 783 . 

781 N. Gedikli, “Çoksesli Yeni Bir Türk Sanat Müziği Oluşturmanın Neresindeyiz?”, 

Çoksesli Müzik Sempozyumu, (Bildiriler)- Ankara 1986, s. 28; a.g.t., 

s. 35-36. 

782 Ayrıntılı bilgi için bk. Akif Saydam, Ünlü Müzisyenler, Yaşamları-Yapıtları, 

Arkadaş Yay., Ankara 1997, s. 206-209. 

783 Bebek yapıp satmakla tanınan bir ustanın, yaptığı bebeklerden birine can vermesiyle 

gelişen olayları anlatan opera hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Saydam, 

a.g.e., s. 219-220.

356 


Bir başka isim de Necil Kâzım Akses’tir. 1926’da Viyana’ya giderek 

eğitim gören ve 1934’te yurda dönen müzik adamının özellikle 

Bay Önder isimli bir perdelik operası meşhurdur. Adı geçen eser, 

27.12.1934 akşamı A. Adnan Saygun yönetiminde Ankara’da halka 

gösterilmiştir. 1936’da Ankara Müzik Öğretmen Okulu’nun adının 

Ankara Devlet Konservatuarı’na çevrilmesi üzerine Akses de okula 

öğretim üyesi olarak atanmıştır 784 . 

Viyana Müzik Akademisi’nde müzik öğrenimi alan Ferit Alnar 

ise bestecilik ve orkestra şefliği bölümlerini başarıyla bitirdikten sonra 

1932 yılında Türkiye’ye dönmüştür. Dört yıl Şehir Tiyatrosu’nda 

orkestra yöneticiliği, Belediye Konservatuarı’nda da müzik tarihi 

öğretmenliği yapan Alnar, 1936 yılında Cumhurbaşkanlığı Senfoni 

Orkestrası şefi Dr. E. Praetorius’un yanında şef yardımcılığına 

atanmış ve burada opera oyunlarının hazırlanmasında büyük emek 

harcamıştır. Yıllarca Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası ile yurt 

içinde ve dışında pek çok konser yöneten ve Ankara Operası oyunlarının 

şefliğini yapan Ferit Alnar’ın başta İstanbul Suiti, Viyolonsel 

Konçertosu olmak üzere çok sayıda eseri mevcuttur 785 . 

Türk Beşleri’nin son ismi ise Ulvi Cemal Erkin’dir. 1925 yılında 

Paris’e giden Ulvi Cemal, burada aldığı eğitim sonunda 1930 yılında 

ülkeye geri dönmüştür. Gelir gelmez Ankara’da bulunan Musiki 

Muallim Mektebi’ne armoni ve piyano öğretmeni olarak atanan sanatçı 

çok sayıda esere imza atmıştır. Bülbül, Ayın Ondördü, Konçertino 

(1932-36) ile 1935’te bestelediği Yaylılar-Dörtlüsü, Beş Damla, 

Köçekçe bunlardan sadece birkaçını oluşturmaktadır 786 . 

Yurt dışında eğitim aldıktan hemen sonra yurda dönen ve önemli 

çalışmalara imza atan bu sanatçılar, tüm çabalarına rağmen çok sesli 

müziğin arzu edilen noktaya ulaşmaması ve ortaya bazı problemlerin 

çıkması yüzünden sert eleştirilere de maruz kalmaktadırlar. Çünkü 

pek çok müzik adamı bu dönemle ilgili maalesef olumlu bir tablo 

çizememekte ve başarısızlıktan dönemin müzik adamları ile sanatçılarını 

sorumlu tutmaktadır. Örneğin G. Oransay, bugün hedeflenen 

noktaya tam anlamıyla ulaşamamamızı, kendilerinden toplumun ya- 

784 Ayrıntılı bilgi için bk. Saydam, a.g.e.,.s. 223-227. 

785 Saydam, a.g.e., s. 210-212. 

786 Saydam, a.g.e., s. 214-217.


şam sevincini yansıtacak ulusal bir müzik yaratmaları beklenen genç 

sanatçıların, özellikle de Türk Beşlerinin “fildişi kulelerinde ‘ilerici 

sanat’ yapmaya yeltenmeleri”ne bağlamaktadır. Aslında bu bize, 

müzik inkılâbının tıpkı harf inkılâbı ya da şapka inkılâbı gibi kısa 

sürede yapılamayacağını göstermektedir. 

D. Alaturka-Alafranga Tartışmaları 

1926 yılında Türk Sanat Müziği’nin Darülelhan’da çalınıp öğretilmesinin 

yasaklanması, ülkede alaturka-alafranga müzik tartışmalarını 

alevlendiren bir sürecin de başlangıcı olmuştur. Alınan bu 

önemli ve bir o kadar da ani karar, şüphesiz konunun sonraki günlerde 

ve yıllarda uzunca bir süre tartışılmasına ve ilgili ilgisiz herkesin 

fikir beyan etmesine kadar gitmiştir. Bu süreçte özellikle 1928 

ve 1929 yılları konuyla ilgili tartışmaların ve çatışmanın ciddiyet 

ve hız kazanmaya başladığı bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Örneğin, 19 Ocak 1928’de yayımlanmaya başlayan Tiyatro ve 

Musiki dergisi, bu tartışmaların yaşandığı başlıca yayın organlarından 

biri haline gelmiştir. Dergide düzenli yazı yazanlardan biri olan 

Rauf Yekta Bey’in, o günlerde ılımlı bir üslûpla bir yandan “Türk 

müziği’nin konumu ve geliştirilme yollarını” tartıştığı, diğer yandan 

da bazı kişi ve kurumları alafranga yanlısı tutumlarından ötürü 

eleştirdiği görülmüştür787 . Görülen odur ki, alınan bu karardan ötürü 

kendilerini sorgulamak ve savunmak durumunda kalan Türk Sanat 

Müziği sanatçıları, çıkardıkları dergilerde ve yaptıkları röportajlarda 

bundan duydukları memnuniyetsizliği ve rahatsızlığı dile getirmekten 

kaçınmamışlardır. 

Ankara’nın verdiği bu kararı olumlu karşılayan alafranga taraftarları 

ise, bunu tamamen Batının yanında yer alabilmenin temel koşullarından 

biri olarak görmüşler ve her fırsatta da Türk Sanat Müziği 

hakkında, onu ve dinleyenlerini çoğu zaman rencide edebilecek 

nitelikte yorumlar yapmışlardır. Böyle bir ortamda konunun en çok 

tartışıldığı ve müzikte tutulması gereken yolun tespit edilmeye çalışıldığı 

yerlerden biri de basın olmuştur. Örneğin, siyasi iktidarın 

yayın organı kimliğinde olan Hakimiyet-i Milliye’de çıkan haberler, 

787 Üstel, a.g.m., s. 44.

358 


müzik konusunda yapılan eleştirilerin boyutunu göstermesi açısından 

büyük önem taşımaktadır. Öyle ki, Türk Sanat Müziği’nin artık 

sonunun geldiği, alınan kararın doğruluğu, bundan sonra takınılacak 

tutum gibi konuların işlendiği gazetede 25 Şubat 1929 günü bir 

yazı yazan Burhan Asaf düşüncelerini “Nihaventli, hüzzamlı saz, 

şiş karınlı udları, barbar nağmeli kanunları ile konser vermektedir. 

Ankara’nın operası yapılır yapılmaz-eğer halk tribünü ferah ve bunun 

fiyatı dûn tutulacak olursa- udun canı azrailin pençesindedir” 

şeklinde yazarken, Falih Rıfkı da 13 Eylül 1929 günü aynen şunları 

yazmıştır: “Reisicumhur her fırsatta Türkiye’de yeni zamanların 

musikisini arayıp durmaktadır. Sahte Bizans ve Arap sesi hiç olmazsa 

mekteplerden onun bu arayışı sırasında kalktı. Gerçekte bugün de 

ah u vahlarla plak dolduranlar eksik değildir. Ankara Musiki Mektebi, 

İstanbul Medresesini yıkmakta gecikmeyecektir” 788 . Aynı gazetede 

Aka Gündüz ise nerede ve ne zaman Türk radyolarını dinlemişse 

“göz bebeklerine kadar kızardığından” yakınmakta ve Türk müziği 

yayınlarını “Hele ince saz kısmı büsbütün yürekler acısı, evlere 

şenlik bir şeydi. Zurnanın en çatlağından, darbukanın en patlağına 

kadar…Sesin en cıyaklısından, gazelin en öksürüklüsüne, tıksırıklısına 

kadar…Neler, ne bangırtılar dinlemedik..” 789 şeklinde eleştirmektedir. 

Alaturka ve alafranga müzik ile ilgili yorumlar ve müzik 

yayınlarını hedef alan eleştiriler tabii ki sadece Hakimiyet-i Milliye 

ile sınırlı kalmamıştır. Konunun tartışılmasına sonraki yıllarda ve diğer 

gazetelerde de hızla devam edilmiştir. 

1930 yılından itibaren ise meselenin biraz daha farklı bir boyut 

kazanmaya başladığı görülmüştür. Bu dönemde herşey, 1931 yılında 

ülkeye gelen Viyanalı Joseph Marx’ın Türk müziğinde Batı tekniğinin 

uygulanması üzerine ortaya attığı fikir ile başlamıştır. Bunun 

üzerine yine çok şey söylenilmiş, yazılmış ve tartışılmıştır. Konunun 

Türk basınındaki yankılarının uzunca bir süre daha devam etmesi, 

ünlü edebiyatçıların da görüş bildirmelerine neden olmuştur. Örneğin 

Cumhuriyet gazetesinde bir dizi yazı yayımlayan Halit Ziya 

Uşaklıgil, müzik inkılâbı hakkındaki görüşlerine uzun uzun yer vermiş, 

alaturka-alafranga tartışmalarına değinmiş, hatta yazısının bir 

788 Tüfekçioğlu, a.g.m., s. 65-66. 

789 Aka Gündüz,, “Radyo İşimiz”, Hakimiyet-i Milliye, 2 Şubat 1934.


yerinde “İstanbul musikisini Cihan musikisiyle telife imkan yoktur. 

Onu kendi haline bırakmak zorunludur” diyerek konu hakkındaki 

fikrini açıkça ortaya koymuştur. 

Yine aynı günlerde harekete geçen Cumhuriyet gazetesi, okurları 

arasında müzik inkılâbına destek bulmak amacıyla bir “Ulusal 

Musiki Yarışması” dahi düzenlemiştir. Nitekim yapılan elemeler sonucunda 

halk müziğine yararlı olacak nitelikte güfte gönderenlere 

gazete para ödülü dağıtmıştır 790 . 

Basında alaturka-alafranga müzik tartışmalarına ilginç yorumlar 

getiren yayın organlarından biri de dönemin en önemli ve en popüler 

mizah dergilerinden Akbaba’dır. 1935 yılının sonunda Orhan Seyfi 

imzasıyla çıkan “Alaturka Musiki” başlıklı yazı, o günlerde alaturka 

müziğe olan bakış açısını mizahi açıdan ele alan ve insanı düşündüren 

bir içeriğe sahiptir. Orhan Seyfi Orhon bu yazısında şöyle yazmıştır: 

“Alaturka musikinin ne halde olduğunu anlamak ister misiniz? 

Şu haber kâfi, sanırım: 

-Münir Nurettin Cavaya konser vermeye gitmiş! 

Hani, bilirsiniz ya, Bekri Mustafa Ayasofyaya imam olmuş, bir 

cenaze de telkin veriyormuş, mezarın başına gidip demiş ki: 

-Ey filân ibni filân! Sana öbür dünyada ne var? diye sorarlarsa, 

Bekri Mustafa Ayasofyaya imam oldu, de, alt tarafını anlarlar. 

Alaturkanın en meşhur sanatkârı Münir Nurettinin Cavaya gidişinden 

de onun aramızdaki mevkii anlışılıyor, Allah selâmet versin, 

bu delikanlı, alaturkayı canlandırmaya çok çalıştı. Smokinle sahneye 

çıktı, ayakta şarkı söyledi, elini şakağına koymadı, ağzını burnunu 

çarpıtmadı; medetleri, heyheyleri kısa kesti.. Fakat, ne yaptıysa 

olmadı, ehlihu, mahallihu derler. Nihayet o da yerini buldu. Alaturka 

musiki fes gibi, sarık gibi, hacıyağı gibi müstemleke malıdır. 

Müşterilerini oralarda aramalı. Eğer Münir Nurettin işini bilirse bu 

musiki ile bütün şarkı baştanbaşa dolaşabilir: Cavadan Efganistana 

790 Aslan Tufan Yazman, Atatürkle Beraber, Devrimler, Olaylar, Anılar (1923- 

1938), Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1969, s. 374-375.

360 


geçsin, Efganistandan Hindistana atlasın, oradan Buharaya dönsün. 

Hiç durmasın, o, ahlar, oflar, medetlerle bütün müslüman memleketlerini 

dolaşsın! Uyuyan şarkın böyle ninniye hâlâ ihtiyacı var!” 791 . 

Türk Sanat Müziği’ne getirilen yasağın ardından, Türkiye’nin 

en önemli mizah dergisi Akbaba’da çıkan bu yazı, aslında ülkede 

eskiye olan bakış açısının bir aynası gibidir. Dede Efendi’yi tanımayan, 

onu tanımamayı çağdaşlıkla bir tutan kişiler ile sonraki yıllarda 

yaşananlar ve söylenenler, Orhan Seyfi’nin bu konuda yalnız olmadığının 

kanıtı niteliğindedir. 

Bu dönemde müzik tartışmaları basın haricinde Yeşilay, İçki 

Aleyhtarı Gençler Cemiyeti gibi farklı kurumlara da yansımış ve ilginç 

tartışmaların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Cemiyet yöneticileri, 

bir ara alaturka müziğin içki içmeye teşvik ettiği gerekçesi 

ile yasaklanmasını dahi istemişlerdir 792 . Böyle bir ortamda zaman 

zaman Türk müziği üstatlarının da bu tarz tartışmalara karıştığı görülmüştür. 

Örneğin Türk müziğinin üstatlarından Rauf Yekta Bey, 

alaturka musikide de neşeli parçaların olduğunu ve yasaklamanın 

milli musikiyi ortadan kaldırmakla eş değerde olacağını açıklamıştır. 

Bu tartışmalar 1934 yılı süresince devam etmiş ve bilindiği gibi en 

son 1934 Kasımında Türk Sanat Müziği’nin yasaklanması ile farklı 

bir boyut kazanmıştır. 

Basında geçen tüm bu alaturka-alafranga müzik tartışmaları 793 

791 Orhan Seyfi (Orhon), “Alaturka Musiki”, Akbaba, S. 103, 28 Aralık 1935, s. 

3. 

792 Cumhuriyetin 75 Yılı (1923-1953), s. 140. 

793 Türk müziği ile Batı müziği tartışmaları sadece o dönemde değil, Atatürk’ten 

sonra hatta yakın dönemlerde de gündeme gelmiş, ilginç tartışma ve suçlamalara 

neden olmuştur. Örneğin 1971 yılında yaşanan bir olay, bu konudaki en 

ilginç tartışmalardan biridir. Olay, Nihat Erim kabinesinin Kültür Bakanı Talat 

Halman’ın yakın bir zamanda alaturka öğrenim yapacak bir Devlet Konservatuarı 

açılacağını ve Devlet Konservatuar Salonunda Itrî Gecesi düzenleneceğini 

açıklaması üzerine yaşanmıştır. Bu açıklama üzerine ünlü Türk viyolonistlerinden 

Suna Kan da, Bakan Halman’a gönderdiği mektubunda Onu Atatürk 

ilkelerine uymadığı ve aykırı davrandığı gerekçesiyle şiddetle kınamıştır. 

Devlet Konservatuarında Itrî Gecesi düzenlenmesini doğru bulmayan sanatçı, 

hiçbir şekilde tek ses konserine gitmeyeceğini ve bunların gerçekleşmesi halinde 

de sahip olduğu Devlet Sanatçılığı unvanını iade edeceğini açıklamıştır.


sırasında verilen konserler, yapılan aktiviteler de önemli bir yer tutmaktadır. 

Örneğin Batı müziği bestecisi Edgar Manas 794 (1875-1964) 

28 Nisan 1933 tarihinde Tepebaşı Tiyatrosu’nda 160 kişilik orkestrasıyla 

verdiği konser ile büyük yankı uyandırmıştır. Türk ve Batı 

müziklerinin rekabet ettiği söylenen bu ortamda Manas’ın verdiği 

konser, kamuoyunda ve basında tamamen “Batı müziğinin zaferi” 

olarak nitelendirilmiştir 795 . 

Bu aşamada, Atatürk’ün Türk müziğine olan bakış açısının ve 

çok sesli müziği getirme gerekçesinin ne derece doğru algınlandığı 

sorgulanmalıdır. Gerçekten Atatürk Türk müziğine düşman mı idi? 

Yoksa sadece müziğin evrenselliği açısından mı Batı müziğine yer 

vermişti? Atatürk hiçbir zaman ulusal Türk müziğinden nefret ettiğini, 

onun kaldırılmasının gerektiğini söylememiştir. Ama buna rağmen 

zaman zaman bir Itrî gecesi düzenlemek Atatürk inkılâplarını 

yaralamakla bir sayılmıştır. Vasfi Rıza’nın anılarından bu konu hakkında 

şu diyaloğa şahit oluyoruz. Türk Sanat Müziği’nin yasaklandığı 

dönemde Ankara’ya davet edilen V. Rıza Zobu, çağrıldığı davette 

Atatürk’ün isteği üzerine Dellâlzâde İsmail Efendi’nin İsfahan bestesini 

okur. İşte bunun üzerine Atatürk’ün kendisine; “Ne yazık ki, 

benim sözlerimi yanlış anladılar...Şu okunan ne güzel bir eser. Ben 

zevkle dinledim. Sizler de öyle. Biz de Türk musikisini milletlerarası 

bir sanat haline getirelim. Türkün nağmelerini kaldırıp atalım da 

sadece batı milletlerinin hazırdan musikisini alıp kendimize maledelim. 

Yanlız onları dinleyelim, demedim. Yanlış anladılar sözlerimi. 

Ortalığı öyle bir velvelelye verdiler ki, Ben de bir daha lafını edemez 

oldum” dediğinden bahseder 796 . Vasfi Rıza’nın aktardığı bu ilginç 

diyalog çok sert eleştirilere maruz kalmış ve yapılan inkılâplarda 

olumsuz etkiler bıraktığı söylenmiştir. Bu diyaloğa benzer bir açık- 

Yaşanan bu gerginlik hem konserin iptal edilmesi hem de Bakan Halman’ın 

görevinden ayrılarak Amerika’da üniversitedeki vazifesine geri dönmesi ile 

sonuçlanmıştır. Bundan sonra ise tartışmalar günlerce süren suçlamalar ve cevaplamalarla 

hararetini korumuştur (Musiki ve Nota Dergisi, C. III, S. 27, 

Ocak 1972, s. 4 vd.). 

794 Piyano, koro ve solo şan için birçok bestesi bulunan Manas, İstiklâl Marşı 

dahil olmak üzere pek çok besteyi orkestraya uyarlamıştır. 

795 Cumhuriyetin 75 Yılı, C. I, s. 140. 

796 Musiki ve Nota Dergisi, C. III, S 27, Ocak 1972, s. 9-10.

362 


lamayı başka kaynaklarda tespit edemesek de, ifadelerin Atatürk’ün 

çok sesli müziğe ve Türk Sanat Müziği’ne olan bakış açısını yansıtmaya 

yettiği kanaatindeyiz. 

1. Türk Sanat Müziği’nin Yasaklanması ve Melek Erdik 

Konseri 

Müzikte başlayan alaturka-alafranga tartışmalarının giderek yoğunlaşması, 

uzunca bir süre devam edecek olan bir tartışmanın da 

başlamasına neden olmuştur. Şöyle ki, herşey Atatürk’ün TBMM 

IV. Dönem Dördüncü toplanma yılının açılışında yaptığı bir konuşmayla 

başlamıştır. Atatürk konuşmasında Türk gençlerinin güzel 

sanatların her dalında ilerletilmesinin gerektiğini ama özellikle de 

müzik sanatına öncelik tanınmasını, önde götürülmesini istemiştir. 

Musiki konusunda yapılması gereken değişikliklikten bahsettikten 

sonra da “Bugün dinletmeğe yeltenilen musiki yüz ağartacak değerde 

olmaktan uzaktır. Bunu açıkça bilmeliyiz” demiş ve şöyle devam 

etmiştir “Ulusal; ince duyguları, düşünceleri anlatan; yüksek deyişleri, 

söyleyişleri toplamak, onları bir gün önce, genel son musiki 

kurallarına göre işlemek gerektir. Ancak; bu güzeyde, Türk ulusal 

musikisi yükseltilebilir, evrensel musikide yerini alabilir...” 797 demiştir. 

Atatürk’ün bu konuşmasının doğrudan iki sonucu olmuştur. 

Bunlardan biri Ankara’da toplanan Musiki Kongresi, diğeri de Türk 

Sanat Müziği’ne getirilen yasaktır 798 . Buradaki asıl önemli konu, 

hars ve müzik terbiyesini yozlaştırmakla suçlanan Vedat Nedim Tör 

ve İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın çabalarıyla 2 Kasım 1934’ten 6 

Eylül 1936’ya kadar olan sürede radyolardan, “Şark musikisi”nin 

kaldırılmasıdır 799 . 

Konuyla ilgili haber basına “Radyo programlarında dünden itibaren 

alaturka musiki kaldırıldı” şeklinde yer almıştır. Milliyet ga- 

797 1 Kasım 1934, Dördüncü Dönem Dördüncü Toplanma Yılı açış konuşması, 

ASD, C. I, s. 396. 

798 Aslında bundan daha önce 1928 yılında Mustafa Kemal’in Sarayburnu’nda 

dinlediği bir Şark müziği konserini müteakiben, o konser üzerine söylediği 

sözler dolayısıyla ilk yasak söz konusu olur, ancak bu pek uzun sürmez (9/10 

Ağustos 1928’de yapılan “Türk Yazı İnkılâbı Hakkında Konuşma”, ASD, C. 

II, s. 273). 

799 Üstel, a.g.m., s. 51.


zetesinin birinci sayfadan verdiği bu önemli haberde, Dahiliye Vekili 

Şükrü Kaya’nın Atatürk’ün alaturka musiki hakkında Mecliste söylediği 

sözlerden ilham alarak, radyo programlarından alaturka musikinin 

tamamen kaldırılmasını ve yalnız garp tekniğiyle bestelenmiş 

motifleri yine garp tekniğine vakıf sanatkârlar tarafından çalınmasını 

istediği 800 yazılmıştır. Nitekim 2 Kasım 1934 günü başlayan Türk 

Sanat Müziği yasağı 6 Eylül 1936 gününe kadar devam etmiş, bu 

süre zarfında radyolar Türk Sanat Müziği yayını yapmamışlardır. 

Örneğin yasağın hemen ertesi günü yani 3 Kasım 1934’de İstanbul 

Radyosu tarafından Batı tekniğine vakıf sanatkârlar tarafından Batı 

tekniği ile bestelenmiş parçaların çalınması için hazırlıklara başlandığı 

ve temin edilecek yeni elemanlarla birkaç güne kadar faaliyete 

geçileceği duyurulmuştur. O günkü radyo programı ise şöyle açıklanmıştır: 

“18.00. Fransızca Ders, 18.30. Plak ile sololar ve klasik 

parçalar, 20.00. Spor musahabesi, 20.30. A.A. haberleri, 21.20. 

Dünya haberleri, Borsa bülteni, 21.30. Stüdyo orkestrası, caz ve tango 

orkestrası” 801 . 

Bu konudaki başka bir haberde ise “Büyük önderimiz, nutuklarında 

“Bugün acuna dinletmeye yeltenilen musiki bizim değildir. 

Onun için o, yüz ağartacak değerde olmaktan çok uzaktır” cümlesini 

kullanmışlardır. Bu sözlerden mülhem olarak Ankara ve İstanbul 

radyoları-evvelce programlarını ilan ettikleri halde- dün gece, 

alaturka denilen şark musikisiyle yapılmış parçaları çalmamış ve 

söylememiştir” şeklinde yer almış ve beraberinde Anadolu Ajansının 

bu hususdaki şu haberi neşredilmiştir: 

“Ankara(A.A.)-Dahiliye Vekâleti bugün Büyük Millet Meclisi’nde 

Gazi Hazretlerinin alaturka musiki hakkındaki irşadlarından ilham 

alarak bu akşamdan itibaren radyo programlarından alaturka musikinin 

tamamen kaldırılmasını ve yalnız garb tekniğiyle bestelenmiş, 

motifleri milli parçalarımızın, garb tekniğine vakıf sanatkârlar tarafından 

çalınmasını alâkadarlara bildirmiştir” 802 . 

Görüldüğü üzere bütün hikâye, 1 Kasım 1934 günü Atatürk’ün 

800 Milliyet, 2 Kasım 1934, s. 1, 2. 

801 Milliyet, 3 Kasım 1934, s. 1, 4. 

802 AA. Ankara (Hususi):”Alaturka Musikiye Paydos”, Haber, 2 Kasım 1934, s. 

7’den naklen Gedikli, a.g.t., s. 15.

364 


müzik konusunda söylediklerinden etkilenen ve esinlenen, “ulusal 

müzik işinde öncülük etmeye soyunan” dönemin İçişleri Bakanı Şükrü 

Kaya ile onu yanıltmakla suçlanan Vedat Nedim Tör’ün bir genelgesiyle 

803 başlamış gözükmektedir. Aslında alınan bu karara net ve 

tatmin edici bir sebep ve açıklama getirmek gerçekten çok zordur. 

Özellikle Atatürk’ün bu müziğe olan sevgisi düşünüldüğünde durum 

daha da karmaşık bir hâl almaktadır. Ancak Atatürk’ün zaman zaman 

bu kararın hükümet tarafından alındığı yönünde bazı açıklamalar 

yapmasına karşılık yine de meseleye müdahale etmeden suskun 

kalmayı tercih etmesi oldukça ilginçtir. Fakat bu noktada akıllara 

bazı sorular gelmektedir. Öncelikle bu yanlış kararın alınmasında 

adı geçen ilk kişi Şükrü Kaya’dır. Çünkü Kaya, Atatürk’ün yaptığı 

konuşmanın daha ertesi günü harekete geçmiş ve bu yasak kararının 

alınmasında büyük pay sahibi olmuştur. Dolayısıyla İçişleri Bakanının 

aceleciliğinin bu olumsuz karardaki katkısı tartışmasızdır. 

Fakat meselenin asıl düşündürücü yanı, Şükrü Kaya yasak kararını 

Atatürk’e rağmen nasıl alabilmiştir? Ya da Şükrü Kaya Atatürk’e 

karşı gelebilecek güçte bir insan mıdır? Kaya’nın, Atatürk’ü bir tarafa 

koyarak bu radikal kararı alabilecek güçte biri olmadığı ortadadır. 

Bu meseleyle ilgili bazı hikâyeler anlatılmaktadır. Örneğin Hafız Yaşar 

Okur’un anlattıklarına bakılırsa, radyodan yapılan bir yayında, 

icra sırasında saz heyetinin gülüşüp konuşması Atatürk’ü rahatsız 

etmiş 804 , bu da o günlerde yapılan ve dinletilen müziğin kalitesinin 

tartışıldığı bir dönemde malûm gelişmelerin yaşanmasına zemin hazırlamıştır. 

Hafız Yaşar’ın bu aktarımından yola çıkılması durumunda, 

Atatürk’ün radyo yayınlarında yaşanan gayri ciddi ortamı genelleyerek 

Türk Müziği icra edenlere bir süreliğine de olsa karşı bir 

tavır takınmış olabileceği, bundan ötürü de Şükrü Kaya’nın aldığı bu 

karara tepkisiz kalmayı tercih ettiği ihtimal dahilindedir. Bu durum 

sanırız Atatürk için de sürpriz ve zor bir durumdur. Çünkü Kemal 

Atatürk böyle hayati konularda hiçbir zaman ani kararlar almamış, 

803 Genelge 2 Kasım 1934 günü yürürlüğe girmiştir. Kültür Bakanlığı da yine 

Kasım ayının sonuna doğru onbeş üyeli bir kurulda, müzik inkılâbının programını 

hazırlamak üzere harekete geçmiştir. Ancak müzik inkılâbı konusunda 

“kayda değer öneriler üretilemeyince, ilk düş kırıklığı” yaşanmıştır (Gedikli, 

a.g.t., s. 38). 

804 Oransay, a.g.e., s. 93-95.


konunun uzmanları ile yaptığı toplantılar ve uzun süreli tartışmalar 

neticesinde sonuca gitmeyi çalışma prensibi edinmiş bir liderdir. 

Bu arada Milli Eğitim Bakanlığı, söylevden yaklaşık 25 gün 

sonra yani 26 Kasım 1934’de yaptığı toplantı sonrasında bünyesindeki 

kurullarca aldığı kararları ilân etmiştir. Bu bağlamda “bütün 

okullarda etkili bir çoksesli müzik uygulamasına yönelinmesi, halk 

katlarında opera, operet, konser, radyo ve plaklar aracılığıyla yeni 

beğeninin yaygınlaştırılması, bestecilerin ve usta çalgıcıların yetiştirilmesi 

ve devletçe korunması” 805 istenmiştir. 

Nitekim 1926 yılında Darülelhan’daki Türk Musikisi bölümünün 

kapatılması ile başlayan ve 1927 yılında Maarif Vekâletince resmi 

öğretimi yasaklanan Türk Sanat Müziği’ne son darbe de işte bu 

olayla 1934 yılında vurulmuştur. Hatta o günlerde halkın alafranga 

müziğe alışması için konservatuar da harekete geçmiş ve ilâve konserler 

düzenlemeye başlamıştır. Konservatuar bunun için ilk etapta 

yirmi büyük konser düzenleme kararı almıştır. Halka bedava verilmesi 

kararlaştırılan bu konserler için konservatuar bütçesine daha 

fazla tahsisat konulacağı da bildirilmiştir. Konservatuar müdürü 

Yusuf Ziya Demircioğlu bu konuda “Alaturka musiki hiçbir zaman 

Türkün heyecanını ifadeye kabiliyetli değildir” diyerek alaturka musikiyi 

eleştirmiş ve saray adamlarının müziği olarak nitelendirdiği 

bu müziğin yasaklanma kararını onayladığını 806 söylemiştir. İşte 

böylelikle 1934-40 yılları arasında Devlet Konservatuarında Türk 

müziğine yer verilmemiştir. Böyle olunca da Türk musikisi “üretimsiz, 

verimsiz ve disiplinsiz kalmış” tır. Bu durum aynı zamanda “Batı 

Musikisi ve Türk Musikisi kesimleri arasında anlamsız, yararsız ve 

tutarsız zıdlaşmalara yol açmış, Türk Musikisinde seviye kaybı ve 

yozlaşma tehlikesini gündeme getirmiştir” 807 . 

Alaturka müziğin kaldırılması hususuna gazetelerin köşe yazılarında 

da sıkça değinilmiştir. Milliyet gazetesinde “Kulak Misafiri” 

başlıklı bir yazıda yazar, Arap radyosundaki “yaleyle” şarkılarını 

“usanç verici” olarak nitelendirmiş ve Türk müziğinden de “bizim 

805 Ahmet Say, Müzik Tarihi, Müzik Ansiklopedisi Yay., Ankara 1995, s. 514. 

806 Milliyet, 4 Kasım 1934, s. 1; 13 Kasım 1934, s. 6. 

807 Ercüment Berker, “Türk Musikisinde Dönemler”, Erdem, C. I, S. 1, Ocak 

1985, s. 162.

366 


rahmetli alaturka” 808 diye bahsetmiştir. Musiki aleti satan esnafın 

hemen alafranga müzik aletleri getirtmek 809 için kollarını sıvadığı ve 

bedava musiki derslerinin verilmeye başlandığı bu günlerde Konservatuar 

da ilk konserlerini halka duyurmuştur. Basında yer alan 

konser programı şöyledir: Konser sanatçıları Ali Sezai, İzzet Nezi, 

Orhan, Mesut Cemil ve Cemal Reşit Beylerdir. Fransız Tiyatrosunda 

22 Kasım günü verilecek oda musikisi konseri için de bilet fiyatları 

100-75-50 ve 30 kuruş olarak belirlenmiştir 810 . 

Türk müziğinin radyolardan yasaklandığı günlerde, gazetelerin 

sütunlarında yasağı desteklemek mahiyetinde bazı röportajlara 

da yer verilmeye başlandığı görülmüştür. İlk röportajlardan biri de 

Safiye Ayla ile yapılmıştır. Ayla, bu değişimi olumlu bulduğunu, 

musikide değişim yapmanın zaruri olduğunu söylemiştir. Çünkü ona 

göre son dönemde geçinmek için aciz kalanların tek yaptığı şey şarkı 

söylemektir. Ayla, konuşmasında “içinde milli ezgiyi yaşatmayan 

eserler yaşayamazlar” diyerek Türk musikisinin sadece meyhanelerde 

dinlenebilecek bir musiki olmaktan çıkarılmasıdan duyduğu 

memnuniyeti dile getirmiştir 811 . 

Türkiye’deki bu ilginç uygulama yabancı basının da ilgisini 

çekmiştir. Başta Fransız, İngiliz ve Rus basını olmak üzere yabancı 

gazeteler, Türkiye’de alaturka müziğin yasaklandığına dair haberler 

yapmışlardır. Örneğin La Tribune des Nations gazetesi M. Robert L. 

Bandouy imzasıyla Türkiye’de müzik inkılâbına dair bir yazı yayımlamıştır. 

Yazar, Suriye ve bazı memleketlerde dinlenen müziğin musiki 

bakımından hiç değeri olmadığını, bunların özellikle Türk ruhunu 

aksettirmekten uzak olduğunu, aydınlar arasında Batı müziğinin 

artık yer almaya başladığını anlatmıştır. Atatürk’ün bu meseleyi bir 

inkılâp olarak ele almasına ise bilhassa dikkat çeken yazar, “bütün 

sanatkârlar kendisiyle beraberdir” diyerek O’nun yine başarılı olacağını 

belirtmiştir 812 . 

Radiogazete de bu inkılâba tesis ettiği bir makalesinde, 

808 Milliyet, 12 Kasım 1934, s. 4. 




812 Milliyet, 25 Aralık 1934, s. 2.


“Türkiye’de musiki inkılâbı hareketi, bir taraftan İslâm kültürü ile 

beraber Türk ulusuna kabul ettirilen dini hazin melodilere karşı bir 

aksülamel ve diğer taraftan padişahlar rejiminin diğer ananeleri yanında 

Avrupalı seyyahlar için kullanılan âdi egzotizme ve sözde Türk 

şark musikisine bir vedadır” 813 diye yazmıştır. Musiki inkılâbında 

Atatürk’ün rolüne dikkat çeken gazete, Sovyet kompozitörlerine 

olan ilgi yüzünden, Sovyetlerin Türkiye için bir konferans ve konser 

silsilesi başlatmayı kararlaştırdığını da haber vermiştir. 

Sovyet gazetelerinde geniş yankı uyandıran bu hareket için Sovyet 

Sanatı Mecmuası’nda bir yazı yazan tenkitçi Peregrinus ise Türk 

musikisinin halk müziğine dayandığını, ancak bundan sonraki süreçte 

“musiki inkılâbının Avrupa’nın en ilerlemiş uluslarından alınacak 

modern musiki teknik ve usulleri sayesinde” gelişmeyi elde edebileceğini 

yazmıştır 814 . 

Bunun haricinde yine Sovyet kompozitörlerinden İppolitov İvanov 

da aynı dergide (Sovyet Sanatı) Türk inkılâbı hakkında bir yazı 

yazmış ve yazı Anadolu Ajansı vasıtasıyla gazetelerimizdeki yerini 

almıştır. Sovyet besteci “Türkiye’de musiki devrim hareketi, muhakkak 

surette fenni müesseselerin, üniversitelerin, tiyatronun, konservatuarın 

kurulması, Latin alfabesinin kabulü ve benzeri yeni hayat 

devrimlerinin sonucu olarak yeni Türk kültürünün gelişimini göstermektedir” 

diye yazmış ve bu konuda ilk yapılması gerekenleri de “... 

Türk musikisinin gelişmesi için ona müziğin modern tekniğinde en 

iyi ifadesini bulan uluslararası bir dil lâzımdır. ...Türk bestecilerinin 

halk şarkılarını incelemeleri ve bunların melodi ve ahenk özelliklerini 

ortaya çıkarmaya çalışmaları çok yararlı bir iştir....Türk musikisinin 

bütün uluslar tarafından anlaşılmasını mümkün kılarak Türk 

halk müziğinin ne kadar yüksek değerleri bulunduğunu bütün dünyaya 

gösterir...” 815 şeklinde sıralamıştır. 

Rusların halk müziğinde yoğunlaşmalarına karşılık, İngilizler 

de Klasik Türk Müziğindeki yasakla ilgilenmişler ve bu doğrultuda 

haberler yapmışlardır. İngilizlerin ünlü The Observer gazetesi 23 

813 Milliyet, 31 Aralık 1934, s. 2. 


815 Yazman, a.g.e., s. 373-374.

368 


Aralık 1934 tarihli nüshasında verdiği bir haberde Atatürk’ün musiki 

konusundaki çabasından bahsetmiştir. Yazıda Atatürk’ün 1 Kasım 

tarihli söylevinden kısa pasajlara yer verilmiş, tüm eğlence yerlerinde 

“Şark müziğinin” kaldırıldığı, Türk bestecilerin artık cumhuriyet 

duygularını belirtecek parçalar besteleyeceği, Avrupa melodilerine 

yer verileceği, bu kış Ankara’da klasik operalar oynanacağı belirtilmiş 

ve şöyle devam edilmiştir “...Doğu müziğinin kaldırılmasının 

her sınıf halk tarafından memnunlukla karşılandığını iddia etmek 

tabii ki doğru olamaz. Yaşlı Türklerden çoğu bu değişiklikten hoşlanmadılar. 

Fakat genç kuşak Atatürkle aynı zevki duyuyor ve hafif 

operet müziğiyle cazband’ı kıvançla alkışlıyor” 816 . 

Görüldüğü gibi her iki Rus yazarın ele aldıkları ortak konu, Türk 

musikisinin aslında halk müziğine dayandığı, bunun inceliklerinin bir 

an önce ortaya konulması gerektiği ve Türk halk müziğinin modern 

teknik ve usullerin yardımı ile evrensel düzeyde bir müzik haline 

getirilmesidir. Bilindiği gibi 1930’lu yılların ortaları Türkiye’de halk 

müziğinin ön plana çıktığı, bu alandaki çalışmaların hız kazandığı 

bir döneme denk gelmektedir. Atatürk halk müziğinin geliştirilmesi 

için yoğun çaba sarfetmiştir. Burada önem arz eden konu, yabancı 

sanatçıların ve basının Türkiye’deki gelişmeleri ne kadar yakından 

ve büyük bir ilgiyle izlediğidir. Nitekim müzik inkılâbının gelişimini 

sadece takip etmekle yetinmeyen dünya basını, yaptığı araştırmalar 

sonunda isabetli tespitlerde de bulunmuştur. 

Daha öncede ifade ettiğimiz gibi, 1930’lu yılların başından itibaren 

radyolar yoğun bir şekilde Batı müziği yayını yapmaya başlamışlardır. 

1936 yılına ait İstanbul Radyosu’nun günlük yayın programları 

bunun en somut örneğini teşkil etmektedir. Örneğin 21.1.1936 

tarihinde radyonun günlük yayın programı şöyledir: 

“18.Hafif musiki, 19.Haberler, 19.15.Triyo, keman, viyolosel, piyano 

(Stüdyo sanatkarları tarafından), 19.45.Nefesli Sazlar, 20.30. 

Stüdyo caz, tango ve orkestra grupları, 21.45.Son Haberler, 22.00. 

Anadolu Ajansının gazetelere mahsus havadis servisi verilecektir” 817 . 

Ve bu program formatı uzunca bir süre devam etmiştir. 

816 Yazman, a.g.e., s. 373. 

817 Tan, 21 Ocak 1936, s. 9.


Radyolarda Türk Sanat Müziği’nin yasaklanması ile Batı müziği 

yayınlarının giderek artması zamanla halk üzerinde belli bir rahatsızlık 

yaratmıştır. Bu durum Türk halkını başka alternatifler bulmaya 

yöneltmiş ve bir süre sonra Kırım özellikle de Kahire Radyosu dinlenmeye 

başlanmıştır. Ancak özellikle İstanbul Radyosu’nun yapmış 

olduğu yayınlar zaman zaman şikâyet konusu olmuş ve konu basına 

da yansımıştır. Bununla ilgili çok ilginç bir örneğe Tan gazetesinde 

rastlıyoruz. Gazetenin şikâyet köşesinde bir okur, “radyo neşriyatının 

yavanlığı”ndan ve “Türklük hislerini okşayacak şeylerden mahrum 

olunduğundan” yakınmakta ve birkaç gecedir Ankara Radyosunda 

dinlenen Tanburacı Osman Pehlivan’ın yaptığı müziği örnek göstererek, 

İstanbul Radyosu’nda da böyle halk çalgılarının çalınmasını, 

en önemlisi de dinleyicilerin Kırım ve Kahire radyolarını dinlemekten 

kurtarılmasını istemiştir. Bu haberin asıl dikkat çekici yanı, Tan 

gazetesinin bu şikâyete önem verdiği, tamamen katıldığı ve bir an 

önce halk şarkılarının neşrine İstanbul’da da başlanması gerektiğini 

vurgulamasıdır 818 . Peyami Safa da Cumhuriyet gazetesindeki yazısında, 

“Türk halkı, Mısır Radyosundan gelen Arap sesini kendi sesi 

zannetmeğe devam ediyor” diye durumdan yakınmış, İstanbul ve 

Ankara radyolarında halk türkülerine daha geniş yer ayrılmasının 

gerektiğini, ancak böylelikle halkın Arap etkisinden korunabileceğini 

söylemiştir 819 . Bu arada Telsiz Şirketi’nin de radyolarda yeniden 

Türk müziğine yer verilmesi için İçişleri Bakanlığı’na başvurduğu 

anlaşılmaktadır. Bu başvuru üzerine Bakanlığın radyoda çalınacak 

şarkıların tespiti için bir kurul oluşturduğu görülmektedir 820 . Radyo 

dinleyicilerinin alternatif olarak Mısır Radyosunu dinlemeye başlamasının 

ve bunun sakıncalarının anlaşılmasının, Türk müziğine getirilen 

yasağın kaldırılmasında ve yayınlara izin verilmesinde etkili 

sebeplerden biri olabileceğini söylemek mümkündür. Nitekim iktidar, 

önceleri sadece halk müziği olmak koşuluyla Türk müziği yayınlarına 

tekrar başlanmasına izin vermiştir. Öyle ki, 14 Şubat 1936 

gününden itibaren İstanbul Radyosu’nun yaptığı günlük programla- 

818 Tan, 20 Ocak 1936, s. 2. 

819 Peyami Safa, “Mısır Radyosu”, Cumhuriyet, 6 Ağustos 1936, s.3. 

820 Uygur Kocabaşoğlu, Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna, Ankara Üniversitesi 

Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1980, s. 94.

370 


ra Tanburacı Osman Pehlivan’ın 821 halk şarkıları da dahil edilmiştir. 

Bu o dönem için önemli bir başarıdır. 

14.2.1936 günlü İstanbul Radyosu programı şöyledir: 

“18. Opera musikisi, 19.Haberler, 19.15. Orkestra musikisi ve 

muhtelif sololar( plak), 20.00 Halk Şarkıları (Osman Pehlivan tarafından), 

20.30. Stüdyo caz, tango ve orkestra grupları, 21.30. Son 

Haberler, 22.00. Anadolu Ajansı Haberleri” 822 . Bundan sonra her 

Cuma günü aynı saatte Osman Pehlivan programına devam etmiştir. 

Halk ve basın sadece radyonun programlarına değil, İstanbul 

Radyosu’nda milli marşımızın çalınmamasına da gereken tepkiyi 

göstermiştir. İstanbul Yüksek Öğrenim Gençliği’nin çabasıyla 1933 

yılında gündeme gelen bu konu, bir süre Cumhuriyet gazetesinde de 

işlenmiş ve radyo yetkililerinden milli marşın geniş kitlelelere öğretilmesi 

istenmiştir. Gazete, Moskova ve Bükreş radyolarında milli 

marşların çalındığından örnekle, Türkiye’de de radyonun milli marşı 

en azından günde bir kez çalması ve gereken hürmetin gösterilmesi 

gerektiğini yazmıştır. Nitekim gerek Cumhuriyet gazetesinin konuya 

gösterdiği ilgi, gerekse gençlerin bu arzusu üzerine İstanbul Radyosu 

23 Mart 1933 tarihinden itibaren İstiklâl Marşı’nı çalmaya başlamıştır. 

Hatta 22 Nisan 1933’de Darülfünun Konferans salonunda yapılan 

milli marş provasının ardından 23 Nisan Bayramı’nda da Yüksek 

Öğrenim Gençliği hep bir ağızdan İstiklâl Marşı’nı söylemiştir 823 . 

Radyoda İstiklâl Marşı’nın çalınmasının ardından, radyo programlarında 

da bazı önemli değişiklikler yapılmaya başlamıştır. Özellikle 

yasağın kaldırılmasıyla birlikte her iki radyoda Türk müziği 

821 Tanburacı Osman Pehlivan (1847-1942), Türk Halk Müziği’nin en önemli 

kaynak kişilerinden biridir. Sazı ve sohbetiyle dönemin en sevilen kişilerinden 

biri olan Tanburacı Osman, çeşitli mekânlarda çalıp söylemiş, Atatürk tarafından 

da defalarca köşke davet edilerek dinlenmiştir. O, Sarı Zeybek türküsünü 

çalarken Atatürk bu zeybek oyununu oynamıştır. 

822 Tan, 14 Şubat 1936, s. 9. 

823 Ayrıntılı bilgi için bk. Arslan, “İstanbul Yüksek Öğrenim Gençliğinin İstanbul 

Radyosu’nda İstiklâl Marşı’nın Okunması İçin Yaptığı Mücadele ve İstiklâl 

Marşı’nı Öğretme Çabaları (1933)”, Güneyde Kültür, S. 76, Haziran 1995, s. 

11-13.


programları ve yayın saatleri artarak yerini almıştır. Fakat Batı müziği 

her zaman ağırlığını korumuştur. Bunu 1938 yılına ait radyo programlarında 

görebiliyoruz. 1938 yılı başında İstanbul Radyosu’nda 

iki bölüm şeklinde yayın yapılmıştır. 12.30’da başlayan ilk bölümde 

Plakla Türk Musikisi programı yer almış, 19.00 da başlayan akşam 

yayınında ise Türk Sanat Müziği yayınına devam edilmiştir. 

Bu dönemde İstanbul Radyosu’nda Safiye Ayla, Müzeyyen Senar 

gibi sanatçılar belli saatler arasında (19.00-19.30 / 20.00-20.30 gibi) 

Türk Sanat Müziği ve halk şarkıları okumuşlardır. Aynı şekilde 

Ankara Radyosu da yayınlarında Türk musikisi’ne yer vermiştir (o 

dönemde özellikle 12.50-13.15, 19.00-19.30, 19.45-20.15 saatleri 

arasında) 824 . 

Peki sonuçta bu yasak nasıl ve ne şekilde kaldırıldı? Herşeyden 

önce 1935 başı itibariyle, hedeflenen yeni ulusal Türk müziğinin 

gelişip halk bazında kabul görmesinin ve halkın yaşamına girmesinin 

vakit alacağı kesinlik kazanmış, bu da musikide benimsenen 

katı tutumun ve uygulamaların zamanla yumuşatılmasına neden olmuştur. 

Ortaya çıkan bu durum radyoları, programlarında halk ezgilerini 

geleneksel biçimde yayımlamaları ve Türk Sanat Müziği’ne 

yer vermeleri yönünde cesaretlendirmiştir. Radyodaki Türk Müziği 

yasağının kaldırılması hakkında bazı anılar da mevcuttur. Örneğin, 

olayı Tanburacı Osman Pehlivandan aktaran ilk radyocularımızdan 

Ruşen Ferit Kam’a göre, köşkte Tanburacı’yı dinleyen Atatürk, bu 

türkülerini radyoda halka da dinletip dinletmediğini sormuş, bunun 

üzerine o da “Gazi hazretleri, siz radyoda Türk müziği yayınlanmasını 

yasakladınız, buna imkân bulamıyoruz” demiştir. Bu cevap 

üzerine “bunu da yanlış anladılar” diyen Atatürk, Tanburacı’nın 

derhal radyoya gitmesini ve türkülerin artık radyodan yayımlanmasını 

emretmiştir 825 . Atatürk’ün Tanburacı Osman Pehlivan ile olan 

görüşmesi ile benzer bir diyaloğa Osman Ergin de yer vermiş ve bu 

yasağın Osman Pehlivan’ın halk türküleri ile delinmeye başladığını 

anlatmıştır 826 . 

824 Tan, 2 Ocak 1938, s. 10. 

825 6 Ocak 1976’da Ruşen Ferit Kam ile yapılan bir konuşmadan naklen Kocabaşoğlu, 

a.g.e., s. 94. 

826 Osman Nuri Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C. V, İstanbul 1977, s. 1848- 

1849.

372 


Florya Deniz Köşkü’nde 1937 yılının Haziran ayında yaşanan 

başka bir olay da, yine Türk Sanat Müziği konusundaki tutumun 

gerçekten yumuşatılmaya çalışıldığını göstermesi açısından önem 

arzetmektedir. Bilindiği üzere Florya Köşkü, Atatürk’ün halkla içiçe 

olabilmek, denize girebilmek ve bu semti İstanbul’a kazandırabilmek 

amacıyla yaptırdığı ve Ağustos 1935’ten sonra da ara ara 

gelerek kaldığı bir mekândır. Ayrıca Atatürk köşkü sadece denize 

girebilmek için değil, zaman zaman toplantı yapmak hatta yabancı 

ülke başkanlarını ağırlamak üzere de kullanmıştır. Nitekim Gazi, 

1937 yılının Haziran başlarında Türkiye’yi ziyaret eden Ürdün Kralı 

Abdullah’ı burada konuk etmiştir. Bu ziyaretin bizi ilgilendiren tarafı, 

gelen misafirin onuruna verilen yemekte yaşanan bir olay ile 

ilgilidir. Atatürk, Ürdün Kralı adına Köşkte verdiği yemekte, başta 

Münir Nurettin olmak üzere dönemin ünlü sanatçılarından oluşan 

bir topluluğun Türk Sanat Müziği konseri vermelerini sağlamıştır. 

Bu sürprize oldukça sevinen Kral Abdullah’ın masada bulunan bütün 

konukları susturarak sonuna kadar bu konseri dinlediği ve etrafındakilere 

de “Böyle bir musikiyi dinlerken yemek yenilmez. Önce 

dinleyelim, sonra yeriz. Yemeğimiz soğusa da ziyanı yok...” 827 dediği 

bilinmektedir. 1935 sonrası başlayan bu yumuşama ve esneklik 

çabaları ancak 1938 Martında resmiyet kazanacak ve burada da ilk 

adımı atan yine Atatürk’ün kendisi olacaktır. 

Atatürk genelde hiç konsere gitmeyen, ama yerli veya yabancı 

tüm sanatkârları huzurunda dinlemeyi tercih eden biridir 828 . Yasak 

süresince bu tavrını sürdürmüş ve kendisi hiçbir zaman Türk müziğinden 

kopmamıştır. Belli bir süre sonra da yasağın sona erdirilmesi 

için harekete geçmiş ve Ankara’da, Ankara Radyosu Sanatçılarından 

Melek Tokgöz’ün 829 bir Türk Sanat Müziği konseri vermesini 

istemiştir. Kemal Atatürk bununla da kalmamış, adı geçen konsere 

bizzat giderek sanatçıya çiçek gönderme nezaketini göstermiştir. 

Atatürk bu konseri ölümünden tam sekiz ay önce şereflendirmiştir. 

Konser büyük yankı uyandırmış ve basında “Büyük Şefimiz, yüksek 

827 Ertan Ünal, “Atatürk’ün Florya Günleri”, Popüler Tarih, S. 49, Eylül 2004, s. 

64. 

828 Ataman, a.g.e., s. 72. 

829 Sanatçının soyadı sonraki yıllarda Erdik olarak geçmektedir.


huzurlarıyla toplantıya şeref verdiler. Dün gece Yeni Sinema’da genç 

sanatkarlarımızdan Bayan Melek Tokgöz ile arkadaşları Selahattin 

Pınar ve Nobar Tekyay ilk konserlerini verdiler. Büyük Şef Atatürk 

de bu konsere yüksek huzurlarıyle şeref bahşettiler. Konser, büyük 

bir mükemmeliyet içinde devam etti” 830 şeklindeki haberlerle yer almıştır 

Atatürk’ün bu yasağı delmesi ve sergilediği tavır sonradan farklı 

yorumların yapılmasına neden olmuştur. Burhanettin Ökte anılarında, 

Ata’nın bu konsere şeref vermelerinin tek ve açık sebebinin 

“musikimize vurdukları büyük darbenin yine kendilerine yakışan 

alicenaplıkla telafisinden başka bir şey olmadığı” 831 görüşündedir. 

G. Oransay ise olayı, Atatürk “yüzağartıcı olmaktan uzak” bulduğu 

sanat müziği hakkındaki yargısı değişmediği halde, geleneksel müziği 

hor görmediğini topluma yansıtmak için halka açık bir konserde 

sanatçıya çiçek göndermek lütfunda bulunmuştur şeklinde yorumlamıştır. 

Bir zamanlar “Şark Musikisi” olarak isimlendirilen Türk Sanat 

Müziği ise Ocak 1938 itibarıyla yine Atatürk’ün Ulus gazetesinde 

yayımlattığı bir yazı ile “Eski Musikimiz” ya da “Klasik Osmanlı 

Musikisi” gibi ifadelerle anılmaya başlanmıştır 832 . Ali Ata Yiğit de 

“amacını aşan bir uygulama olarak” nitelendirdiği bu yasak olayını, 

“inkılâpçı kadronun batılılaşma hareketini batı ile özdeşleşme şeklinde 

algılaması neticesinde ortaya çıktığı” 833 görüşü ile açıklamaya 

çalışmaktadır. Türk tiyatrosunun önemli isimlerinden biri olan Vasfi 

Rıza Zobu da anılarında, bu uygulamaların Atatürk’ün maksadını tamamen 

aştığını hatta büsbütün yanlış anlaşılmış olduğunu yazmakta 

ve Atatürk’ün konuyla ilgili şu sözlerine yer vermektedir . “..Ne yazık 

ki sözlerimi yanlış anladılar. Ben demek istedim ki bizim seve seve 

dinlediğimiz Türk bestelerini Avrupalılara da dinletmek çareleri 

bulunsun. Türk musikisini milletlerarası bir sanat haline getirelim. 

Türk nağmelerini kaldırıp atalım ve sadece garp milletlerinin hazır- 

830 Cumhuriyet, 8 Mart 1938, s. 3; “Musiki Tarihimize Geçecek Bir Olay, 

Suçlamalar-Cevaplar Hatıralar ve Ötesi”, Musiki ve Nota Dergisi, C. III, S. 

27, Ocak 1972, s. 5-6. 

831 Burhanettin Ökte, “Atatürk’ten Hatıralar”, Türk Musikisi Dergisi, S. 16, s. 

8’den naklen Gedikli, a.g.t., s. 21. 

832 Oransay, “Çoksesli Musiki”, s. 1522; Gedikli, a.g.t., s. 43. 

833 Yiğit, a.g.t., s. 165.

374 


dan musikinin alıp kendimize mal edelim, yalnız onları dinleyelim 

demedim” 834 . Yasağın kaldırılış gerekçesi her ne olursa olsun, aslolan 

bu yanlıştan gecikmeli de olsa dönülmüş olması ve halka kendi 

müziğini dinleme şansının yeniden verilmesidir. 

Burada sorgulanması gereken asıl husus, Atatürk’ün böyle bir 

müdahale için neden iki sene beklediği olmalıdır. Bu konuda belki 

birkaç tane tahminde bulunulabilir. Öncelikle Atatürk’ün gelişmeleri 

yakından takip edebilmek, alınan kararın toplumdaki yankılarını 

ve sonuçlarını tespit edebilmek yani bir nevi nabız yoklamak için, 

böyle bir bekleyiş içersinde olduğu söylenebilir. Buna ilâveten Türk 

Müziği’nin çalınmadığı bir ortamda Batı Müziği’nin yerleşip sempati 

toplaması için halka biraz zaman tanındığı, Türk Müziği icra 

edenlerin ve radyo çalışanlarının kendilerini toparlamaları için bir 

süre beklemenin faydalı olacağı görüşünün hâkim olması ve radyo 

yayınlarındaki ciddiyetsizlik yüzünden duyulan kızgınlığın geçmesi 

için beklendiği de göz önünde bulundurulabilecek seçenekler arasındadır. 

Ayrıca 1930 ortalarında özellikle dış politikadaki gelişmeler, 

İkinci Dünya Savaşı öncesi dünyada gerginleşen ortam, Türkiye’nin 

Montrö ve Hatay meselesinin hazırlıklarına öncelik vermesi de bu 

gelişmelerin takibinde belli bir gecikme sebebi olarak sayılabilir. 

Fakat neticede Atatürk bu bekleyişe bir son vermiş ve kendisinden 

beklenen bir tavırla da sözü edilen konserle yasağı delerek Türk müziğini 

sahiplendiğini göstermiştir. 

Cumhuriyet döneminde müzikteki değişim sadece müzik türü 

ile sınırlı kalmamıştır. Öyle ki, bu dönemde siyasal sakıncalar görüldüğü 

için bazen bir makamın adının değiştirildiği dahi olmuştur. 

Örneğin saltanatın kaldırılmasından sonra en sevilen makamlardan 

biri olan Sultaniyegâh makamındaki “sultan” kelimesi çıkarılmış ve 

yerine “milli” getirilmiştir yani Milliyegâh olmuştur. Asıl enterasanı 

ise 1940 yılına kadar plak etiketlerinde ve nota kapaklarında milli 

yegâh adının kullanılmış olmasıdır. Ancak adı geçen makam daha 

sonraki yıllarda tekrar Sultaniyegâh haline dönüşmüştür. Bununla 

birlikte Sultaniyegâh’a benzeyen, Sultani Irak ve Sultani Segâh gi- 

834 Vasfi Rıza Zobu, Görüşler ve Hatıralarla Atatürk, İstanbul 1962, s. 41; S. 

Sakaoğlu, Atatürk Gençlik ve Kültür, Selçuk Üniversitesi Yay., Konya 1990, 

s. 47; Yiğit, a.g.t., s. 166.


bi makamların da isimlerinin değiştirilip değiştirilmediği hakkında 

herhangi bir bilgiye sahip değiliz 835 . 

E. Halk Müziği Çalışmaları ve Bela Bartok 

Atatürk’ün 1930 sonrası yaptığı en önemli hizmetlerden biri Türk 

Halk Müziğinin “ulusal kültür ve güzel sanatlar açısından canlandırılmasına, 

gelişmesine ve yücelmesine önayak olmasıdır” 836 . Daha 

23 Nisan 1920’de kurulan Milli Hükümetin Milli Eğitim Bakanlığı 

bünyesinde bir Kültür Dairesi kurdurmuş, Türk Halk Müziğinin söz 

ve ezgi derlemelerini toplama ve araştırmalarını yaptırmıştır 837 . Ancak 

bu noktada, gerçek Türk müziğinin Türk Halk Müziği olduğu 

yolundaki iddialar da bulunmaktadır. Aslında Türk müziği sadece 

halk müziğinden ibaret değildir. Sonuçta her ikisi de Türk milletinin 

kendine özgü iki müzik tarzıdır. Halk müziği, Türk musikisinin halkın 

şivesi, tavırları ile icrasından ibarettir. Fasıl musikisinin aydın 

kesimin müziği olduğu ya da sıradan halkın tercih ettiği müziğin 

de halk musikisi olduğu yolundaki ifade ve tespitler de bugün artık 

“safsata” olarak nitelendirilmektedir 838 . 

Türkiye’de halk müziği alanındaki çalışmalar aslında daha 1923 

yılında başlamıştır. Türk müzik adamları tarafından yapılan çalışmalar 

sayesinde ülkede halk müziği belli oranda bir gelişme göstermiştir. 

Örneğin ilk önce Darülelhan Müdürü Musa Süreyya ve yardımcısı 

Yusuf Ziya (Demirci) nin girişimleri ile bir anket başlatılmıştır. 

Bu anketin yapılmasında dönemin Maarif Vekâleti Hars Dairesi Müdürü 

Hamit Zübeyir Koşay’ın büyük katkıları olmuştur. Daha anket 

sonuçlanmadan, bu kez de Avusturya’dan eğitimden dönen Seyfettin 

ve Mehmet Sezai Asaf kardeşler, yine Hamit Zübeyir’in teşviki 

ve yardımı ile Batı Anadolu’da yeni bir araştırma başlatmışlardır. 

Bu gezinin sonunda 76 tane notadan oluşan Yurdumuzun Nağme- 

835 Oransay, “Cumhuriyetin İlk Elli Yılında Geleneksel Sanat Musikimiz”, s. 

1500. 

836 Necip P. Alpan, “Atatürk’ün Milli Müzik Devrimi”, IX. Türk Tarih Kongresi, 

Bildiriler, TTK, Ankara 1989, s. 2203. 

837 M. Ş. Ülkütaşır, Cumhuriyet Türkiyesi’nde Folklor ve Etnografya Çalışmaları, 

Ankara 1972, s. 30. 

838 Tura, a.g.m., s. 1514.

376 


leri isimli kitap 1926 yılında yayımlanmıştır. Yalnız bu eser daha 

sonra tartışma yaratmıştır. Bu gezi sonrasında sahaya çıkan başka 

bir grup da, bir fonografla 1926 yılı Temmuzunda harekete geçen 

Darülelhan heyeti olmuştur. Her yıl devam eden geziler 1929 yılına 

kadar sürmüştür 839 . Neticede 1000 kadar türkü tespit edilmiş, 

ağızdan kaleme alınan türkülerin 700’e yakını ise 12 adet kitapçık 

halinde basılmıştır. 1932 yılında ise Balıkesir ve yöresinde bir gezi 

düzenlenmiş, ancak çalışma hakkında bir rapor yayımlanmamıştır. 

Bu dönemde grup çalışmaları haricinde özel derlemeler de yapılarak 

basılmıştır. Gazimihal’in Anadolu Türküleri ve Musiki İstikbalimiz 

(1928), Şarkı Anadolu Türkü ve Oyunları (1929) yayımlanan kitaplar 

arasındadır 840 . 

1929-1936 yılları arası herşeye rağmen Türk Halk Müziği açısından 

çok verimli bir dönem olarak kabul edilmemektedir. Kişisel 

çabalar Bela Bartok gelene kadar devam etmiştir. Bartok ülkeye 

geldiğinde, 1000’e yakın nota, 200 civarı plak ve toplam 100 civarı 

kitap-makale ile karşı karşıya kalmıştır. Halk müziği çalışmalarına 

geç başlamış ülkelerden biri olan Türkiye’ye Bela Bartok’un gelmesi 

halk müziği açısından bir dönüm noktasıdır. Bartok’un önemli 

bir özelliği de ülkede başlattığı saha çalışmalarıdır. U. C. Erkin, A. 

A. Saygun, N. K. Akses onunla birlikte saha çalışmaları yapan kişiler 

olmuşlardır. Bu noktada Bartok’un Türk müziğine katkısı, genç 

Türk müzik adamlarına saha çalışmasının inceleliklerini, nasıl yapılacağını 

göstermesi açısından önem kazanmaktadır 841 . 

Bu dönemde Halkevlerinin açılması, teorik ve pratik olarak 

folklor çalışmalarının yoğunlaşmasına neden olmuştur. Halkevlerinin 

özellikle müzik kolları çok aktif çalışmışlar, hem folklorun gelişmesine 

hem de gençlerin sanata yönelmelerine büyük katkı sağlamışlardır. 

Halkevi salonlarında açılan ücretsiz müzik kursları, kurulan 

korolar ve sürekli düzenlenen konserler bu aktivitelerin başında 

gelmiştir. Aynı günlerde Avrupa’dan çağrılan uzmanlar da müzik 

çalışmalarının yoğunlaşmasında mühim rol oynamışlardır. Özellikle 

839 Ek 16: Konservatuar Heyeti Halk Şarkılarını Topluyor. 

840 Bela Bartok Panel Bildirileri, Yay. Haz. Süleyman Şenel, Pan Yay., İstanbul 

2000, s. 29-31. 

841 Bela Bartok Panel Bildirileri, s. 31, 34.


Bela Bartok gibi besteciler sayesinde önemli çalışmalara imza atılmıştır. 

Bartok’un Türkiye’ye gelmek istediğini Ankara Üniversitesi 

Profesörlerinden Laszlo Rasony’ye yazdığı bir mektuptan dolayı 

öğreniyoruz. Bartok’un bu arzusu üzerine Rasonyi de, Onun Türk 

Halk Müziği üzerinde araştırmalar yapmak istediğini, halk şarkılarını 

plağa alabileceğini duyurmuştur. Bunun haber alınması üzerine 

İstanbul Konservatuarı, A. A. Saygun, Ankara Halkevi ve Ankara 

Halkevi Başkanı Ferit Celal Güven’in ilgisi ve çabalarıyla Bartok 

ülkeye getirilmiştir 842 . 

Besteci, piyanist ve etno-müzikolog olan Bela Bartok’u 2 Kasım 

1936 tarihinden itibaren Türkiye’de, İstanbul’da görmeye başlıyoruz. 

Gelir gelmez İBK arşivine giren Bartok’un ilk işi, yapılan derleme 

çalışmaları sonuncunda toplanan kayıtları dinlemek olmuştur. 

Ardından A. Saygun ile birlikte Ankara’ya geçerek burada bir dizi 

konferans vermiştir (5-11 Kasım). Bu arada, planlanan Çorum gezisini 

rahatsızlığı yüzünden iptal etmek zorunda kalan Bartok, daha 

çok güneye inmeyi tercih etmiştir. 18 Kasım akşamı Adana’ya hareket 

eden Bartok bu gezi kapsamında Mersin, Tarsus, Osmaniye 

gibi bölgeleri gezmiş, gezi süresince de toplam 93 ezgi dinlemiştir. 

Bartok’un aslında buraya gelme sebebi, eski Macar müziği ile eski 

Türk Halk Müziği arasındaki ilişkiyi tespit etmek 843 olarak gösterilmektedir. 

Bartok-Saygun ikilisinin bu kadar kısa sürede dinlemiş 

oldukları parça sayısı, yapılan saha çalışmasının verimli geçtiğinin 

açık bir göstergesidir. İkilinin kısa süre zarfında bu eserleri dinlemeleri 

ve silindire kaydetmeleri, aynı zamanda Ankara’da oluşturulması 

düşünülen halk müziği arşivinin zenginleşmesi açısından da 

büyük önem taşımaktadır. 

Nitekim 1936 yılında özellikle Ankara Halkevi tarafından ülkeye 

davet edilen Bela Bartok, “Bir Halk Müziği Arşivi Kurulması 

Konusunda Öneriler” isimli sunduğu raporunda, bazı tespitlerde bulunarak 

bu konuyu gündeme getirmiştir. Bartok, “böyle bir arşivin 

842 F. Ali, Müzik ve Müziğimizin Sorunları, Cem Yayınevi, İstanbul 1987, s. 

67-68. 

843 Gidilen bölgenin Adana olması, güneyde yaşayan konar-göçer Türkmen ve 

Yörüklerin, eski Türk müziğinin izlerini taşıyabileceği düşüncesi ile de açıklanabilir. 

Bela Bartok Panel Bildirileri, s. 23.

378 


kurulmasının Türk müziği bakımından olduğu kadar, uluslararası 

görüş açısından da önemle beklenen bir gelişme olacağını” belirterek, 

arşivin kuruluş amaçlarını şöyle sıralamıştır: “1) Köylü müziğini 

yerinde, yani doğrudan köylerde, plak veya ses şeridine almak 

ve bunları saklamak, 2) Alınan parçaları olabildiğince tam olarak 

notaya geçirmek, 3) Bu toplanan örnekleri sistemli bir biçimde düzene 

koymak, 4) Düzene konmuş örnekleri yayımlamak”. Bartok bu 

önerilerden bir kısmını gerçekleştirme imkânı bulmuştur. Ancak bu 

çalışmalardan birkaç kuşak Türk besteci faydalandıysa da, ihmal yüzünden 

bugün Ankara Devlet Konservatuarı Halk Müziği Arşivi’nin 

kötü durumda olduğu hatta ortada olmadığı dahi söylenmektedir 844 . 

Bartok arzu edilen arşivin oluşturulabilmesi için; Kullanılacak 

cihazlar, bu iş için kaç kişiye ihtiyaç olduğu ki Bela Bartok köy müziğini 

araştırmaya meyilli olan müzikçilerin gönderilmesini ister, her 

sene yapılacak iki aylık gezilerle yılda 600 melodi tespit edilebileceği, 

geri kalan dokuz ayda da melodilerin yazılması ile meşgul olunabileceği 

tarzında bazı detaylar ortaya koymuştur. Bartok dünyanın 

en zengin arşivi olan Bükreş Müzik Folkloru Arşivi’ni geride bırakması 

düşünülen arşiv için özellikle melodilerin kayıt edilmesi işiyle 

yakında ilgilenmiştir. Oluşturulacak plak arşivi konusunda kendisine 

Paul Hindemith de çok yardımcı olmuştur. Hindemith, halk şarkılarını 

derlemek için, plaklara ses alma makinesinin tam takımıyla 

Almanya’dan getirtilmesinde etkin rol oynamıştır. “Bu makineler 

11.8.1937’de gelmiş ve Hasan Ferit Alnar, Necil Kâzım Akses, Halil 

Bedii Yönetken, Ulvi Cemal Erkin ve iki teknisyen, iki ayrı heyet halinde 

Sivas, Elazığ, Erzurum, Maraş, Malatya, Gaziantep, Erzincan, 

Trabzon vilayetlerine ilk derleme seyahatine çıkmışlardır”. Ondan 

sonra da her sene bir heyet tarafından Anadolu’nun muhtelif yerlerine 

gidilerek yüzlerce türkü ve şarkı plaklara alınmıştır. Bunların 

bir kısmı arşivin şefi Muzaffer Sarısözen tarafından notalara nakledilmiştir 

845 . Sarısözen, 1937 yılında Maarif Vekâleti’nin başlattığı 

derleme gezilerine katılmış, ertesi yılda Ankara Devlet Konservatuarı 

Folklor Arşivi’nin başına getirilmiştir. 1937-53 yılları arasındaki 

derleme gezilerinin hepsine katılan Muzaffer Sarısözen, binlerce 

844 Gökyay, a.g.m., s. 55; Ali, a.g.m., s. 1532. 

845 Gökyay, a.g.m., s. 55-57.


halk ezgisinin arşivlenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Sarısözen, 

derleme çalışmaları haricinde Ankara, İstanbul ve İzmir’de Yurttan 

Sesler korolarını da kuran kişi olmuştur. 

Bunların haricinde, Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü’nün kurulduğu 

1935 yılında İstanbul’da uluslararası Balkan Folklor Festivali 

(Eylül 1935) düzenlenmiştir. Beylerbeyi Sarayı’nda yapılan bu ilk 

uluslararası halk oyunları festivaline Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, 

Yunanistan gibi devletler katılmıştır. Ağustos 1936 tarihinde 

yine Beylerbeyi Sarayı’nda yapılan festivale ise bu kez Cumhurbaşkanı 

Atatürk de katılmıştır 846 . Onun Türk müziğinin gelişimindeki 

katkısı gerçekten yadsınmaz bir gerçektir. Tanınmış müzikolog ve 

folklor dersleri öğretmeni Halil Bedii Yönetken’in dediği gibi, Atatürk 

“hiçbir müzik öğretimi görmemiş, fakat doğuştan sahip olduğu 

sanat duygusu ve zevki sayesinde” Türk müziğinin gelişiminde aktif 

rol oynamıştır 847 . 

F. 1930’lu Yıllarda Müzik Aktiviteleri 

1930’ların başından itibaren başkent Ankara giderek hareketlenmeye 

başlayan, balolar düzenlenen, konserler verilen bir şehir 

haline gelmişti. Aslında bu dönemde sadece Ankara değil, İstanbul 

başta olmak üzere Anadolu’da daha pek çok yer ön plana çıkmaya 

başlamıştı. Yeni Türkiye, yabancı sanatçı ve toplulukların en cazip 

duraklarından biri olmuştu848 . Bugünlerde ülkenin çeşitli yerlerinde 

çok sayıda konser tertip edilmeye başlanmıştı. Örneğin 28 Temmuz 

1930 tarihinde Bulgaristan’ın Stara-Zagora şehri korosu ile Sofya 

846 Alpan, a.g.m., s. 2206. 

847 Halil Bedii Yönetken, “Atatürk Devrimleri ve Türk Müziği”, Orkestra, S. 72, 

Mart 1969, s. 32. 

848 Bütün bu ilgiye rağmen sanatçıların ağır vergilerden şikâyet ettiği de görülmüştür. 

Örneğin 1935 yılında basında, son iki yıldır ağır vergiler alındığı, ünlü 

ve saygın sanatkârların Türkiye’ye gelmelerinin âdeta imkânsızlaştığı üzerinde 

durulmuş ve Liszt’in öğrencisi olan piyanist Emil Saver’in de bu vergilerden 

şikâyetçi olduğu belirtilmiştir. Yine aynı günlerde Paris’teki Musiki Muallim 

Mektebi Direktörü piyanist Alfred Cortot da alınan ağır vergilere değinmiş, 

100 kuruşluk bir biletin neredeyse 65 kuruşunun vergi olarak geri alındığını 

ve böyle giderse sanatçıların Türkiye’ye gitmek istemeyeceklerini söylemiştir 

(Cumhuriyet, 23 Kasım 1935, s. 3; 24 Kasım 1935, s. 1, 4).

380 


Opera sanatkârlarından Christoff biraderlerden oluşan bir musiki 

heyetinin İstanbul’a geleceği hatta heyetin Türkçe parçalara da yer 

vereceği 849 ; Ankara Türk Ocağı salonunda da Alman sanatçılardan 

M. Wolengang Rose ve ona refakat eden Prof. M.Kulenkampff’ın 

katılımlarıyla bir konser tertipleneceği dönemin basınına yansımış 

konser haberlerinden sadece bazılarıdır 850 . 

Uluslararası platformda devletler arasındaki siyasi ilişkiler kadar 

kültürel ilişkiler de çok önemli ve bağlayıcı bir özelliğe sahiptir. 

Kurdukları siyasi ilişkilerden istedikleri sonucu alamayan bazı devletler, 

kültürel ilişkilerini belli bir program dahilinde geliştirerek bu 

hedeflerine ulaşmak gibi bir strateji belirlerler. Bunun en tipik örneği 

ise bir dönem Batı tarafından dışlanan Sovyetler Birliği’dir. Sovyetler 

bu tecrit edilmişliği, kültürel ilişkileri dış politikasının ayrılmaz 

bir parçası haline getirerek telâfi etme yoluna gitmiştir. Örneğin çok 

önem verdiği Türkiye ile kültürel ilişkilerini belli bir program çerçevesinde 

çalışarak geliştirmiştir. Aslında Sovyetlerin bu yaklaşımdaki 

en büyük hedefi, komünizmi yaymak ve buralarda gelişmesini sağlamaktır. 

İşte bu bağlamda Sovyetler Birliği arzu ettiği hedefe ulaşabilmek 

amacıyla 1925 yılında Moskova’da VOKS (Umum İttifak 

Toplumunun Yabancı Ülkelerle Kültürel İşbirliği) isimli bir teşkilât 

kurmuştur. Görünürde kültür ilişkilerini geliştirmek için, temelde ise 

komünist fikirleri yaymak maksadıyla atılan bu adım, şüphesiz başta 

Türkiye olmak üzere pek çok ülkede Sovyetlerin tesirini artırmaya 

yönelik bir girişimdir. 

1924-25 yıllarında Sovyetlerin Batılı ülkelerce yavaş yavaş tanınmaya 

başlaması, Sovyetleri başka ülkelere komünizmi yaymak için 

politika değişikliğine sevk etmiştir. Böylece Zinovyev-Kamenev- 

Trotçkıy üçlüsünün çabalarıyla Kamenev’in eşinin VOKS’un başkanı 

yapılmasıyla birlikte Sovyetler kültürel ilişkilerini tek bir merkezden 

kontrol edebilmenin ilk adımını atmıştır. Yabancı ülkelerle 

kültürel ilişkileri geliştirmek için Ağustos 1925 tarihinde kurulan 

VOKS, özellikle 1930’lu yıllarda Türk-Sovyet kültür ilişkilerinin 

yürütülmesinde en önemli vasıta olmuş ve bu kapsamda önemli sa- 


850 Son Posta, 10 Kasım 1930, s. 3.


nat aktiviteleri gerçekleştirilmiştir 851 . 

Kültürel alanının en etkili silâhlarından biri olarak müziği gören 

Sovyetler, müzik alanındaki ilk girişimine de yine VOKS’un yardımlarıyla 

başlamıştır. Müzik konusundaki ilk teşebbüs, VOKS’un 

Türkiye’nin kuruluşunun onuncu yıl dönümü münasebetiyle Moskova 

Devlet Konservatuarı’nda verdiği konser olmuştur (29 Ekim 1933). 

Radyo ile yapılan işbirliği neticesinde konser direkt Türkiye’de de 

yayımlanmıştır. Hatta bu konser için Ankara Konservatuarı’nın müdürü 

Osman Zeki Bey Moskova’ya gönderilmiş, konserde Ulvi Cemal 

Erkin ile Ekrem Zeki Üngör’ün eserlerine de yer verilmiştir 852 . 

1934 yılına gelindiğinde, iki ülke arasında ortak sanat-müzik 

çalışmaları devam etmiştir. Yine ilk adımı atan VOKS, Şubat 1934 

tarihinde Türk besteciler Ulvi Cemal, Ekrem Zeki ve Cemal Reşit 

Beyleri Moskova’ya davet etmiş ve 19 Şubat 1934 gecesi de “Çağdaş 

Türk Müzik Gecesi” tertipleyerek konseri radyodan verdirmiştir 853 . 

Konserin birinci bölümünde Ulvi Cemal ile Ekrem Zeki’nin eserleri, 

ikinci bölümünde de Sovyet sanatçılarının besteleri çalınmıştır. 

1934’ün ilkbaharında VOKS’un teşebbüslerinin devam ettiğini 

görüyoruz. Bu kez önce yine Ankara Konservatuarı’nın müdürü Zeki 

Bey ile oğlu kemancı Ekrem Zeki Bey Moskova’ya davet edilmiştir. 

Maksat onlara müzik alanındaki gelişmeleri, müze ve sergileri 

gezdirip, bunları tetkik etmelerine imkân sağlamaktır. Görüldüğü 

gibi Sovyetler, Türk sanatçılarına, Atatürk’ün komünizme karşı gösterdiği 

hassasiyet dolayısıyla programlı ve titizlikle yaklaşmışlar ve 

yaptıkları davetlerle Türk sanatçılar arasındaki etkinliklerini artırmayı 

hedeflemişlerdir. Nitekim 1934 yılı ilkbaharında karşılıklı bilgi 

alışverişinde bulunulması maksadıyla Türk sanatçıların Moskova’da 

üç konser vermesi sağlanmıştır. Moskova radyosunda yapılan birinci 

konserde, Osman Zeki Bey ile Ekrem Zeki Bey’in eserlerine yer ve- 

851 Türk-Sovyet kültür ilişkileri ve VOKS hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Raşid 

Tacibayev, Kızıl Meydan’dan Taksim’e- Siyasette, Kültürde ve Sanatta 

Türk-Sovyet İlişkileri (1925-1945), Truva Yayınları, İstanbul 2004. 

852 Tacibayev, a.g.e., s. 205. 

853 Milliyet gazetesi, VOKS’un radyo ile verilecek bir Türk Musikisi Konseri tertiplediğini, 

adı geçen konserin de 19 Şubat 1934 günü Ankara saatiyle 20.30- 

22.00 arası halka verileceğini duyurmuştur (Milliyet, 18 Şubat 1934, s. 2).

382 


rilmiştir. 17 Nisan tarihli ikinci konserde yabancı sanatçıların eserleri 

çalınmıştır. 19 Nisan’da ise VOKS, Türk misafirleri için bir yemek 

vermiştir. Yemeğe çok sayıda Türk ve Sovyet temcilsi katılmıştır 854 . 

Atatürk’ün Meclisin açılış konuşmasında müzik meselesine değindiği 

1934 yılı, Türkiye’de bu alandaki reform çalışmalarının hız 

kazandığı bir yıldır. Raşit Tacibayev, Atatürk’ün müzik alanındaki 

reformları gerçekleştirebilmek için Türkiye’deki Sovyet yetkilisi 

L. M. Karahan’dan Sovyetlerin kendilerine yardım etmelerini istediğinden 

(14 Mart 1935) bahsetmektedir. Sovyet belgeleri ışığında 

yapmış olduğu araştırmada Tacibayev, bu maksatla Türkiye’ye iki 

müzik adamının rehber ve yönetici olarak gönderilmesine karar verildiğini, 

ancak Sovyet müzikçilerin Türkiye’ye 1935 yılı içinde hiç 

gelmediklerini belirtmektedir 855 . 

VOKS, Türkiye’de müzik alanında başlatılan çalışmalara bir 

katkıda bulunmak amacıyla, radyo konserleri vasıtasıyla Türkiye’ye 

özel yayınlar yapmaya devam etmiş ve bir yandan da Sovyet bestecilerin 

eserlerini plaklara kaydederek Türkiye’ye göndermeye çalışmıştır. 

Bunu Sovyetlerin Türk tiyatro sanatçılarına karşı yürüttükleri 

politika ile de örtüştürebiliriz. Sovyetler Türk tiyatro sanatçıları ile 

özellikle de Muhsin Ertuğrul’la temasa geçmişler ve onlara öncelikle 

Rus edebiyatını tanıtmaya başlamışlardır. Neticede bir dönem 

Türk halkına, Rus milli yazarlarının ve Rus edebiyatının en seçkin 

örnekleri ile Türk tiyatrosu sevdirilmeye çalışılmıştır. 

1935 yılının Nisan-Mayıs aylarında ise GABT’ın (Devlet Akademi 

Balet ve Tiyatro) ve Sovyet sanatçılarından büyük bir grubun 

verdikleri bedava halk konserleri döneme damgasını vurmuş, büyük 

ses getirmiştir. Besteci D.D.Şostakoviç ile SSCB Büyük tiyatrosunun 

meşhur opera sanatçılarından, V.V. Barsova, M.P.Maksakova, A.S. Pirogov, 

P.M.Nartsov, balet solistleri A.M.Messerer, N.M.Dudinskaya, 

piyanist L.N.Oborin, kemancı D.F.Oistrah, besteci D.D.Şostakoviç, 

orkestra şefi ve besteci L.P.Steinberg ile konsermeyster M.İ.Saharov 

854 Tacibayev, a.g.e., s. 206-207. 

855 Tacibayev, a.g.e., s. 207.


gibi sanatçılardan oluşan topluluk, Ankara’da 856 15, İzmir’de 857 3, 

İstanbul’da da 5 olmak üzere toplam 23 konser vermiştir. Hatta 

besteci Şostakoviç konser haricindeki boş vakitlerinde Ankara ve 

İstanbul’da konservatuar öğrencileri ile buluşmuş, besteciler Cemal 

Reşit, Hasan Ferit gibi isimlerin çalışmalarını dinlemiştir 858 . 

1936 yılında da Moskova Radyo Tiyatrosu tarafından, Sovyet 

sanatçıların Türkiye’ye gelişlerinin yıldönümü münasebetiyle Türk 

dinleyiciler için yeni bir konser tertiplenmiştir. 12 Nisan 1936 akşamı 

saat 20.00’de başlayan konsere Piyanist L. N. Oborin, Piyanist 

Makarov, Kemancı D. F. Oistrah ile Opera sanatçıları Nortsov, 

Maksakova, Jadan, Barsova ve Pirogov iştirak etmişlerdir. Hatta 

konser öncesinde radyodan Rusya Devlet Tiyatrosu ikinci direktörü 

Arkanov da halka hitaben bir konuşma yapmıştır 859 Bu tür konserlerle 

müzik aktiviteleri radyo aracılığıyla Türk halkına sunulmaya 

çalışılmıştır. Dönemin önemli iletişim araçlarından biri olan radyo, 

bilhassa musikinin gelişmesi ve halka ulaştırılmasında bu dönem 

itibariyle aktif rol oynamıştır. Yurt içi ve dışında yapılan konserler, 

aktiviteler halka bu vasıtayla ulaştırılmaya çalışılmıştır. Türk-Sovyet 

ilişkileri kapsamında 1936 yılının son gelişmesi ise Türk bestecileri 

A. A. Saygun, C. R. Rey, U. C. Erkin ile piyanist Ferhunde ve Ankara 

Halkevi korusunun yöneticisi H. B. Yönetken’in düzenlenen bir 

müzik festivali için Moskova’ya gitmeleridir 860 . Bu tür ziyaretler de 

yine VOKS’un hedefleri ve yaptığı titiz çalışmalar sonucunda gerçekleştirilmiştir. 

Bu yaklaşım şüphesiz Türkiye’ye kendi fikirlerini 

856 Sovyet sanatçılar ilk konserlerini 15 Nisan 1935 günü Ankara Rus Sefareti’nde 

verirler. Konserde Başbakan İnönü, Bakanlar Heyeti, orta elçiler ve eşleri, basın 

temsilcileri hazır bulunurlar. Konser çok beğenilir. 18 Nisan’da ise Ankara 

Halkevi’nde bir konser verilir. Atatürk ve Sovyet elçisi Karahan başta olmak 

üzere çok sayıda kişinin katıldığı bu konser de büyük bir beğeniyle izlenir 

(Ayın Tarihi, Nisan 1935, S. 17, s. 7-8). 

857 Rus Heyeti 1 Mayıs günü İzmir’e hareket eder. Giderken de beraberlerinde 

getirdikleri 200 kadar nota ile seyyar tiyatro sergisini Ankara Halkevi’ne hediye 

ederler (Ayın Tarihi, Nisan 1935, S. 17, s. 20); Sovyet sanatçılar 1 Mayıs 

1935 günü İzmir Valisi Kâzım Dirik tarafından karşılanırlar, 3 Mayıs günü de 

İzmir’de ilk konserlerini verirler (Ayın Tarihi, Mayıs 1935, S. 18, s. ). 


859 Son Posta, 10 Nisan 1936, s. 3. 


384 


sanat kanalıyla empoze etmenin en parlak ve ince yolu olmuştur. 

Ancak Atatürk’ün daha Milli Mücadele döneminden itibaren verdiği 

mesajlar ve ortaya koyduğu politika, Sovyetlerin bunun ötesine geçmesini 

engellemeye yetmiştir. 

Bu dönemde yabancı sanatçılar gibi, başta Sovyet sanatçılar olmak 

üzere Türk sanatçılarının da konserler vermek amacıyla hem 

yurt içinde hem de yurt dışında çeşitli turnelere çıktığını ve büyük 

beğeni topladıklarını görüyoruz. Örneğin 1931 yılı sonlarında kalabalık 

bir müzik grubu Atina’dan başlayan bir Balkan Turnesi’ne 

çıkmıştır. Hüdadat Hanım’ın da içlerinde bulunduğu grupta, Fahir 

Hanım, Cennet Hanım, Tanburî Refik, Namık Beyler de yer almıştır. 

Bu tür turneler herşeyden önce Türk musikisini yabancı, komşu 

memleketlere tanıtmak için düzenlenmiştir 861 .Turnenin en önemli 

bölümünü ise Tanburî Refik Bey ile Ses Kraliçesi Hüdadat Hanım’ın 

Pire ve Atina’da verdikleri konser oluşturmuştur 862. Konserin Başvekil 

İsmet Paşa’nın Atina ziyaretine denk getirilmesi ayrı bir önem 

taşımaktadır. Çünkü bu tarihlerde her iki ülke de geçmişteki ilişkilerini 

düzeltme, yaralarını sarma sürecine girmiştir. Bu yakınlaşmada 

sanatçıların, yapılan turnelerin ve verilen konserlerin payı büyük olmuştur 

1930 yılı Türk toplumu için gerçekten değişimin dönüm noktasıdır. 

O tarihe kadar hiç gündeme gelmeyen aktivite ve uygulamalar 

âdeta birbiri ardına gelmeye başlamıştır. Bu dönemde düzenlenen 

turneler ve konserler haricinde Türk sanatçılar uluslararası müsabakalara 

da iştirak etmeye başlamışlardır. Şöyle ki, 1930 yılına damgasını 

vuran olaylardan biri, Fransız Sinema Kumpanyasının “Milletler 

Şarkısı” isimli filminde şarkı söyleyecek kişileri seçebilmek için düzenlediği 

ses yarışmasıdır. Nitekim ülkemizde ses kraliçesi seçilen 

Hüdadat Şakir Hanım bu işe en uygun kişi olarak tespit edilmiş ve 

hemen Paris’e gönderilmiştir 863. Hüdadat Hanım Paris’deki bu yarışmada 

müziklerini Cemal Reşit Rey’in yapmış olduğu bir Anadolu 

türküsünü seslendirmiştir. Ses kraliçemiz Hüdadat Hanım Ayın Ondördü 

isimli parçayı okuduğu Paris’teki müsabakada 15 yarışmacı 





arasından 6. gelmiştir 864 . Bu arada adı geçen film gerçekten çevrilmiş 

ve mevsim sonunda da İstanbul’da gösterime girmiştir. 

Müzik sanatının hızla geliştiği bu günlerde, sadece Avrupa’da 

değil Türkiye’de de ses yarışmaları sıkça gündeme gelmeye başlamıştır. 

Bu yarışmaların belki de ilklerinden biri 1931 yılı içinde 

yapılmıştır. Ülkedeki en güzel sesli kadını bulmak amacıyla tertiplenen 

ses yarışmasında, kazanan sanatçıya “Türkiye Bülbülü” unvanı 

verileceği duyurulmuştur. Nitekim yapılan Türkiye Bülbülü yarışması 

sonunda birinciliğe kimse lâyık görülmezken, 2. Hikmet Rıza 

Hanım, 3. Safiye Hanım, 4. Hatice Hanımlar dereceye girmeye 

hak kazanmışlardır. Bu dönemde haftanın belirli günlerinde İstanbul 

Radyosu’nda çalışan Hikmet ve Safiye Hanımlar, halktan büyük takdir 

ve ilgi görmeye başlayan sanatçılardır 865. 

Türkiye’deki bazı ilklerden bahsederken, 1930’ların en popüler 

aktivitelerinden biri haline gelmeye başlayan güzellik yarışmalarından 

da bahsetmek durumundayız. Cumhuriyet kurulduktan sonra bu 

tür yarışmaların sıkça gündeme gelmeye başladığı görülmüştür. Nitekim 

1928 yılında yapılan güzelllik yarışmasında ki bu dönemde 

genç kızların böyle yarışmalara iştirak etmeleri büyük bir cesaret 

örneğidir, bilindiği gibi Feriha Tevfik Hanım güzellik kraliçesi seçilmiştir. 

Daha sonraki yıllarda bu tür yarışmaların sayısı kadar boyutları 

da değişmiştir. Bu durum Türk kızlarının sadece yurt içinde 

değil yurt dışında da yapılan dünya güzellik yarışmalarına katılmalarıyla 

sonuçlanmıştır. Dünya çapında yapılan yarışmalara katılan 

Türk kızları çoğu kez ülkeye bir derece ile dönmeyi başarmışlardır. 

Örneğin 1931 yılı başlarında yapılan Avrupa Güzellik Yarışmasında 

birinciliği Fransız güzeli alırken, Türk güzeli Naşide Saffet Hanım 866 

da “güzel göz birincisi” ilân edilmiştir 867. 

1932 yılında yapılan dünya güzellik yarışmasında ise Keriman 

Halis Hanım dünya güzeli seçilme başarısı göstermiştir. Bu başarılar 

başkent Ankara’da da yakından ve ilgiyle takip edilmiş ve takdir toplamıştır. 

Bunun en çarpıcı örneğini ise Atatürk’ün Keriman Halis’in 

864 Son Posta, 19 Aralık 1930, s. 2. 

865 Son Posta, 15 Şubat 1931, s. 1. 

866 Ek 17: 1931 yılında güzellik kraliçesi seçilen Naşide Saffet Hanım. 

867 Son Posta, 16 Şubat 1931, s. 1.

386 


dünya güzeli seçilmesi üzerine Cumhuriyet gazetesine verdiği bir 

demeç teşkil etmiştir. 3 Ağustos 1932 tarihli demeçte Atatürk, Keriman 

Halis’i “Türk ırkının diğer dünya milletleri içinde mümtaz 

olan asil güzelliğini göstermek teşebbüsünü takip” etmesi ve “bunu 

dünya nazarında muvaffakiyetle intac” eylemesi dolayısıyla tebrik 

etmiştir. Bir Türk kızının dünya güzeli seçilmesini çok tabii bulduğunu 

ifade eden Atatürk, halkından tabii güzelliğin fennî tarzda da 

muhafaza edilmesini istemiş ve onlara asıl hedefi “asıl uğraşmaya 

mecbur olduğumuz şey, analarınızın ve atalarınızın oldukları gibi, 

yüksek kültürde ve yüksek fazilette dünya birinciliğini” 868 tutmak olarak 

göstermiştir. 

Konserler ve turnelerin sıkça gündeme gelmesiyle birlikte şarkıları 

plaklara okuma teşebbüsü de hız kazanmıştır. Bu günlerde Halk 

Bilgisi Derneği, faaliyetleri için hazırladığı iki eseri hemen baskıya 

verirken, birinci eser Yörük Düğünleri, ikincisi de Maniler’dir, üç senedir 

Anadolu’da topladığı 300 kadar türkünün bir kısmını da plaklara 

doldurma kararı almıştır. Dernek, bu iş için hemen konservatuar 

müdürü Ziya Bey ile anlaşmış ve türküleri güzel sesli hanımların 

söyleyeceğini duyurmuştur 869. Yalnız bu yıllarda plak doldurmak, 

günümüzdekinin aksine öyle kolay bir teşebbüs değildir. Özellikle 

de son Basın Kanunu’nun çıkmasının ardından. 1931 tarihli Yeni 

Basın Kanunu gereğince piyasadaki plaklar hemen incelemeye alınmış 

ve yapılan incelemeler sonucunda bazı plaklar hakkında yasal 

işlem yapılmaya başlanmıştır. Bu konudaki ilginç örneklerden biri 

kanunun ilk çıktığı günlerde yaşanmıştır. Safiye Ayla’nın bir plak 

şirketine okuduğu “Sarsam” isimli parçayı müstehcen bulan kurul, 

hemen plağı piyasadan men etmiş, bununla da yetinmeyip adı geçen 

şarkıyı söyleyenler, satanlar, çalanlar hakkında tespit edildiği takdirde 

gereken kanuni işlemin yapılacağını ilân etmiştir. Kurul, Safiye 

Hanımın şarkısının plakta bozulduktan sonra ancak diğer şarkının 

satışa çıkarılabileceğini bildirmiştir. Çünkü Ceza Kanununun 428. 

maddesi, müstehcen yayın yapanlar, gramafonda çalanlar için 1 ile 

6 ay arası hapis cezası, 30 ile 50 lira arası da ağır para cezası öngör- 

868 3 Ağustos 1932, “Keriman Halis’in Dünya Güzeli Seçilmesi”, ASD, C. III, s. 

132-133. 



mektedir 870. Nitekim gazetede gerçekten bu şarkıyı çalan kişi, radyo 

ve gazinocular hakkında tebligat yapıldığı ve takibata başlandığı 871 

doğrultusunda bazı haberlere rastlanmaktadır ki bu da bize yapılan 

işin önemini ve ciddiyetini göstermeye yetiyor. 

Bütün bu gelişmeler neticesinde, 1934-50 yılları arasında 

Türkiye’de müzik adına çok önemli gelişmelerin yaşandığını söyleyebiliriz. 

Herşeyden önce modern Türk bestecileri bu dönemde 

büyük destek ve teşvik görmüşler, Batı kültür ve tekniğinden faydalanarak 

senfonik eserler, halk türküleri, operalar sahneye koymuşlardır. 

Ancak daha sonra, politik çekişmeler, ilgisizlikler yüzünden 

çalışmaların giderek azaldığı, hatta durma noktasına geldiği görülmüştür. 

Atatürk’ün ölümü ile birlikte müzik çalışmaları son bulmamış, 

ikinci cumhurbaşkanı İsmet İnönü de konuya gereken hassasiyeti 

göstererek elinden geleni yapmaya çalışmıştır. Müzik inkılâbı 

konusunda özellikle 1950 yılına kadar gelişmeler sürmüştür. İnönü, 

müsait olduğu zamanlarda “dinletileri ve opera gösterilerini düzenli 

olarak” izlemiş hatta cumhurbaşkanlığı döneminde viyolonsel dersleri 

dahi almıştır. İnönü döneminde daha çok kurumlaşma yoluna gidilmiş 

ve konuyla ilgili yasalar çıkarılmıştır. Hatta bu dönemde çok 

sesli müzik alanında ulusal müzik yazılmasını teşvik etmek maksadıyla 

İnönü Armağanı dahi konmuştur. Bu armağanı ilk alanlar 

da H. F. Alnar, U. C. Erkin ile A. A. Saygun olmuştur. (1942). Yine 

bu dönemde İhsan Künçer yönetimindeki Cumhurbaşkanlığı Armoni 

Muzikası ile Prof. E. Praetorius idaresindeki Cumhurbaşkanlığı 

Filârmoni Orkestrası’nın Ankara Radyosu’ndaki haftalık canlı programları 

yurt dışında bile dinleyici çekmeyi başarmıştır 872 . 1950 ve 

sonrasında ise rotasının değiştiği ifade edilen müzik inkılâbı, çok 

sesli müziğin yanında Türk müziğinin de yer aldığı yepyeni bir kulvarda 

yerini alırken, Türk müziği de âdeta 1930’lardaki “dışlanmışlığının 

acısını” 873 çıkartırcasına konservatuarlarda eski yerine kavuşmuştur. 



872 Oransay, “Çoksesli Musiki”, s. 1523.; Gedikli, a.g.t., s. 44. 

873 Gedikli, a.g.t., s. 67.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

ATATÜRK VE GÜZEL SANATLAR 

I. OPERA VE BALE 

A. Opera 

1. Cumhuriyet Öncesi Opera Sanatına Genel Bir Bakış 

XVI. yüzyıl sonlarında İtalya’da doğan ve bugün Rönesans’ın 

en büyük armağanlarından biri olarak kabul edilen opera sanatı ile 

ilk tanışmamız XVI. yüzyılın sonu ile XVII. yüzyıldan itibaren olmuştur. 

Bu süreçte Avrupa ile gelişmeye başlayan siyasal, ekonomik 

ve kültürel ilişkiler, beraberinde ülkeye batı tarzı eğlence ve gösterilerin 

de girmesiyle sonuçlanmıştır. Yani bir anlamda Osmanlı sarayının 

opera ile tanışması, ülkeye gelmeye başlayan yabancı toplulukların 

verdikleri temsiller sayesindedir. Bu arada, başta Yirmisekiz 

Çelebi Mehmet olmak üzere Avrupa’nın çeşitli merkezlerine gönderilen 

pek çok Osmanlı elçisinin yazmış olduğu raporlar da devletin 

üst kademelerinde operaya olan ilginin artmasına ve sanatın halka 

sunulmasına zemin hazırlamıştır874 . Sarayın operaya olan ilgisinin 

artması ve özellikle de İstanbul’daki gösteriler ile birlikte bu sanat, 

XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren büyük bir gelişme göstermiştir. 

874 1719 yılında Paris’e gönderilen Yirmisekiz Çelebi’nin “Paris şehrine mahsus 

bir oyun var imiş, luub (opera) derler imiş. Acaip sanatlar gösterirler imiş, 

çok kalabalık olurmuş...” şeklinde başlayan, saray ve kent operalarında seyrettiği 

oyunlar ve sanat çevresi hakkında verdiği ayrıntılı bilgiler son derece 

önem taşımaktadır (“Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi”, 

Sadeleştiren: Şevket Rado, Hayat Tarih Mecmuası, S. 4, Mayıs 1967, 

s. 9-11).

390 


Ülkede XVIII. yüzyıldan itibaren daha fazla seyredilmeye başlanan 

operaya, müziğe ve sahne sanatlarına Sultan III. Selim ve II. 

Mahmud gibi dönemin padişahları da büyük ilgi duymuşlardır 875 . 

Hatta Tanzimat ve sonrasında İstanbul’da opera ve tiyatro temsilleri 

vermek üzere bazı binalar dahi inşa edilmeye başlanmıştır 876 . Sultan 

Abdülmecid döneminde Dolmabahçe Saray Tiyatrosu’nun açılması 

ile birlikte gelişimini sürdüren opera, Abdülaziz döneminde farklı 

bir süreç içine girmek zorunda kalmıştır. Çünkü, Naum Tiyatrosu’na 

zaman zaman giderek opera seyrettiği ve Avrupa seyahati sırasında 

operaya gittiği bilinen Sultan Abdülaziz’in saltanatının son yıllarında 

yaşanan mali sıkıntı yüzünden masraflarda bir kısıtlamaya gidilmiş, 

bunun üzerine orkestra ve bale heyetlerinin çalışmalarının yanı sıra 

opera çalışmalarına da ara verilmiştir. Abdülaziz’in bu dönemde batı 

sahne sanatları dışında geleneksel tiyatromuzun örneklerine itibar 

etmeye başladığı görülmüştür. Sultan II. Abdülhamid döneminde ise 

opera daha çok sarayın zevki çerçevesinde gelişme göstermiştir. Yani 

sanat tam anlamıyla sarayın tekeli altına girmiştir. Opera ve tiyatroya 

düşkün bir kişi olarak bilinen Sultan II. Abdülhamid, sarayında 

tiyatronun yanı sıra İtalyan sanatçılardan oluşan (Çampi Ailesi) bir 

opera heyeti de bulundurmuştur 877 . 

875 Osmanlı döneminde opera sanatı ve gelişimi hakkında ayrıntılı bilgi için bk. 

Refik Ahmet Sevengil, Opera Sanatı İle İlk Temaslarımız, MEB, İstanbul 

1969; Cevat Memduh Altar, Opera Tarihimiz, Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul 

1982. 

876 İtalyan Gaetano Mele, M. Giustiniani, G. Bosco gibi kişiler açtıkları tiyatrolarda 

opera temsilleri vermişlerdir. Ancak Bosco 1842 yılında yanan tiyatrosunu 

Halepli bir Süryani olan Tütüncüoğlu Michail Naum Efendi’ye devrederek 

ülkeden ayrılmıştır. Naum Efendi bir süre daha İstanbul’da temsiller vermeye 

devam etmiştir (R. A. Sevengil, Türk Tiyatro Tarihi, MEB. Yay., İstanbul 

1962, s. 16; Faruk Yener, “Türkiye’de Opera Sanatı”, CDTA, C. IX, s. 2547- 

2548). 

877 Çampi Ailesi Yıldız Sarayı’nda 1892-1893’den itibaren yaklaşık onbeş sene 

muntazam oyun oynamış, hatta bunlar zamanla Türkçe isimlerle bile anılır 

olmuşlardır. La Traviata-Madam Kamelya, Troubadour-Demirci Operası, 

Barbier de Seville-Berber Operası, Bal Masque-Maskeli Opera, Fra diavolo- 

Haydut Operası, La Fille de Regiment-Asker Kız Operası, La Belle Helen- 

Çoban Operası, Rigoletto-Kral Kızı Operası, Mascotte-Maskot gibi. Bunların 

içerisinde Sultanın özellikle Rigoletto operasını çok sevdiği ve onu daima çaldırdığını 

da yine kızının anılarından öğreniyoruz (Osmanoğlu, a.g.e., s. 75; 

Oyunlar hakkında bk. Opera Kılavuzu, Çev. Emine Abaoğlu, MEB. Yay., 

Ankara 1945).


Geçen süre zarfında, operanın yanında operetler 878 adına da 

önemli çalışmalara imza atılmıştır. Bilindiği gibi Türk izleyiciler 

operetler ile ilk etapta XIX. yüzyılın ilk yarısında İtalyan, Fransız, 

Alman ve Yunan toplulukların İstanbul ve İzmir’de sahneledikleri 

oyunlar vasıtasıyla tanışmışlardır. Bundan sonra ülkede operetlerde 

hızla bir artış görülmüştür. Arzas, Leblebici Horhor, Arif’in Hilesi, 

Köse Kahya gibi oyunlara imza atan ve oyunları yurt dışında da 

sahnelenen besteci Dikran Çuhacıyan, bugünlerde Türk Müziği ile 

operet dediğimiz şeklin ilk örneklerini vermeye başlamıştır 879 . 

Bu bölümde, Atatürk’ün yakın silah arkadaşı ve Cumhuriyet’e 

giden yolda önemli bir isim alan Kâzım Karabekir Paşa’nın bu 

alandaki faaliyetlerinden de bahsetmekte fayda vardır. Falih Rıfkı 

Atay’ın “operet” olarak adlandırdığı ve Karabekir Paşa’nın “şarkılı 

ibret” adını verdiği müzikli oyunlar oldukça dikkat çekicidir. Karabekir, 

Milli Mücadele yıllarında çocukların beden, ruh ve dimağlarının 

terbiyesi için bazı çalışmalar yapmış, hatta bazen ibret adını 

verdiği tiyatro oyunları ile şarkılı ibret olarak ifade ettiği bir nevi 

operetler kaleme alıp bestelemiştir. Kâzım Karabekir’in Şarkılı İbret 

(Trabzon 1338) adıyla basılmış bir kitabı bile vardır 880 . Atatürk’ün 

de çok takdir ettiği bu faaliyetler o dönem için oldukça modern ve 

tiyatro ve opera adına da son derece önemlidir. 

Çuhacıyan’ı sonradan Haydar Bey, Ahmet Mithat, Karabekir 

Paşa ile sonraki dönemlerde Türk Müziği makamları ile operet hazırlayan 

Dr. Suphi Ezgi, Ferit Alnar, Muhlis Sabahattin, Mehmet 

Baha Pars gibi isimler izlemiştir. Bir de Batı müziğine yakın olarak 

hazırlanmış operetler yazılmıştır. Bu bağlamda hazırlanmış ilk Türk 

878 Operet, basit, halka yakın üslûpta, hafif ve genellikle komik mevzularda, arada 

dans sahnelerinin de bulunduğu müzikli tiyatro eseridir. Ayrıntılı bilgi için bk. 

Yılmaz Öztuna, “Operet”, Türk Musikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi, 

Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2000, s. 336-337. 

879 Çuhacıyan’ın Olimpia opereti Viyana ve Napoli’de, Arifin Hilesi, Köse Kahya, 

Leblebici Horhor adlı operetleri ise Atina ve Kahire gibi merkezlerde oynanmıştır 

(Memet Fuat, Tiyatro Tarihi, MSM. Yay., İstanbul 2000, s. 264). 

880 Sanayi, Tayyareci, Küçük Süvari, Çenber Yarışı, Gemici gibi bestesi ve güftesi 

Karabekir’e ait olan, aynı zamanda sahne düzenlemelerini de yine Karabekir’in 

yaptığı şarkılı ibretler için bk. Nuri Köstüklü, Kâzım Karabekir ve Eğitim, 

Çizgi Kitabevi, Konya 2007, s. 171-185.

392 


opereti, Ekrem Reşit Rey’in yazdığı ve kardeşi Cemal Reşit Rey’in 

bestelediği Lüküs Hayat’tır. Onun arkasından Saz-Caz, ÜçSaat, Deli 

Dolu gibi operetler gelmiş, bu operetlerde Hazım Körmükçü, Vasfi 

Rıza Zobu, Bedia Muvahhit gibi tiyatro sanatçıları oynamışlardır 

881 . Müzikli oyunlara olan bu rağbet cumhuriyetin ilk yıllarında 

da devam etmiştir 882 . 1930’lu yıllara damgasını vuran isim de yukarıda 

bahsedildiği üzere Cemal Reşit Rey olmuş, ancak bu sanat türü 

1940’lardan sonra ülkemizde giderek gözden düşmüştür. 

Edebiyat, tiyatro, resim, heykel, dans, bale ve müziğin bir arada 

olduğu opera sanatı, aslında çok zor, masraflı, ama bir o kadar 

da güzel ve etkileyici bir sanattır. Nitekim onun büyüsüne kapılan 

Osmalı sarayı ve çevresi de gösterdikleri ilgi ve destek sayesinde bu 

sanatı ayakta tutmayı başarmıştır. Bu dönemde sanat, âdeta sarayın 

tekeli altına girmiş, onun maddi ve manevi desteğiyle yaşama şansı 

bulmuştur. Bu yaklaşım ve ilgi opera sanatının kaderini de yakından 

etkilemiştir. Çünkü bugün de opera, genellikle belli bir çevre 

tarafından sevilen, anlaşılan, takdir edilen sanat imajı ile varlığını 

sürdürmeye çalışmaktadır. Dönemin en önemli gelişmesi ise başkent 

İstanbul’un bu dönemde dünyanın en önemli kültür merkezlerinden 

biri haline gelmiş olmasıdır. Öyle ki, Batıda dünya prömiyeri yapılan 

pek çok opera aynı yıl veya en geç ertesi yıl Türkiye’de oynanmıştır. 

Ancak halkın tercihi yine de operet türü oyunlardan yana olmuştur. 

Bu süreçte çok sayıda yerli operet yazılıp oynanmıştır. Fakat opera 

konusunda türün yerli örneklerinin ortaya çıkması pek mümkün olmamıştır. 

Çünkü bu dönemde milli bir operadan bahsetmek oldukça 

zordur. Milli operanın doğması, opera sanatının halk nezdinde de 

881 Ataman, a.g.e., s. 77. 

882 Dönemin basını hem operetlere hem de operet sanatçılarına geniş ayırır. Örneğin 

1931 yılında gazetelerde yeni operet artistlerinin fotoğraflarıyla birlikte çalışmalarından 

uzunca bahsedilir. Yeni operet artisti Melek Hanım ile Leyla Saz 

Hanımın torunu Celile Kenan Hanım bu isimlerden bazılarıdır (Son Posta, 

15 Eylül 1931, s. 1; 30 Eylül 1931, s. 1). Yine 1930 sonlarına doğru özellikle 

de yaz aylarında İstanbul’da operet temsillerinin arttığı görülmektedir. 1937 

yazında birkaç yerde birden temsiller devam etmiştir. Örneğin, Beylerbeyi İskele 

Tiyatrosu’nda Pipiça opereti ve Tarla Kuşu opereti, Beşiktaş Suat Park’ta 

Enailer opereti, Bostancı İskele Aile Bahçesinde Eski Hamam Eski Tas opereti 

bunlardan birkaçıdır (Son Posta, 13 Temmuz, 18 Temmuz, 20 Temmuz, 2 

Ağustos 1937).


yayılması için çalışılması ve Devlet Konservatuarı’nda bölüm olarak 

yerini alması gibi gelişmeler ancak cumhuriyet döneminde gerçekleştirilmeye 


Türkiye’de düzenli ve sürekli opera etkinliğinin başlaması, opera 

eğitiminin verilerek Türk sanatçıların yetiştirilmesi konusundaki ilk 

adımlar Cumhuriyet döneminde atılmıştır. Bilindiği gibi Atatürk’ün 

yön verdiği kültür politikasında çok sesli müziğin ayrı bir yeri vardı. 

Zaten bu politika, çok sesli müziğe ağırlık veriyor, eğitim ve öğretimini 

de bir noktada zorunlu kılıyordu. Bu doğrultuda ilk adım 

Ankara’da açılan Musiki Muallim Mektebi olmuş, bunu yetenekli 

gençlerin yurt dışına eğitim amacıyla gönderilmeleri takip etmiştir. 

Çeşitli dallarda yetişen bu gençler 1930’ların başlarında ülkeye dönmeye 

başlamışlardır. 

Ülkemizde operanın gündeme gelmesi, önem kazanması ve 

eğitim kurumlarında yerini alması Atatürk’ün kişisel çabaları sonucundadır. 

Şöyle ki, Atatürk daha Sofya’da Ateşemiliterliği esnasında 

seyrettiği Carmen operası sayesinde ilk kez bu sanatla tanışmış, 

Bulgarların sanatta gelmiş oldukları noktadan çok etkilenmiş ve bu 

etki ve hayranlık ile de arkadaşına “Biz Bulgarları çoban bilirdik. 

Bak, biz farkına varmadan, onlar nasıl ilerlemişler, balesi Bulgar, 

şefleri Bulgar..Biz, bu uygarlık düzeyine ulaşamazsak, bize yaşam 

hakkı yok...” 883 demiştir. İşte daha o günlerde yaşanan bu gelişme 

Atatürk’ü fazlasıyla etkilemiş ve daha sonra zamanı geldiğinde teşebbüste 

bulunulmasında ateşleyici rol oynamıştır. 

Nitekim Cumhuriyetin ilânı sonrasında opera konusunda hemen 

harekete geçilmiş ve ilk etapta bir devlet konservatuarının kurulmasına 

çalışılmıştır 884 . Yalnız bundan önce bir ön hazırlık niteliğinde 

bazı uzmanlardan yardım alınmış ve onların raporları doğrultusun- 

883 Çambel, “Atatürk, Evrim, Devrim ve Müzik”, s. 1846. 

884 1934 yılının sonlarında gazetede çıkan bir haberde, Konservatuar 

Müdürlüğü’nün bu yıl içinde bir opera bölümünü kurmayı hedeflediğinden 

bahsedilmiştir. Ayrıca Konservatuar “yeni musiki değişimini” halka göstermek, 

çok sesli müziği sevdirebilmek için kolları sıvamış, belli aralıklarla 

konserler tertiplemiştir. Konservatuar hocalarının vereceği duyrulan bu konser 

programlarında, oda musikisi ve operadan örneklere yer verildiği görülmüştür 

(Milliyet, 30 Kasım 1934, s. 1).

394 


da hareket edilmeye özen gösterilmiştir. Operanın kurulması için 

Viyana’dan Reinhardt Scoule’yi yöneten Max Reinhardt (1873- 

1943) davet edilmiştir. Türkiye’ye gelen Reinhardt ilk etapta yaptığı 

incelemeler sonucunda hemen bir rapor hazırlamış ve Atatürk’e 

sunmuştur. Reinhardt’ın raporu son derece ilginçtir. Reinhardt, Türk 

halkının dünyanın en eski milletlerinden biri olduğunu, her milletin 

özel bir müzik zevki bulunduğunu, asıl meselenin bu müziği dinleyecek 

olan halkı hazırlamak olduğunu anlatmış, dolayısıyla operadan 

ziyade öncelikle operayı dinleyecek, zevk alacak bir halk kitlesinin 

hazırlanmasının gerekeceğini bildirmiştir ki zaten onun da 

söylediği gibi aslında işin en zor safhası ve problem yaratan tarafı 

da bu olmuştur. Reinhardt raporunda herşeyden önce çok sesli müziği 

885 ve operayı Türk halkına sevdirmeye çalışmanın gerektiğini ve 

Türk halkının müzik yapısına en yakın olan Macar halkının bir operasıyla 

da işe başlamanın uygun olacağını yazmıştır. Daha doğrusu 

Türk halkının ilgi göstermesi açısından halkın seveceği operetler ile 

işe başlama kararı alınmıştır. Viyanalı uzman, işe komik operalar ile 

başlayıp, yavaş yavaş daha ciddi operalara doğru gidilebileceğini de 

raporuna eklemiştir. Raporu inceleyen Atatürk, milli Türk operasının 

kurulması ve bir opera seyircisinin hazırlanması için yapılacaklara 

hemen onay vermiş ve rapora “Bu raporu esas tutalım” şeklinde 

bir de kayıt düşmüştür 886 . 

O günlerde henüz çok sesli müzik fikrine bile alışmamış olan 

885 M. Reinhardt raporunda, bunların haricinde ülkede çok sesli müziğin yaygınlaştırılması 

için neler yapılıp yapılamayacağına da değinmiştir. O, Gazi’nin bir 

emirle radyolarda eski müziğin saatlerini azaltabileceğini ya da tamamen kaldırabileceğini 

ve hatta onun yerine de Batı müziğini koyabileceğini yazmıştır. 

Fakat ilginçtir, bunların kesinlikle kalıcı ve olumlu bir iş olmayacağını ve sonuç 

alınamayacağını da açıkça belirtmiştir. Bunun antipati ile karşılanabileceğini, 

hatta insanların başka alternatiflere bile yönelebileceğini ifade etmiştir. 

Gerçekten de yabancı uzmanın bu endişesi kısa bir süre sonra gerçekleşmiştir. 

Öyle ki, bir dönem Türk müziği radyolardan kaldırılmış ve Türk halkı da Arap 

ülkelerinin radyolarını dinleyerek müzik ihtiyacını gidermeye çalışmıştır. Sadi 

Yaver’in notlarından anladığımız kadarıyla, bu durum halk arasında zamanla 

espri konusu haline bile gelmiştir. Örneğin, radyolarda oda orkestralarının sıkça 

çalındığı dönemlerde, radyo almaya giden halkın, içinde falanca orkestra 

ve şefinin olmadığı radyolardan istemesi, esprilerin ana konusu olmuştur (Ataman, 

a.g.e., s. 75). 

886 Ataman, a.g.e., s. 74-76.


Türk halkına, batı ülkelerinin dahi kolay benimseyemediği bir sanatı 

sevdirmeye çalışmak gerçekten çok zordu. Zaten M. Reinhardt da raporunda 

bu zorluğu açıkça ortaya koymuştur. Nitekim sunulan rapor, 

belli bir düzenin takip edilmemesi, alaturka-alafranga çekişmesinin 

devam etmesi gibi nedenlerden ötürü tam anlamıyla gerçekleştirilememiştir. 

Sadece bazı ufak tefek deneme ve çalışmalar yapılmıştır. 

Operaya geçmeden önce operetlerin denenmesi bunlardan bir tanesi 

sayılabilir. 

Atatürk müzikle, opera başta olmak üzere, kulak zevkini geliştirdiği, 

kültür ve zevkte bir canlanma, bir seviye oluşturduğu, en 

önemlisi de yaygın eğitimin önemli vasıtalarından biri olarak görüldüğü 

için bu kadar yakından ilgilenmiş ve eğitimine önem vermiştir. 

Bu nedenle cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren bu tür sanatsal aktivitelere 

geniş yer ayrılmıştır. Önceleri Türk Ocaklarında sonraları 

da Halkevlerinde kültür ve sanatın gelişmesi ve yaygınlaştırılması 

için etkinlikler yapılmıştır. Anlamlı gün ve gecelerde, kutlamalarda 

da bu merkezler önemli kültür olaylarına sahnelerini açmışlardır. 

Cumhuriyetin onuncu yılı kutlanırken Atatürk ülkeye Rus Mareşalı 

Voroşilov’u davet etmiş ve ondan Rus sanatçıların konserler vermesini 

istemiştir. Sonraki yıllarda ise besteci Şostakoviç başta olmak 

üzere ünlü ses sanatçıları, piyanist, violonist ve orkestra şeflerinden 

oluşan heyetler Ankara’ya gelerek konserler vermişlerdir. 

2. Cumhuriyet Döneminde Opera Eğitimi 

Atatürk’ün Türk Ocağı ve Halkevlerinde sahnelenen temsillerde 

görev alan kişilerin öğretmen, ev hanımı, banka memuru, Musiki 

Muallim Mektebi öğrencisi ve orkestranın da İstanbul-Ankara karması 

olduğunu öğrenmesi, opera sanatı için bir dönüm noktasıdır. 

Yine Atatürk’ün aynı yıl içinde hazırlattığı Özsoy, Taşbebek ve Bayönder 

gibi lirik eserlerin hazırlanıp oynanması da bazı gerçeklerin 

ve eksikliklerin farkına varılmasında önemli rol oynamıştır. Hatta 

bu tarihten 1940 ortalarına kadar bu tür faaliyetlere bir süreliğine ara 

verilmiştir. Bu süre zarfında Atatürk’ün tespit ettiği temel eksiklik, 

şüphesiz müzik eğitimi ve bunun için bir devlet konservatuarının 

kurulmasıdır. Nitekim 1934 sonrası önemli gelişmeler birbirini ta-

396 


kip etmiş ve adını saydığımız bu operalar ve yaşanılanlar, ülkede 

müzik eğitimi sürecinin başlamasına vesile olmuştur. Gerçekten de 

Atatürk’ün çabasıyla açılan konservatuar sayesinde, bu zor çabanın 

meyveleri çok kısa bir sürede alınmış ve 1941 yılında konservatuar 

öğrencileri Mozart operalarını başarıyla sahneleyebilecek bir düzeye 

gelmişlerdir. 

Bilindiği gibi Ankara’daki Musiki Muallim Mektebi 1934 yılında 

bir değişim geçirmiş ve kurum üç bölümde varlığını sürdürmeye 

çalışmıştır. Bir süre böyle devam ettikten sonra gruptan Riyaseticumhur 

Filârmoni Orkestrası kopmuş (Haziran 1936), 1936-37 öğretim 

yılında da okul bünyesinde bir “Milli Musiki ve Temsil Akademisi” 

oluşturulmuştur. Fakat bu da yeterli görülmediği için yeni bir 

yapılanmaya gidilerek akademi 6 Mayıs 1936 tarihinde bir yasayla 

Ankara Devlet Konservatuarı’na (ADK) dönüştürülmüştür. ADK 

bünyesinde başta P.Hindemith ve C.Ebert olmak üzere çok sayıda 

Alman ve Avusturyalı sanatçı da görev almıştır. 

Ankara’nın bir konservatuara kavuşmasında büyük emeği geçen 

Atatürk’ün sanata ve eğitime verdiği önem, gösterdiği hassasiyet 

hayatının sonuna kadar devam etmiştir. Gazi, bu meseleleri meclis 

toplantılarına kadar taşımayı ve tüm vekillerin dikkatini bu işlere 

çekmeyi de bilmiştir. Örneğin 1936 yılında Meclis açılış konuşması 

esnasında güzel sanatlar bahsinde tüm vekillere “Güzel sanatlara da 

alâkanızı yeniden canlandırmak isterim. Ankara’da bir Konservatuar 

ve bir Temsil Akademisi kurulmakta olmasını zikretmek, benim 

için bir hazdır. Güzel sanatların her şubesi için, Kamutay’ın göstereceği 

alâka ve emek, milletin insani ve medeni hayatı ve çalışkanlık 

veriminin artması için çok tesirlidir” 887 diye seslenerek onların 

da bu konuda gereken ilgi ve desteği göstermelerini istemiştir. Yine 

ertesi seneki Meclis konuşmasında ise “Ankara’da kurulan Devlet 

Konservatuarı’nın; müzikte, sahnede, kendisinden beklediğimiz teknik 

elemanları süratle verebilecek hale getirilmesi için, daha fazla 

gayret ve fedakârlık yerinde olur” 888 sözleriyle herkesi bir kez daha 

887 1 Kasım 1936 tarihli Beşinci Dönem İkinci Toplanma Yılını açış konuşması, 

ASD, C. I, s. 405. 

888 1 Kasım 1937 tarihli Beşinci Dönem Üçüncü Toplanma Yılını açış konuşması, 

ASD, C. I, s. 420.


büyük bir özveri ile çalışmaya davet etmiştir. Bu yaklaşım şüphesiz 

O’nun, yaptığı işin arkasında sonuna kadar duran, onu yakından 

takip eden ve başarılı sonuç alıncaya kadar da pes etmeden çalışan 

kişiliğinin bir göstergesidir. 

Ankara Konservatuarı’nın opera bölümü ilk etapta 5 kız, 7 erkek 

(çoğu Musiki Muallim Mektebi’nden) öğrenci ile açılmıştır. Konservatuardaki 

mevcutlar, bölümlere öğrenci bulmada ciddi güçlükler 

çekildiğini göstermektedir. Bu durum, 1930’ların başlarında konservatuara 

ve sanatçılığa duyulan ilgi ve özellikle de ailelerin gösterdiği 

çekimserliğin bir sonucudur. Ancak daha sonraki dönemlerde 

bu sorun çözülmeye ve öğrenci sayısı giderek artmaya başlamıştır. 

Aslında ADK ve opera deyince akla ilk gelen isim hep Carl Ebert 

olmuştur. Çünkü onun yardımları, raporları ve önerileri doğrultusunda 

ülkede tiyatro ve opera bölümleri yerleştirilmeye çalışılmıştır. 

Bugün Türkiye’de tiyatro ve özellikle de operanın kurucusu olarak 

kabul edilen Ebert o günlerde, “Maarif Vekilliği’nin bilumum tiyatro 

ve opera işleri uzmanlığı”na atanmış bir kişi olarak işe başlamıştır. 

Ünlü Alman rejisör Max Reinhardt’ın öğrencisi olan C. Ebert, öncelikle 

ülkede milli bir Türk opera ve tiyatrosu kurabilmek için Türk 

uzmanları dinlemiş, araştırmalar yapmış, Türk tiyatro tarihi hakkında 

tespitlerde bulunmuştur. Bu doğrultuda Türk tiyatrosunun sorunlarını 

ve eksiklerini belirlemiş, ders programlarını da bu doğrultuda 

hazırlamaya özen göstermiştir. Tiyatro şubesinde okutulması gereken 

dersleri belirleyen Ebert, programa opera sınıfları için fazladan 

kulak terbiyesi, parti tahsili, müzik partilerinin tahlili gibi dersler de 

koymuştur. Bu dersler C. M. Altar, C. Dursunoğlu, M. Ertuğrul, R. 

N. Güntekin, N. K. Akses, B. Tuncel, E. Zuckmayer, C. Ebert, Bayan 

Adler gibi bir kadro tarafından okutulmuştur 889 . 

Tüm bu gelişmeler süresince, hem P. Hindemith’in hem de tiyatroya 

emeği geçmiş Türk uzmanların Ebert ile birlikte işbirliği 

yapmalarına bilhassa özen gösterilmiş, Milli Eğitim Bakanlığı bunu 

özellikle gözönünde bulundurmuştur. Ancak bu durum, zaman zaman 

bazı anlaşmazlıkların yaşanmasına (C. Ebert-P. Hindemith, C. 

Ebert-M. Ertuğrul) neden olmuştur. C. M. Altar’ın ifadesiyle, mes- 

889 Gökyay, “Ankara Devlet Konservatuarı Tarihçesi”, s. 59-60,

398 


leklerinin zirvesine gelmiş bu kişilerin aynı konuda ortak bir görüşü 

paylaşamadıkları da görülmüştür. Örneğin M. Ertuğrul ancak Ebert 

ülkeden gittikten sonra Devlet Tiyatro ve Operası’nın genel müdürlüğü 

görevini üstlenmiştir (1949-51 ve 1951-58). Asıl görev paylaşımı 

sorunu ise Hindemith ile Ebert arasında yaşanmıştır. Her ikisinin 

meslek alanlarının birbirine olan yakınlığı bunda çok etkili olmuştur. 

Çünkü opera sanatı esasında herşeyden önce müziktir. Ama diğer 

taraftan da bir sahne sanatıdır. Dolayısıyla Hindemith’in opera bölümü 

kurulurken bütün bölümlerle yakından ilgilenmesi Ebert’i bir 

süre tedirgin etmiştir. Fakat Ebert, opera bölümündeki çalışmalarını 

Hindemith’in müdahale etmesine fırsat vermeden tamamlamayı başarmıştır 

890 . 

Devlet Tiyatroları ve Devlet Opera ve Balesi’nin çağdaş teknik 

ve estetik açısından kurucusu olan Ebert ve müzik bölümünün kurucusu 

Hindemith, Ankara’ya geldikleri ilk günlerde, başlattıkları reform 

hareketinin sonuçlarını ne kadar kestirebilmişlerdi ya da yerli 

Türk operalarının yazılıp icra edilecek olmasına, dünya literatürünün 

klasikleşmiş eserlerinin Türk öğrenciler tarafından başarıyla oynanmasına 

ne kadar inanmışlardı? Aslında bu sorulara hemen olumlu bir 

cevap vermek mümkün değildir. Çünkü Osmanlı döneminde saray 

ve çevresiyle sınırlı olan opera ve bale sanatlarıyla Türk halkı gerçek 

manada yeni yeni tanışıyordu. İkincisi ve en önemlisi de imkânlar sınırlıydı. 

Gerçek anlamda bir konservatuar yeni kurulmuş ve eğitime 

de sıfırdan başlanmıştı. O yüzden böyle bir ortamda bu çalışmadan 

alınacak sonucun boyutunu ve başarısını önceden kestirmek biraz 

zor olacaktı. Ama herşeye rağmen Şan Bölümü öğrencileri, Ebert’i 

ve Hindemith’i bile şaşırtan müthiş bir inanç ve azimle çalışarak 

yaklaşık iki yıl gibi bir sürede en zor oyunları icra edebilecek düzeye 

ulaşmışlardır. Öyle ki, sonuçtan duyduğu memnuniyet üzerine 

Atatürk, Milli Eğitim Bakanı Saffet Arıkan vasıtasıyla Ebert’e kaç 

yıl sonra Türkçe bir opera oynanabileceğini sordurmuştur. Bu soru 

üzerine Ebert de Bakana beş yıl cevabını vermiştir 891 . Kemal Atatürk 

890 C. M. Altar, “Carl Ebert’in Devlet Konservatuarı İle Devlet Tiyatro ve Operasının 

Kuruluşuna Katkısı”, Milli Kültür Dergisi, C. II, S. 3-5, Ağustos-Eylül- 

Ekim 1980, s. 56-57. 

891 Altar, a.g.m., s. 58.


kısa sürede alınan bu başarılardan dolayı çok sevinmiş ve aynı zamanda 

da büyük bir beklenti içine girmiştir. Ancak konservatuarın 

çalışmalarını ve opera öğrencilerinin dünya klasiklerinden sahneye 

koydukları operaları seyretmeye ömrü yetmemiştir. 

1934 yılında çıkartılan kanun ile çalışmalarını yürüten kurumda 

zamanla bazı problemlerin başgöstermesi, kanunun yetersizliğini 

gündeme getirmiş ve bunun üzerine yeni bir kanunun hazırlıklarına 

başlanmıştır. İşte tam İkinci Dünya Savaşı’nın başladığı dönemde, 

Ebert’in de yardımları ile yeni bir kanun tasarısı hazırlanmıştır. Adı 

geçen tasarı 20 Mayıs 1940 günü yasalaşmış, 1 Haziran 1940 günü 

de yürürlüğe girmiştir. Yasanın ikinci maddesinde belirtildiği üzere 

Devlet Konservatuarı Müzik ve Temsil bölümü şeklinde iki kısıma 

ayrılmıştır. Temsil kısmı da kendi içinde Opera, Tiyatro ve Bale olmak 

üzere üç daldan oluşturulmuştur. Yine tiyatro ve opera şubelerine 

en az ortaokulu bitirenlerin, diğer şubelere de ilkokul mezunlarının 

alınması kararlaştırılmıştır. Bu kanun görüşmeleri esnasında bir 

de talimatname hazırlanmıştır (11 Nisan 1940) 892 . 

Devlet Konservatuarı ilk mezunlarını 3 Haziran 1941’de vermiştir. 

Atatürk’ün göremediği bu anlamlı gün için konservatuarda 3 

Temmuz 1941 günü bir tören düzenlenmiştir. Bu arada opera öğrencilerinin 

ilk gösterisi, Ankara Halkevi sahnesinde oynadıkları W. A. 

Mozart’ın bestelediği bir perdelik Bastien und Basienne adlı operası 

ile Puccini’nin Madame Butterfly’ının ikinci perdesi olmuştur (24 

Haziran 1941). Tatbikat Sahnesi’nde bu oyunları, Fidelio (Beethoven), 

Satılmış Nişanlı (Smetana), Figaro’nun Düğünü (Mozart), 

La Boheme (Puccini), Maskeli Balo (Verdi), Carmen (Bizet), Sevil 

Berberi (Rossini) gibi operalar izlemiştir. Devlet Konservatuarı’nda 

Türk öğrenciler tarafından bir operanın Türkçe sahneye konması 

gerçekten önemli bir gelişme ve başarı olarak değerlendirilmiştir. 

Herşeyden önce bu tablo Atatürk’ün en çok görmek istediği şeydi, 

fakat bunu görmeye ömrü yetmemiştir. Hükümetin konservatuardan 

ve öğrencilerden beklentisi ise hiç değişmemiştir. Öyle ki, İsmet 

892 Temsil şubesinin ilk açıldığı günlerde tahsil süresi opera 5, tiyatro 3 sene idi. 

Ancak Ebert’in Mart 1939 tarihli raporu üzerine, birincisi 7, ikincisi de 5 seneye 

çıkarılmıştır (Gökyay, a.g.m., s. 61).

400 


İnönü ile Carl Ebert 893 arasında geçen bir diyalog bunun en çarpıcı 

işaretidir. 1936 yılında dönemin Başbakanı İnönü bir konser sonrası 

Ebert ile tanışmıştır. İnönü ilk olarak Ebert’e “ne zaman bir tiyatro 

ve operamız olacaktır?” şeklinde bir soru yöneltmiştir. Ebert bunun 

üzerine, ilk tiyatro temsilini üç, ilk opera temsilini de en erken beş 

sene sonra sahnede görebileceklerini söylemiştir. Nitekim bu olaydan 

tam beş yıl sonra yani 24 Haziran 1941 günü, Butterfly operası 

sahnelendikten sonra Cumhurbaşkanıyla bir araya gelen Ebert’in 

“Zatı Devletlerine verdiğim sözü tuttum” demesi üzerine Milli Şef de 

“Biz de sabretik” şeklinde bir karşılık vermiştir. Temsilleri izledikten 

sonra oyuncuları tebrik eden İsmet İnönü, ayrıca onlardan “büyük 

başarılar kazanabilmek için her gün biraz daha çoğalan gayretle” 

çalışmalarını sürdürmelerini de istemiştir 894 . 

3. Atatürk’ün Türk Operasına Katkısı 

Atatürk’ün opera sanatının gelişmesi için yaptığı önemli katkılardan 

biri de çok sesli müzik literatürüne kazandırdığı eserlerdir. 

Türkiye’de daha Devlet Opera ve Balesi yokken, Atatürk’ün çabası 

ve isteği üzerine bir eser yazılmıştır. Müzik politikasına uygun olarak 

hazırlanan ilk operamız Özsoy’un (diğer adı Feridun) librettosu 

Münir Hayri Egeli’ye, bestesi de Ahmet Adnan Saygun’a aittir. Özsoy 

Operası ya da broşürdeki ismiyle Özsoy Destanı895 , Cumhuri- 

893 C. Ebert Türkiye’de kaldığı dokuz sene boyunca önemli çalışmalara imza 

atmıştır. Ancak 1945 yılında sözleşmesi yenilenmeyen Ebert, bundan sonra 

Londra’ya gitmiş, yerine de Yunan asıllı olduğu söylenen rejisör Renato Mordo 

getirilmiştir. Fakat dönem dönem Ankara’ya gelen Ebert, inceleme ve denetlemeler 

yaparak raporlar vermeye devam etmiştir. C. Ebert en son Atatürk 

Kültür Merkezi’nin açılış töreni için Türkiye’ye gelmiştir (1969)(Altar, “Carl 

Ebert’in Devlet Konservatuarı İle Devlet Tiyatro ve Operasının Kuruluşuna 

Katkısı”, s. 60-61). 

894 Gökyay, a.g.m., s. 62. 

895 Özsoy; solistleri, aryaları, düetleri vs. olmasına karşın, bir operada olmaması 

gerektiği kadar uzun konuşma bölümlerine sahiptir. Bu yüzden kurgu açısından 

opera olmadığı söylenmektedir. Bu durumda Özsoy, tıpkı Taşbebek gibi 

bir lirik dram olarak tanımlanmaktadır. Ancak Cumhuriyet dönemi operasının 

ilk örneği ve temel taşı olarak kabul edildiği için günümüzde opera sıfatıyla 

anılmaktadır (Emre Yalçın, “Cumhuriyet Döneminin İlk Lirik Sahne Eseri Özsoy 

Operası”, Toplumsal Tarih, C. IV, S. 24, s. 41).


yet Dönemi’nin ilk lirik sahne eseri olma özelliğine sahiptir. Eser 

3 perde-12 tablodan oluşmaktadır. Ancak son iki perde pek beğenilmediği 

için elenmiştir. Konusu bizzat Atatürk tarafından tespit 

edilmiş olan Özsoy Operası’nda Türklerle İranlıların aynı soydan 

geldiği teması işlenmiştir 896 . Operanın bestecisi Münir Hayri Egeli, 

Özsoy’un bestelendiği günlerde Atatürk’ün Türk-İran dostluğuna 

büyük önem verdiğini, İran Şahı’nın Türkiye’ye gelip konuk olacağı 

haberinin kesinleşmesi üzerine bütün hazırlıklarla bizzat kendisinin 

ilgilendiğini, Ankara Halkevi binasının bir kısmının değiştirilerek 

hemen özel bir konukevi haline getirildiğini, bahçeye büyük ağaçlar 

dikildiğini ve her eşyanın yerini yine bizzat Atatürk’ün kendisinin 

seçtiğini ifade etmiştir. Operanın besteleniş hikâyesi ise şöyledir: 

Atatürk, o günlerde Münir Hayri’yi çağırmış ve “Türklerle İranlılar 

soy ve kültür olarak kardeştir. Sırf mezhep mücadelesi yüzünden 

birbirinden ayrılmış olan bu iki kardeş ulusun aslında bir olduğunu 

anlatan bir piyes yaz ve bunu opera halinde oynatalım” demiştir. 

Ancak Şahın ziyaretine bir aydan az bir zaman vardır. Böyle bir operanın 

bir ayda yazılıp bestelenmesi gerçekten insanı tereddüte düşürecek 

kadar zor bir karardır. Nitekim Münir Hayri’nin bu konudaki 

tereddütünü anlayan Atatürk, ona dönerek “Bu işte en yakın amirin 

benim. Her emri ben vereceğim ve izin almadan gece yarısı bile olsa 

yanıma gelmeye, hatta beni uykudan uyandırmaya yetkin vardır. 

Ancak Şah geldikten iki gün sonra opera oynanmalıdır” demiş ve bir 

nevi onu cesaretlendirmiştir. Egeli’ye göre, zaten o gün için bu işin 

olacağına Atatürk’ten ve kendisinden başka inanan da çıkmamıştır. 

Ancak gerek Atatürk’ün inanılmaz cesareti ve kararlığı gerekse Münir 

Hayri’nin yoğun çabası neticesinde tam yirmi günlük bir zaman 

zarfında Özsoy operası tamamlanmış ve oyun başarıyla sahnelenmiştir. 

Münir Hayri Atatürk’ün bu kararlılığı ve kısa zamanda çok iş 

yapma alışkanlığını başka bir anekdot ile de izah etmeye çalışmıştır. 

Örneğin, Özsoy’un sahnelenmesinden epey bir süre sonra, Atatürk 

bir bakandan yine kısa bir zaman içinde o işin yapılmasını istemiştir. 

896 Özsoy operası, Atatürk’ün İran’ın ünlü şairi Firdevsi’nin Şehname adlı eserindeki 

bir öyküyü, bir Turan mitolojisi ile birleştirmesiyle ortaya çıkmıştır. 

Operada İranlılar ile Türkler kardeşçe, sevgi ve saygı ile birbirlerine bağlanmışlardır. 

Operanın öyküsü için bk. C. M. Altar, “Atatürk’ün Müzik İnkılâbına 

Toplu Bir Bakış”, Milli Kültür Dergisi, S. 63, Aralık 1988, s. 115.

402 


Bakandan “Efendim, zaman çok az” yanıtını alması üzerine de ona, 

“Efendi, sen ne diyorsun! Biz yirmi günde opera yazmış, bestelemiş 

ve oynatmış bir ulusuz...Elverir ki işin başında olan davasına 

inansın!” 897 diye çıkışmıştır. Sadece Özsoy Operası’nın bu küçücük 

hikâyesi bile, gece uykusundan uyandırılmayı göze alıp, bütün kararlılığı 

ve cesareti ile Türkçe bir operanın bestelenmesine vesile 

olan Atatürk’ün kültür adamlığının en basit kanıtı olsa gerektir. 

Bu operada; İstanbul’dan çağrılan ve Münih’te özel yetişmiş bir 

sopranomuz Nimet Vahit Hanım (Semiha Berksoy’un hocasıdır), 

Darülbedayi’de Batı müziği ile yazılmış operetlerde, özellikle de Cemal 

Reşit Rey’in operetlerinde büyük isim yapmış Semiha Berksoy 

ile Ankara’dan Nurettin Taşkıran gibi isimler rol almışlardır. Dans 

grupları Selim Sırrı’nın kızları Selma ve Azade Selim Sırrı tarafından 

çalıştırılmışlardır. Ankara’da ortaokul öğrencilerinden seçilen 

seksen kişilik koroyu ise Halil Bedii ile birlikte A. Saygun’nun eşi 

Mediha Saygun yönetmiştir 898 . Koro seçilen altı yedi parçayı dört 

sesli olarak başarıyla seslendirmiştir. Temsil İstanbul Radyosu tarafından 

da verilmiştir. 

İlk Türk opera sanatçılarımızdan (dramatik soprano) birisi olan 

Semiha Berksoy, yıllar sonra anılarında hem sanat hayatından hem 

de Atatürk’ün opera için yaptıklarından bahsetmiştir. Berksoy’a göre, 

Atatürk “Türkiye’de ilk opera devrimini başlatmış kişidir”. Ancak 

O’nun bu çabası ve görüşleri zamanla bazı kişiler tarafından örtbas 

edilmeye, müzik yaşamımız yozlaştırılmaya çalışılmıştır. Semiha 

Berksoy bunu şöyle değerlendirmiştir: “...Atatürk’ün bu konudaki 

görüşlerini örtbas edip, yine Türk müziği diye tek sesli saray müziği 

çıkarıldı orta yere. Müzik yaşamımız yozlaştırıldı. Atatürk’ün 

sevdiği şarkılar diye onun ölüm yıldönümlerinde çalınan müziğe 

bakınız” 899 . Berksoy bu konuda, Atatürk’ün müzikte yapmaya ça- 

897 Banoğlu, Nükte Yergi ve Fıkralarıyla Atatürk, s. 95-96. 

898 Operanın broşürü için bk. Altar, Opera Tarihimiz, C. IV, s. 310-311. 

899 İlk Türk opera sanatçılarından (dramatik soprano), operet yıldızı, tiyatrocu, 

ressam, öykü yazarı, ilk sesli Türk filminde başrol oynamış bir sinema aktrisi 

olan Semiha Berksoy gerçekten renkli kimliği, kişiliği ve başarıları ile 

Türk sanatına adını yazdırmış bir kişidir. Fikret Mualla’nın arkadaşı, Nazım 

Hikmet’in sevgilisi, ilk Türk operasının başrol oyuncusu olan S. Berksoy, 

Almanya’da Wagner festivallerinin de vazgeçilmezlerindendir. S. Berksoy


lıştığı devrimi inkâr eden kişinin de özellikle Vasfi Rıza Zobu olduğunu 

söylemiştir. Vasfi Rıza’nın O Günden Bu Güne isimli anı 

kitabında Özsoy Operası ile ilgili yazdığı düşünceleri buna dayanak 

teşkil etmiştir. Çünkü V. Rıza kitabında opera hakkında şunları yazmıştır: 

“İran’ın büyük hükümdarı Şehinşah Rıza Pehlevi, Haziran 

ayı içinde Ankara’ya Gazi’yi ziyarete geldi. Ankara’da Münir Hayri 

Bey isminde bir mektep müdürü, Özyurt isimli bir eser yazmış. Yine 

bir mektebin musiki muallimi (Adnan Saygun) bu eseri bestelemiş. 

Olmuş bir opera. Aman efendim, radyoda, gazetelerde bir medih. 

Şöyle eser, böyle müzik, provalar bir harika. Opera kiim, biz kim. 

Ve bunu yapanların bilgisi nereden? Başrollerini Nimet Vahit ve Semiha 

Hanımlarla Nurullah Bey oynayacaklarmış. Bunların üçü de 

Batı müziğinde üstün insanlar ama, Semiha’dan başkası ömürlerinde 

oyun sahnesine çıkmış değiller” 900 . Zobu’nun çok sesli müzik ve 

Türk müziği konusunda Atatürk’ten aktardığı ve müzik bölümünde 

yer verdiğimiz başka bir anekdot da aynı etkiyi yapmış ve çeşitli 

tartışmalara yol açmıştır. Bu durum sanırız Vasfi Rıza’nın çok sesli 

müzik türüne olan olumsuz bakış açısından kaynaklanmaktadır. 

Özsoy Operası’nın adı geçen sanatçılar tarafından provaları sürerken 

Atatürk, 12 Haziran 1934 günü yani galadan bir hafta önce 

oyunun provasını izlemeye giderek bu işe olan ilgisini ve merakını 

bir kez daha ortaya koymuştur 901 . Semiha Berksoy o günü şöyle anlatmıştır: 

“.. Provalar sırasında her sefer önemli bir enstrümanın 

eksik olduğu görülüyor. Atatürk tahkik ediyor, meğer ki Zeki Bey, 

bu elemanları birer ikişer yemeğe çağırıyormuş ve böylece provalar 

sabote ediliyormuş...”. Bunun üzerine Atatürk 12 Haziran 1934 günü 

sanatçıları Çankaya Köşkü’ne davet etmiştir. Nimet Vahit, Nurullah 

Taşkıran, Afet Hanım ve Şükrü Kaya’nın da hazır bulunduğu köşke 

Zeki Bey de davet edilmiştir. Berksoy anılarında, Atatürk’ün Zeki 

anılarında hem sanat hayatından hem de Atatürk’ün opera için yaptıklarından 

o renkli üslûbuyla bahsetmektedir. 1934 tarihli ilk Türk operası ve yaşanan gelişmeler 

hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Füsun Özbilgen, Semiha Berksoy’un 

Anıları, Sana Tütün ve Tespih Yolluyorum, Broy Yay., İstanbul 1985, s. 73- 

79. 

900 V. R. Zobu, O Günden Bu Güne (Anılar), Milliyet Yay., İstanbul 1977, s. 

457. 

901 Çambel, a.g.m., s.1847.

404 


Bey’e dönerek “Sen Özsoy’u sabote ediyormuşsun, provaları aktarıyormuşsun, 

seni kavuyorum” diye bağırdığını ve Adnan Saygun’u 

Riyaseticumhur Filârmonik Orkestrası şefliğine de böylelikle atadığını 

anlatmıştır . 

Özsoy Operası’nın en mühim oyuncularından birisi olan Semiha 

Berksoy, operanın hazırlık aşamasında Ankara’da Atatürk’ün 

konuğu oldukları geceyi de tüm teferruatıyla aktarmıştır. Köşke 

yapılan ziyareti, bu tanışmadan iki gün sonra babasına yazdığı 14 

Haziran 1934 tarihli bir mektupta yazıya döken Berksoy, gecenin 

bir buçuğunda köşke nasıl davet edildiklerini, nasıl karşılandıklarını 

ve söyledikleri şarkılardan sonra nasıl alkışlanıp Gazi’nin iltifatına 

mazhar olduklarını ayrıntısıyla anlatmıştır. O gece söylediği şarkılar 

ve aldığı tebrikler, Semiha Berksoy’un Avrupa’ya gönderilmesi gerektiği 

gibi bir kararın alınmasına da neden olmuştur. Nitekim 1936 

yılında Berksoy, “hem Nazım Hikmet’in aşkından kurtulmak, hem 

de gerçekten çok sevdiği ve daha çocukluğundan aklına koyduğu gibi 

gerçek bir opera sanatçısı olmak için Almanya’ya doğru yola” 902 

çıkmıştır. Atatürk’ün gerçek sanatçılara ve sanata olan bu saygısı ve 

teşviki, Türkiye’nin kısa bir süre içinde opera sanatında geldiği yer 

ve elde ettiği başarılar açısından son derece önem taşımaktadır. 

Neticede harcanan yoğun mesai sonucunda Özsoy Operası ilk 

kez 19 Haziran 1934 tarihinde Ankara Halkevinde, Atatürk ile resmi 

konuğu İran Şahı Rıza Pehlevi 903 huzurunda sahnelenmiştir. İran ve 

Türk halklarının yakınlığının gündeme gelmesiyle birlikte komşuluk 

ilişkilerinin iyileştirilmesi de söz konusudur. Operanın sahnelendiğinin 

ertesi günü 20 Haziran 1934 günü konuya geniş yer ayıran 

Cumhuriyet Gazetesi, konuyla ilgili haberinde; İran Şehinşahı Rıza 

Pehlevi Hazretlerinin şerefine sembolik Özsoy piyesinin temsil 

olunduğu, halkla tamamen dolu bir halde bulunan temsil salonunda 

Atatürk ile beraber TBMM Reisi Kâzım Paşa, Başvekil İsmet Paşa, 

bütün vekiller, Tahran Büyükelçisi, paşalar, sefirler, mülkî ve askeri 

902 Özbilgen, a.g.e., s. 76-79. 

903 Şah Rıza Pehlevi 10 Haziran-2 Temmuz 1934 tarihleri arasındaki seyahati süresince 

Özsoy Operasını izlemek haricinde İstanbul, İzmir, Balıkesir, Çanakkale, 

Ankara, Eskişehir, Erzurum gibi pek çok ilde inceleme gezisi de yapmıştır 

(Son Posta, 19 Haziran 1934, s. 3).


ricalin hazır bulunduğu ve son olarak da oyunun mevzuu hakkında 

kısaca bilgi vermiştir. Gazete Özsoy Operası’nı anlattıktan sonra da 

bu sanat olayı hakkında şu yorumu yapmıştır: “Alâhazreti hümayun 

İran Şehinşahı Hz.’nin şerefine yazılıp bestelenen ve muvaffakiyetle 

sahneye vaz ve temsil olunan bu piyesle Türk milli operası da ilk 

nüvesini kurmuş bulunmaktadır. Beynelmilel musiki kaideleri altına 

ve ahengine sokulan ve tamamen milli ve orjinal besteleri, musikide 

milli inkılâbın muvaffak olmuş bir başlangıcıdır” 904 . 

Özsoy Operası’nın en belirgin özelliklerinden biri de bir kereye 

mahsus olarak tasarlanmış olmasıdır. Yani sadece İran Şahı’nı etkilemek 

amacıyla yazılmış ve sahnelenmiştir . Zaten âdeta tek kullanımlık 

bir opera olan Özsoy için Atatürk’ün de Münir Hayri’ye 

“Özsoy güzel...Güzel ama...onun bütün kıymeti bugün içindi. Bir 

daha oynanamaz” 905 dediği bilinmektedir. Ama adı geçen opera 

bundan sonra iki kez daha sahneye konmuş, ondan sonra da oynanmamak 

üzere rafa kaldırılmıştır. Ancak daha sonra Atatürk’ün 100. 

doğum yılı münasebetiyle, Ankara Devlet Operası tarafından Adnan 

Saygun’a hazırlatılan metin son bir kez daha oynanmıştır. 

Burada altı çizilmesi gereken husus, bu çabanın Türkiye ile 

İran arasındaki siyasal ve kültürel işbirliğinin ve temasların geliştirilmeye 

çalışılması için atılmış önemli bir adım olduğudur. Teşebbüs 

devlet-sanat ilişkisi kapsamında ele alındığında, Atatürk’ün sanat 

aracılığıyla hem Türkiye’nin komşuları arasındaki iletişimi ve 

etkileşimi artırmaya çalıştığını hem de Türkiye’nin adını dünyaya 

duyurmak için uğraştığını görürüz. Nitekim bu etkileşim ve çaba, 

İkinci Dünya Savaşı öncesi Türkiye’nin oluşturduğu bir nevi güvenlik 

sistemlerinden biri olan ve Türkiye, İran, Irak, Afganistan imzası 

taşıyan 8 Temmuz 1937 tarihli Sadabad Paktı’nın imzalanması ile 

sonuçlanmıştır. O tarihlerde Türkiye’de, Türk-İran kardeşliği ve İran 

Şahı Pehlevi adına böyle bir operanın hazırlanışının çok etkileyici 

olduğu kesindir. Zaten Adnan Saygun da İran Şahı’nın bu eserden 

çok etkilendiğini, hatta ağladığını, temsil sonrası iki liderin hemen 

Dışişlerine gittiklerini ve Türk-İran yakınlaşması için teşebbüsle- 

904 Cumhuriyet, 20 Haziran 1934, s. 5. 

905 Özsoy Operası hakkında geniş bilgi için bk. Yalçın, a.g.m., s. 41-47.

406 


rin başlatıldığını anlatarak bir ölçüde bu etkileşimin doğruluğunu 

ispatlamaktadır. Bu sanat olayının arka planında sergilenen politika, 

Atatürk’ün Türkiye’nin bölgedeki gücünü ve liderliğini bu tarz 

organizasyonlar ile ön plana çıkarmasında ortaya koyduğu devlet 

adamlığının bir ürünüdür. Sahnelenen ilk Türk operasını Atatürk’ün 

Rıza Şah Pehlevi’ye yapmak istemesi de, sadece Türkiye’de operanın 

varlığını onlara göstermek istemesi ile sınırlı olmasa gerektir. 

Burada verilmeye çalışılan asıl mesajı, Türkiye’nin artık bir opera 

sergileyebilecek uygarlık düzeyine ulaşmakta olduğu şeklinde algılamakta 

fayda vardır. 

Özsoy Operası’nın asıl önemi ise daha solist, dekor, orkestra, 

koro, bale vs. kadroları yokken büyük bir cesaret ile bu ilkin başarılmış 

olmasıdır 906 . Bu aynı zamanda Türk milletinin kültür işlerindeki 

yeteneğinin, becerisinin de bir ispatıdır. Nitekim Cumhuriyet 

gazetesi oyundan birkaç gün sonra “Özsoy Piyesi” başlığıyla verdiği 

haberde oyunu uzun uzun anlatmış ve şu yorumu yapmıştır: “...Bu 

piyes Türk istidadının, yalnız milli varlıklarımıza dayanarak bu kadar 

mühim bir kültür işini bile başarmaya kadir olduğunu bir kere 

daha göstermiştir” 907 . Bugün artık Özsoy’u Atatürk’ün hem sanat 908 

hem de sevgi ve dostluk anlayışının bir göstergesi olarak ifade edebiliriz. 

Aynı dönemde Özsoy haricinde başka çalışmalar da yapılmıştır. 

Atatürk, Ankara’ya ayak basışının 15. yıldönümü ve Halkevlerinin 

kuruluşunu kutlamak amacıyla yani 27 Aralık 1934 günü oynanmak 

906 Oyunun başarısı konusunda farklı yorumlar yapılmaktadır. Örneğin A. 

Saygun’un sonucun pek de parlak olmadığının farkında olduğu, buna mukabil 

eserin İranlı temsilciler tarafından çok beğenildiği ve etki yarattığı üzerine bk. 

Yalçın, a.g.m., s. 44. 

907 Cumhuriyet, 25 Haziran 1934, s. 3. 

908 Özellikle Batı müziğinin gelişmesi için yoğun çaba sarfeden Atatürk’ün zaman 

zaman Batı müziği kapsamında bazı sanatçıları köşke çağırarak beraber 

yemek yediğini ve sanatçılara aryalar söylettiğini görüyoruz. Örneğin Semiha 

Berksoy’un anılarından, köşkte bulunan piyanonun üstünde “kral ve imparator 

rejimlerine gençliğinde başkaldırmış bir devrimci” olan Richard Wagner’in 

(sahne yapıtları, özellikle opera, ile ünlü Alman besteci ve kuramcı) büstü bulunduğu 

şeklindeki bazı detayları da öğreniyoruz (Çambel, a.g.m., s. 1847).


üzere dönemin üç önemli sanatçısına birer opera ısmarlamıştır 909 . 

Bunlardan ilki Münir Hayri ve Adnan Saygun’nun ortak çalışması 

sonucu ortaya çıkan Taşbebek ki 27 Aralık günü Ankara Halkevinde 

sahnelenmiştir, diğeri de Necil Kâzım Akses’in Bayönder isimli operasıdır. 

Her iki opera da bitirilerek Atatürk’e sunulmuş ve sahnelenmiştir. 

Sadece Ulvi Cemal Erkin operasını bitirememiştir 910 . Atatürk 

âdeta bir dramaturg 911 gibi metinleri titizlikle okumuş, el yazısıyla 

metin üzerinde düzeltmeler yapmış ve öneriler getirmiştir. Yapılan 

değişikliklerde Atatürk’ün genellikle dile, metinin edebi yönüne ve 

metindeki düşünce yapısına dikkat ettiği görülmüştür. Örneğin Taş 

Bebek’te “yazarın kişilerden birinin ağzından kadına inanmadığını, 

onun uzaktan bir süs gibi sevilmesini” belirttiği dizeleri karalamış 

ve karşısına şunları yazmıştır: “Biz kadınlar için böyle düşünemeyiz! 

Kadın varlığı ulusun bin bir noktasından temelidir. Artık kendini süs 

tanımak fikrini tazelemek doğru değildir...değişmeli”. Yine aynı metin 

üzerine yazarın “sevgi bir eğlencedir” sözlerinin de üstünü çizen 

Atatürk, bunun karşısına “sevgiyi bir eğlence saymak, onu ciddiye 

almamak olur” şeklinde bir not düşmüştür. Belgelerde özellikle özel 

isimlere de hassasiyet gösteren Atatürk, örneğin Bosut Begüm adını 

beğenmemiş, Begüm yerine bayan denmesini, Bosut yerine de daha 

güzel bir isim bulunmasını istemiştir 912 . 

Burada Atatürk’ün teşviki ve Türk repertuarının zenginleştiril- 

909 Kasım 1934 tarihinde çıkan bir haberde, musiki değişimimizin ilk eserlerinin 

ortaya çıkmaya başladığı, Atatürk’ün teşvikleri neticesinde birer perdelik üç 

operanın hazırlanmakta olduğu, bunların önce Ankara, sonra da İstanbul’da 

sahneleceği yazılmıştır (Milliyet, 18 Kasım 1934, s. 1, 5). 

910 Sabahattin Kalender, “Bugünkü ve Yarınki Opera”, Türkiye’de Sanatın Bugünü 

ve Yarını, Hacettepe Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Yay., Ankara 

1985, s. 198. 

911 Dramaturg, drama yazarı. Oyun yazma ve sahneye aktarma tekniklerini bilen 

ve uygulayan kişi, tiyatronun tiyatro bilimcisi anlamında kullanılmaktadır 

(Aziz Çalışlar, Tiyatro Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1995, s. 

176). 

912 Bayönder, Taşbebek ve Bir Ülkü Yolu isimli çalışmaların Atatürk’ün el yazısı 

notlarıyla birlikte, Ankara Mili Kütüphane’de Münir Hayri Egeli dosyasında 

bulunduğu bilinmektedir (Metin And, Türk Tiyatrosunun Evreleri, Turhan 

Kitabevi, Ankara 1983, s. 368-369).

408 


mesi için harcadığı çaba büyük önem taşımaktadır. Ancak Atatürk’ün 

eserler ısmarlaması ve bir dramaturg gibi metinler üzerinde çalışması, 

değişiklikler yaptırması bazı tartışmalara neden olmuştur. Bir 

sanat eserinin ısmarlama yaptırılmasının sanat ve etik açısından 

doğruluğu tartışılmıştır. Fakat o dönem ancak böyle iyi neticeler 

almak mümkün olabilmiştir. Bugün ise bu teşvik ve ısmarlamalar 

yapılmadığı için belki aynı sonucu almak söz konusu olmamaktadır. 

Bu durum bize tekrar devlet-sanat ilişkisini gündeme getirmektedir. 

Çünkü özellikle opera; solistleri, korosu, balesi, koro şefleri, korrepetitörleri, 

koreografları, rejisörleri, teknik elemanları, sahnesi, 

seyircisi ile son derece kollektif, etkileyici, ama bir o kadar da zor, 

zahmetli ve masraflı bir sanattır. Dolayısıyla opera gibi masraflı bir 

sanat için devlet desteği elzemdir. Operanın devlet teşviği, desteği 

ve korumacılığı olmadan gelişebileceğini düşünmek, iyi niyetten öte 

gitmeyecektir. 

ADK Atatürk’ün ölümünden sonra da çalışmalarına hızla devam 

etmiştir. Onun çizdiği ve yön verdiği kültür politikası doğrultusunda 

çok sayıda Türk sanatçı yetişmiş ve eserleriyle 913 kendilerini dünyaya 

ispatlamayı başarmışlardır. Örneğin Adnan Saygun’un eserleri 

yurt dışında sahnelenmeye başlamıştır. Saygun’un Yunus Emre 

Oratoryosu’nun 914 Türkiye prömiyeri 915 , bestecisinin yönetiminde 23 

Mayıs 1946 günü Ankara DTCF salonunda, Fransa prömiyeri 1947, 

Amerika prömiyeri de 1958’de yapılmıştır. Eserin dünya çapındaki 

başarısı, dünyaya hem Türkiye’nin sanatta geldiği noktayı göstermiş 

913 Bu süreçte opera formunda çok sayıda eser yazılmış ve sahnelenmiştir. Cemal 

Reşit Rey, Cem Sultan, Zeybek - Adnan Saygun, Özsoy, Taşbebek, Kerem, 

Köroğlu (1973), Gılgameş - Necil Kâzım Akses, Mete, Bayönder - Nevit 

Kodallı, Van Gogh (1957), Gılgameş (1963)- Sabahaddin Kalender, Nasrettin 

Hoca,(1962), Karagöz, Deli Dumrul - Ferit Tüzün, Midas’ın Kulakları (1969) 

- Cengiz Tanç, Deli Dumrul - Okan Demiriş, IV. Murat (1979) vs. gibi (Altar, 

“Atatürk ve Müzik Reformları II”, s. 17-18). Yine aynı dönemin opera sanatının 

öncüleri diyebileceğimiz isimleri ise şunlardır: Belkıs Aran, Ayhan Aydan, 

Semiha Berksoy, Mesude Çağlayan, Nurullah Şevket Taşkıran, Saadet İkesus, 

Hilmi Girginkoç, Ruhi Su, Aydın Gün vs. 

914 Oratoryo, solo sesler, koro ve orkestra için yazılmış, oyun öğesi bulunmayan, 

dinsel ya da yarı dinsel bir konu üzerinde bestelenen müzik eseri. 

915 Prömiyer, yeni oynanmaya başlayan tiyatro oyununun ilk temsili.


hem de Türk kültürünü gözler önüne sermiştir. Yine Leyla Gencer 916 , 

Ferhat Onat gibi Türk opera sanatçıları da Avrupa sahnelerinde oynama 

imkânı bulmuşlardır. Türk bestecilerin eserlerinin dünya sahnelerine 

taşınması kadar, dünya literatürünün en önemli eserlerinin, 

besteci Richard Strauss’un Salome Operası 917 gibi, Devlet Operaları 

sahnesinde başarıyla oynanması da sanat çevreleri tarafından büyük 

takdirle karşılanmıştır. 

Atatürk’ün ömrü, Ankara Devlet Opera ve Balesi’nin ve daha 

sonra da İstanbul ve İzmir Devlet Opera ve Balesi’nin çalışmalarını 

görmeye yetmemiş, fakat O’nun öncülüğü, çizdiği yol ve politikalar, 

Türk sanatının gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Öyle ki, ondan 

sonra ki süreçte, Paul Hindemith ve Carl Ebert’in büyük başarısı 

sonucunda ADK, İkinci Dünya Savaşı döneminde bile sahnelerini 

açık tutmayı başarmıştır. Hatta savaş dönemi içinde çalışmalarını 

sürdüren Opera Stüdyosu, Çek besteci Smetana’nın Satılmış Nişanlı 

operasını sahneye koymayı başarmış ve eser 11 Şubat 1943 günü 

Türkçe oynanmıştır. Bu oyunun ilginç bir de öyküsü vardır. Bu tarihlerde 

adı geçen oyunun oynanması, Çek yönetiminin Londra’da 

sürgünde bulunan başkanı Dr. Beneş’i çok duygulandırmıştır. Hatta 

Beneş bu olay üzerine MEB’na gönderdiği mesajında, “bu operanın 

günün bilinen şartları altında oynanmış olması, tüm Çekoslovak ulusunun 

son derece takdirini gerektiren bir davranıştır. Çekler, özellikle 

içinde bulundukları durumun nezakati karşısında, böylesine bir 

hareket ve davranıştan ötürü, Türk ulusuna son derece minnet ve 

916 Dramatik sopranomuz Leyla Gencer’in ünlü Fransız besteci Francis Poulenc’in 

Les dialogues des Carmelites adlı operasının dünya prömiyeri Milano’da dünyaca 

ünlü Scala Tiyatrosu’nda yapılmıştır. Operanın baş rolünü oynayan L. 

Gencer olağanüstü bir başarı ve performans sergilemiştir (Altar, “Atatürk’ün 

Müzik İnkılâbına Toplu Bir Bakış”, s. 116). 

917 Türkiye’de büyük bir başarıyla sahneye konan eserlerden biri de besteci Richard 

Strauss’un Salome Operası’dır. Eser Ankara Devlet Opera ve Balesi tarafından 

1960 yılında sahnelenmiştir. Bu başarının dünya çapında yayılması 

üzerine de ünlü bestecinin oğlu Dr. Franz Strauss, Devlet Operası Genel 

Müdürlüğü’ne bir telgraf çekmiştir. F. Strauss telgrafında, sahnelenmesi son 

derece zor olan böyle bir eserin Türkiye’de oynanmasının, ülkenin kültürel 

gelişiminde yeni bir dönem açmasında rol oynayacağını yazmıştır (Altar, 

“Atatürk’ün Müzik İnkılâbına Toplu Bir Bakış”, s. 116).

410 


şükran duygularını beslemektedirler” 918 diye yazmıştır. Dr. Beneş’in 

de altını çizdiği gibi, tam Çekoslovakya’nın işgal ediliği ve katliamların 

söz konusu olduğu bir dönemde Alman rejisör tarafından bir 

Çek bestecinin eserinin sahneye konması gerçekten sanat adına çok 

önemli bir gelişmedir. Bunu C. Ebert’in sanat anlayışı, gerçekçiliği 

ve biraz da sanatın gücü olarak ifade etmek yanlış olmayacaktır. 

Görüldüğü gibi, Atatürk’ün Özsoy, Taşbebek, Bayönder gibi 

operaların yazılmasına yaptığı öncülük, zamanla hem opera literatürüne 

çok sayıda eserin eklenmesine hem de çağdaş Türk eserlerinin 

yazılıp ülkede ve dünya sahnelerinde oynanmasına vesile olmuştur. 

Aynı zamanda Cumhuriyet döneminde ulusal operamızın oluşmasında 

rol oynanayan çok sayıda sanatçı da yetişmiştir. İlk zamanlar 

sadece dünya müziğinin aktarımı söz konusu iken, Cumhuriyet ile 

birlikte Türk operalarının yazılıp sahnelenmesi gerçekleşmiş ve o 

günden bugüne kadar da çok sayıda Türk operası yazılmıştır. Bunlardan 

bazıları hiç oynanmazken, bazıları da bir kereye mahsus olmak 

üzere sahnelenmiştir 919 . 

Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze kadar opera ve bale müziği 

bestelemiş ve hâlâ eser vermeye devam eden, bu döneme damgasını 

vuran isimler, Ahmet Adnan Saygun, Necil Kâzım Akses ile 

daha sonraki kuşak Nevit Kodallı, Ferit Tüzün, Sabahattin Kalender, 

Cengiz Tanç, Bülent Tarcan, Çetin Işıközlü, Okan Demiriş, Muammer 

Sun, İlhan Usmanbaş, Yalçın Tura, Cenan Akın, Nedim Otyam, 

Ali Doğan Sinangil, İstemihan Taviloğlu, Ahmet Yürür, Sarper Özsan, 

Kemal Sünder, İlhan Baran ve onların değerli yapıtlarıdır 920 . 

Taşbebek ve Kerem’den Van Gogh, Gılgameş, Midas’ın Kulakları, 

Gülbahar, Deli Dumrul, IV.Murat’a kadar hepsi ulusal operalarımız 

olarak evrensel çizgideki yerlerini almışlardır. Ancak yine de dünya 

literatürüne oranla sayıları çok az ve çabalar çok yetersizdir. Bu nok- 

918 Altar, “Atatürk ve Müzik Reformları, II”, s. 16. 

919 Cemal Reşit Rey’in yedi operası, A. A. Saygun’un Gılgameş isimli epik dramı, 

Sabahattin Kalender’in Karagöz’ ü hiç oynanmamış operalarımızın başında 

gelir. Bunlardan geçici bir süre oynananlar ise Taşbebek, Köroğlu gibi operalardır 

(Önder Kütahyalı, “Türkiye’de Ulusal Opera ve Bale”, Orkestra, S. 

193, Eylül 1989, s. 9). 

920 Y. Tura, “Ulusal Opera ve Bale’nin Oluşumuna Katkı, II”, Orkestra, S. 191, 

Haziran 1989, s.3.


tada belki de opera eserlerinin yazılabilmesi için bazı faktörlerin ön 

plana çıkması gerekmektedir. Süre, finansman ve teşvik gibi. Çünkü 

daha öncede belirttiğimiz gibi opera hazırlanması son derece zor ve 

masraflı bir sanattır. En başta opera yazmak, başlıbaşına çok zor bir 

iştir. Bir kompozitörün bir opera eserini en az üç yıl gibi bir sürede 

hazırladığı düşünülürse bu daha iyi anlaşılabilir. Türkiye’de opera 

bestecilerinin desteği ve teşviki işte bu noktada önem kazanmaktadır. 

İyi bir finansman sağlanırsa, sorunlar asgariye indirilirse, iyi 

niyet ve akılcı bir tavırla yaklaşılırsa, ülkemizde de yılda yaklaşık en 

az yirmi hatta elli eser verilebileceği 921 söylenmektedir. Şayet Atatürk 

döneminde olduğu gibi ondan sonra da gerekli teşvik sağlansaydı, 

bugün Türk repertuarı çok daha zengin olabilirdi. 

Atatürk’ün hedeflediği milli opera 922 için kendi konularımızı librettolar 

haline getirmemiz, kendi melodilerimiz, çalgılarımız, danslarımız, 

motiflerimiz, giysilerimiz ile bir bütün oluşturarak operalar 

yazmamız gerekmektedir. Sabahattin Kalender’in bu noktada çok 

isabetli bir yaklaşımı vardır 923 . Kalender’e göre, nasıl Wagner’siz 

bir Alman operası, Verdi’siz bir İtalyan operası düşünülemezse, işte 

Türk bestecileri ve onların eserleri olmadan da Türk operası söz 

konusu olamaz. Zaten Atatürk’ün tespit ettiği en büyük eksiklik de 

budur. Yalnız sadece yerel yapıtların yazılıp hazırlanması da tek başına 

birşey ifade etmemektedir. Bu noktada onların devlet operalarında 

sürekli oynanmasına da imkân tanınmalıdır. Örneğin devlet 

operalarında yerli eserlerin oynanmasına karşı bir isteksizlik olduğu 

ileri sürülmektedir. Bunda standart operaların, sonuçları iyi bilindiği 

için sahnelenmesinin daha kolay olduğu gibi faktörler etkili olabilir. 

Örneğin bugün sezonda yaklaşık altı-yedi oyunu birden oynayan 

921 Yalçın Tura’nın bu konuda yaptığı hesap hakkında bk. Tura, a.g.m., s. 7-13. 

922 Halil Bedii, daha Cumhuriyetin ilk yıllarında milli opera vücuda getirmenin 

öneminden bahsetmiş ve olayı halk terbiyesi kapsamında ele almıştır. Ona 

göre, opera halkın musiki anlayışını değişterecek, zevk ve telâkkilerimizde bir 

inkılâp meydana getirebilecek bir sanattır. Bu yüzden de ilk hedef milli opera 

olamalıdır. Tabii bu çok kolay bir iş değildir. Ancak Atatürk’ün yakın ilgisi, çabası 

bu süreci hızlandırmış ve kolaylaştırmıştır ( Halil Bedii, “Halk Terbiyesi 

ve Operalar”, Ülkü, C. III, S. 15, Mayıs 1934, s. 202-205). 

923 Kalender, a.g.m., s. 203.

412 


İstanbul Devlet Opera ve Balesi’nin programında 924 kaç tane yerli 

esere yer verildiği sorusuna verilecek cevap, şüphesiz bizi üzecek 

niteliktedir. 

B. Bale 

Müzik eşliğinde, dekor ve sahne giysileriyle sunulan ve son 

derece stilize bir dans olan bale, sahne sanatlarının en estetik, en 

büyüleyici ve en zor olanıdır. Bale, Rönesansın saray gösterileri ve 

Fransa’da özellikle kral ailesi ve soyluların oynadıkları gösterilerle 

gelişmiştir. Tıpkı opera gibi, ondan sonra da tüm dünyaya yayılmıştır. 

Bizde XIX. yüzyıl batı kökenli sanatların ülkeye girmeye başladığı 

bir süreç olmuştur. Nitekim bu dönemde tıpkı batı tarzı tiyatro, çok 

sesli müzik, opera gibi bale de Türkiye’ye daha doğrusu İstanbul’a 

girmeyi başarmıştır. Ancak söz konusu sanat genelde gayrimüslimler, 

saray ve Osmanlı elitinden öteye geçememiştir. Genelde operabale 

şeklinde birlikte anılan bale, XIX. yüzyıla gelene kadar yabancı 

bale gruplarının gösterileri925 ile izlenme imkânı bulmuştur. 

“Eğlence düzenleme” aslında Osmanlı döneminde gördüğümüz 

önemli bir gelenektir. Nitekim sarayda doğum, evlenme, sünnet gibi 

önemli olay ve günlerde düzenlenen eğlenceler ile günlerce eğlenme 

söz konusudur. Bu arada daha XIX. yüzyıla gelmeden önce, 1524 yılında 

İstanbul’da bir bale gösterisinin yapıldığı bilinmektedir. Metin 

And, dünyada ilk önemli bale gösterisinin 926 yapıldığı 1581 yılından 

924 Örneğin İstanbul Devlet Opera ve Balesi Ocak 2004 programı kapsamında, 

Madam Butterfly, Don Giovanni, La Traviata, Telefon (komik opera), Prens 

İgor ve Il Trovatore haricinde bir de Sabahattin Kalender’in Deli Dumrul adlı 

eserini oynamıştır. 

925 XVII. yüzyıl ve sonrasında Avrupa’da özellikle de İtalyada bestecilerin eserlerinde 

Türklere ve Türk tarihine ayrı bir yer ayırdıkları, bunları konu alan 

eserler verdikleri görülmüştür. İtalyan opera ve balelerine konu olan Türkler 

ve bestecilerin bu eserleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk. M. And, “Türkler, 

Türk Tarihi, İtalyan Opera ve Baleleri I-II”, Tarih ve Toplum, C. XI, S. 63, 

Mart 1989, s. 29-34; S. 64, Nisan 1989, s. 31-37. 

926 İlk önemli bale gösterisinin 1581 yılında Fransız sarayında sahnelenen Balet 

Comique de la Royne balesi olduğu belirtilmektedir ( M. And, “Kanuni Döneminde 

İstanbul’da Bir Bale Gösterimi”, Tarih ve Toplum, C. XI, S. 62, Şubat 

1989, s. 44).


tam elliyedi yıl önce yani Kanuni döneminde İstanbul’da bir bale 

gösterisinin gerçekleştirildiğini tespit etmiştir 927 . Bu tarihten yaklaşık 

XVIII. yüzyıla kadar İstanbul’da Avrupa’dan gelen bale grupları 

tarafından ilginç bale gösterileri düzenlenmiştir 928 . Ancak baleyle 

ilgili ilk ciddi çalışmalar daha ziyade II. Mahmud ve Abdülaziz dönemlerinde 

yapılabilmiştir. Müzik ve opera konusunda adından sıkça 

bahsettiğimiz Donizetti Paşa bu konuda da öncülük etmiştir. Örneğin 

Leyla (Saz) Hanım’ın notlarından sarayda kızlara müziğin yanı sıra 

dans derslerinin de verildiğini, bir Kız Bale Heyeti’nin olduğunu ve 

“başbalerin” unvanı gibi baş dansçı kıza da “kız çavuş” denildiğini, 

hatta kendisinin Kız Fanfarı ve Bale Heyeti’nden Verdi’nin La Traviata 

operasını dinleme şansı bulduğunu öğreniyoruz 929 . Refik Ahmet 

Sevengil ise doksan sanatçıdan oluşan ve haftada iki gün çalışan 

Kız Fanfarı ve Bale Heyeti’nin hem çalışmaları hem de giysileri konusunda 

ilginç ve detaylı bilgiler vermektedir 930 . 

XIX. yüzyıldan itibaren ise, İstanbul daha çok bale gösterisine 

sahne olmuş ve saray dışında da ilgi görmeye başlamıştır. Halepli 

Naum Efendi’nin Beyoğlu Tiyatrosu’nda İtalya’dan çağrılan topluluklar 

bale gösterileri sunmuşlardır. Bunlar hem iç hem de dış basında 

geniş yankı uyandırmıştır. Naum Efendi haricinde Güllü Agop, 

Concordia, Amfi, Varyete gibi salonlarda da İtalyan bale grupları 

oyunlarını sergilemişlerdir. Meşrutiyet döneminde müzikli oyun ve 

tiyatro yapan Osmanlı Dram Kumpanyası, Milli Osmanlı Operet Heyeti, 

Sahir Opereti, Darülbedayi-i Osmani gibi toplulukların da eserlerini 

dans ile süsledikleri ancak baleye tam olarak yer vermedikleri 

bilinmektedir 931 . 

Bale sanatının batı sanat anlayışı çerçevesinde gelişmesi, önem 

kazanması ve konservatuarda bölüm olarak yerini alması ise yine 

927 Bu bale gösterisinin asıl özelliği, İstanbul’da düzenlenmiş olması ve gösterilere 

Türklerin hem seyirci hem de oyuncu olarak katılmış olmalarıdır. 1524 

yılında İstanbul’da İtalyanların Venedik elçisinin evinde düzenledikleri bale 

gösterisi hakkında geniş bilgi için bk. And, a.g.m., s. 44-45. 

928 Osmanlı sarayında bale gösterileri hakkında bk. Jak Deleon, Osmanlı’dan 

Cumhuriyete Türk Balesi, Dönemli Yayıncılık, İstanbul 1988, s. 17-24. 

929 Saz, Haremin İç Yüzü, s. 133-134. 

930 Sevengil, Türk Tiyatro Tarihi, s. 13-15. 

931 Deleon, a.g.e., s. 22-24.

414 


Cumhuriyetin kuruluşuyla gerçekleşebilmiştir. Bu bağlamda 1947- 

48 yıllarını devlet balesinin oluşumu açısıdan dönüm noktası olarak 

kabul edebiliriz. Ancak bundan önce başka bir teşebbüs daha 

söz konusudur. Bale konusunda Ankara’da devlet desteği ile çabalar 

sürdürülürken, İstanbul’da da bir Rus göçmeninin çabasıyla bale 

eğitimi verilmeye çalışılmıştır. Şöyle ki, İstanbul’da Rus göçmeni 

olan Lydia Krassa Arzumanova 932 özel bir bale stüdyosu kurmuş 

ve bale eğitimi vermeye başlamıştır. Arzumanova’nın Türkiye’ye 

gelmesini sağlayan ve onun görüşlerini alan kişi ise Atatürk’tür. St. 

Petersburg Bale Okulu’nda eğitim gören, 1912-19 yılları arasında 

kurumda dans eden Arzumanova, Atatürk’ün çağrısı üzerine 1921 

yılında Türkiye’ye gelmiş ve bale eğitimi konusunda görüşleri alınmıştır. 

Atatürk’ün daha o tarihlerde verdiği destek ile çalışmalarını 

sürdüren Arzumanova’nın öğrencileri ilk gösterilerini 8 Kasım 1931 

günü Casa d’İtalia salonunda gerçekleştirmiştir. Bunu daha sonra 

çeşitli yardım cemiyetleri yararına yapılan gösteriler izlemiştir. Tüm 

bu gösteriler dönemin basınında çok olumlu yorumların, eleştirilerin 

yapılmasına neden olmuştur 933 . Arzumanova bu dönemde hem 

İstanbul Belediye Konservatuarı’nda hem de açılan Ankara Devlet 

Konservatuarı’nda eğitmenlik yapmış ve Türk balesinin gelişmesine 

önemli katkılarda bulunmuştur. Atatürk’ün daha yirmili yıllarda milli 

opera, milli tiyatro görüşleri kapsamında milli baleyi oluşturmanın 

yollarını araması ve ciddi teşebbüslerde bulunması gerçekten takdir-i 

şayandır. Bale sanatının ülkede yaygınlaştırılması ve eğitiminin verilmeye 

başlamasında Atatürk yine bir ilke imza atmıştır. 

Bundan sonraki gelişmeler ise 1936 yılında ADK’nın açılmasıyla 

birlikte hız kazanmıştır. Bilindiği gibi konservatuarın temsil bölümü 

üçe ayrılmış ve tiyatro, opera ve bale şubelerinin oluşturulmasına 

karar verilmiştir. Ancak bu şubelerden üçüncüsünü kurmak o an için 

mümkün olmamıştır. Bu dönemdeki en ciddi teşebbüs 1935 yılında 

932 Arzumanova, daha sonraki günlerde İslâm dinini tercih ederek adını da Leyla 

Arzuman olarak değiştirmiştir. 

933 Bu başarılar Arzumanova’nın 1941 yılında Tepebaşı Belediye Konservatuarı’nda 

klasik bale dersleri vermesi ve akabinde de Eminönü Halkevi’nde ilk “bedii 

raks” okulunu açmasına kadar gitmiştir. Bu okulun ilk bale gösterisi ise 59 kız 

ve 1 erkek öğrencinin katılımı ile 1942 yılında gerçekleştirilmiştir (J. Deleon, 

Cumhuriyet Dönemi Türk Balesi, İletişim Yay., İstanbul 1992, s. 42-45).


Moskova Elçiliği ile yapılan bir yazışmadan ibarettir. Bu temasta, 

Rusya’ya bale ve şan eğitimi için öğrenci gönderilip gönderilemeyeceği 

sorulmuş, öğrencilerin kabul edilme şartları, tahsil masrafları 

gibi konular görüşülmüştür (11 Mayıs 1935). Elçilik bu talebe olumlu 

yanıt vermiş, Moskova ve Leningrad’daki konservatuara yaklaşık 

on-onbeş kadar Türk öğrencinin kabul edilebileceğini, yeme içme 

masrafı olarak da aylık 60 doların elçilikçe ödenmesi gerekeceğini 

bildirmiştir. Tafsilat alınması için gönderilen 4 Nisan 1936 tarihli 

yazıdan sonra gereken açıklama ise ancak konservatuarın açılmasından 

sonra gelmiştir. Moskova’dan gelen 25 Mayıs 1936 tarihli cevapta, 

bale sanatını öğreten bale okulları bulunduğu, bunlara 17-22 

yaş arası öğrencinin kabul edildiği ve tahsil müddetinin 4 yıl olduğu 

bildirilmiş, bir de 8-9 yaşındaki çocukların kabul edildiği ve tahsil 

müddetinin 10 sene olduğu başka bale okullarının varlığından bahsedilmiştir 

934 . 

Ülkede opera ve tiyatro işlerinden sorumlu birinci kişi C. Ebert 

olmuştur. Nitekim Ebert bale konusuna da zaman zaman değinmiş ve 

Hükümete raporlar sunmuştur. Ebert, 1937 ve 1938 yıllarında verdiği 

raporların haricinde bir de 22 Ocak 1940 günü ayrı bir rapor daha 

takdim etmiştir. Ebert bu raporunda, “operadan bir kısım olarak bir 

bale tiyatrosunun lüzumu, milli bir dans kültürünün temeli olarak 

Türk milli danslarının işlenmesi ve bakımı, ..bir Türk baletinin kuruluşunda 

en belli başlı modern dans tarzları ve onların kullanılır hale 

konması...” tarzında gerekçelerden bahsetmiştir. Ebert üç dönemden 

oluşacak bir bale okululunun açılmasını hedeflemiştir. Bu üç şube 

şöyle olacaktır: 1) Çocuk devresi (8-11 yaş arası için), 2) Talebe 

devresi (11-14 yaş arası genç kız ve erkek çocuklar için), 3) Balet 

devresi (14-18 yaş arası talebe devresinin ilerlemiş öğrecileri için). 

Bu bölümlerin öğrenim süresi, birinci devre 3, ikinci devre 3, üçüncü 

devre de 4 yıl olmak üzere toplam on sene olarak tasarlanmıştır. 

Ama işe öncelikle ilk devre için 8-11 yaş arası çocukların alınması 

ile başlanmasını istemiştir. Ebert diğer bölümlerin açılması aşamasında 

öğrencilerin üçte ikisinin kız olması gerektiğine de dikkat çekmiştir. 

Yine Ebert bale öğrencilerinin başına kesinlikle Rus geleneği 

ile çağdaş Batı Avrupa tarzını bağdaştırabilecek bir kişi getirilmesi- 

934 Gökyay, “Ankara Devlet Konservatuarı Tarihçesi”, s. 60.

416 


nin şart olduğunu belirtmiştir 935 . Fakat bütün bunların gerçekleşmesi 

hemen mümkün olmamıştır. Ebert’in de raporunda değindiği gibi, 

hem talebe ve hem de yer meselesi bunda etkili faktörler olmuştur. 

Ne yazık ki, Ebert’in tüm çabaları ve raporlarına rağmen o arzu 

edilen bale okulu açılamamıştır. Bir süre İstanbul’da Halkevlerinde 

açılan bale okulları ile idare edilmiştir. Bizde bale okulunun açılması 

ile ilgili ilk teşebbüs 1945-46 dönemine rastlamıştır. Bu dönemde 

herşey M. Ertuğrul’un ünlü İngiliz Kraliyet Balesi yöneticisi Dame 

Ninette de Valois 936 ile temasa geçmesi ve onu bir bale okulu kurması 

için ülkeye davet etmesiyle başlamıştır. Nitekim o dönemde Sadler’s 

Wells Balesi’nin (İngiltere Kraliyet Balesi) yöneticisi olan Valois bu 

daveti kabul ederek Mayıs 1947 tarihinde İstanbul’a gelmiştir. Ninette 

de Valois, Türkiye’de öncelikle Ankara ve İstanbul’daki bazı 

ilkokullarda incelemeler yapmış, çocukların bedensel hareketlerini 

incelemiş ve ayrıntılı bir rapor sunmuştur. Valois bu raporunda 

Türkiye’de bir bale okulunun hiç de hayal olmadığını, ama çok çaba 

ve çalışma gerektireceğini belirtmiştir. Kısacası bu zor görevi üstlenen 

Ninette de Valois 937 , İngiltere’den getirttiği iki önemli sanatçı, 

Joy Newton ve Audrey Knight ile birlikte hemen çalışmalara başlamıştır. 

Yapılan yoğun çalışmalar sonucunda bale okulu 6 Ocak 1948 

günü Yeşilköy’de açılmış ve böylelikle Türkiye’de bale eğitimi başlamıştır. 

Türkiye’de klasik bale eğitimi verecek olan okulun yöneticiliğini 

J. Newton üstlenmiştir. Okula 17 kız, 11 erkek olmak üzere 

toplam 28 kişi talebe olarak seçilmiştir. Öğrencilerin bale giysileri de 

Akşam Kız Teknik Okulu tarafından İngiltere’den getirtilen çizimlere 

göre dikilmiştir. Bu okulun misyonu, Türkiye’de bale sanatına 

935 Ayrıntılı bilgi için bk. Gökyay, “Ankara Devlet Konservatuarı Tarihçesi”, s. 

60. 

936 1898 İrlanda doğumlu olan Ninette de Valois’in gerçek adı Edris Stannus’tur. 

937 N. Valois, Türkiye’de baleye olan ilgiden ve işin ciddiye alınmasından ötürü 

çok memnun kalmıştır. M. And, N.Valois’e ait olan Come Dance With Me, 

Londra 1957, isimli anılardan, bu konuyla ilgili ilginç bir yorumu bize aktarmaktadır. 

Türkiye’de klasik bale okulunun kurulup kurulmayacağını araştırmak 

üzere gelen Valois, Türklerin bu konudaki yaklaşımları ve inançları için 

şunları yazmıştır: “İngiltere’de insanlar bu girişimimi bir 1001 gece masalı 

gibi görüyorlardı. Bu işi son derece ciddiye alan bir ben vardım, bir de Türkler” 

(Deleon, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Balesi, s. 28).


olan intibakımızın geliştirilmesi ve temelini Türk folklorundan alacak 

milli bir Türk balesinin oluşturulması olarak gösterilebilir. Zaten 

Atatürk’ün bu konudaki en büyük çabası, milli opera ve balenin 

yaratılması olmuştur. Yeşilköy’deki bale okulu tam üç yıl bir ilkokul 

binasında öğrenimine devam etmiştir. J. Deleon’a göre, Hükümet 

tarafından resmen tanınmadığı için parasal yardım da alamamıştır. 

Akademinin harcamalarının büyük kısmı, İngiliz eğitimcilerin maaşları 

dışında, bu süre zarfında Güzel Sanatlar Akademisi tarafından 

karşılanmıştır 938 . 

Hem yatılı hem de gündüzlü olan Yeşilköy Bale Okulu, Mart 

1950 tarihinde çıkan bir kanun sonucunda Ankara’ya taşınmış ve 

Ankara Devlet Konservatuarı’nda bir bölüm olarak yerini almıştır. 

Okulun asıl gelişmesi de burada olmuştur. Bale okulu 1948-1957 

arasındaki dokuz yıllık eğitim sonunda ilk mezunlarını vermiştir. 

Bundan sonraki süreçte, ADK’nın mezunlarını vermesi, çok sayıda 

öğrencinin yetişmesi, Türk bestecilerinin eserlerinin daha sık sahnelenmeye 

başlaması ile çeşitli illerde Devlet Opera ve Balesi ile Konservatuarların 

kurularak perdelerini açmaları, Atatürk’ün en büyük 

hayali olan milli Türk balesinin yerleşip olgunlaşmasında önemli 

adımlardır. Görüldüğü gibi Atatürk’ten sonra yönetime gelen idareciler 

de sanata karşı benzer hassasiyeti ve yaklaşımı sürdürmeye çalışmışlardır. 

Türk sahnelerinde her geçen gün yerli eserlere daha fazla 

yer verilmeye başlanmış, yerli besteci, koreograf, yönetmenlerin 

sayısı giderek artış göstermiştir. Geçen zaman zarfında mevcut tüm 

problemler aşılmaya çalışılmış ve bugün hiç de küçümsenmeyecek 

bir noktaya gelinmiştir. 

II. TİYATRO VE SİNEMA 

A. Tiyatro 

1. Cumhuriyet Öncesi Türk Tiyatrosuna Genel Bir Bakış 

Sahne sanatları içinde önemli bir yere sahip olan tiyatro, Batıda 

938 Deleon, a.g.e., s.28-32; Özdemir Nutku, “Cumhuriyet Tiyatrosu”, CDTA, C. 

IX, s. 2514-2515.

418 


olduğu gibi bizde de geleneklerimiz çerçevesinde belli bir gelişme 

göstermiştir. Batı tarzı tiyatronun ülkeye girmesine kadar olan süreçte 

Türk tiyatrosu Karagöz-Hacivat, ortaoyunu, tulûat 939 gibi geleneksel 

tiyatromuzun örnekleri ile varlığını sürdürmeye çalışmıştır. 

Tiyatro sanatı başlangıçtan günümüze kadar belli bir çevrenin ilgi 

alanı olmuştur. Aydınlar için özel bir sanat ve uğraş alanı olan tiyatro, 

halk için ise sıradan eğlencelerden biri olarak görülmüştür. 

Ancak Osmanlı döneminde tiyatronun benimsenmesinde, yerleşmesinde 

ve gelişmesinde asıl rolü yine saray oynamıştır. Saray ve 

çevresinin gösterdiği bu ilgi, aynı zamanda bazı çevrelerden sanata 

gelen tepkilerin söndürülmesinde de önemli etkenlerin biri olarak 

karşımıza çıkmıştır. 

Türk Tiyatrosunu, Tanzimat Tiyatrosu (1839-1908) 940 , Meşrutiyet 

Tiyatrosu (1908-1923) 941 ve Cumhuriyet Tiyatrosu (1923’den 

günümüze) şeklinde üç bölümde değerlendirmek mümkündür. Şöyle 

ki; Osmanlı toplumunun düşünce yapısını ve yaşam tarzını şekillendiren, 

değiştiren en önemli faktörlerden biri şüphesiz Tanzimat’tır. 

Bunu aynı zamanda Avrupa kültürüne açılan ilk pencelerden biri 

olarak da görmek mümkündür. XVIII. yüzyılda yavaş yavaş başlayan, 

Tanzimatla beraber ise giderek hızlanan ve genişleyen batı tarzı, 

etkisini sanatta özellikle de tiyatro alanında göstermiştir. Zaten Osmanlı 

Devleti’nin Batı tiyatrosuna ilk adımı atması da böyle olmuştur. 

Tanzimatın sadece siyasi alanda değil, kültürel alanda da ülkede 

bir düalizm yarattığı görüşleri işte bu noktada bir netlik kazanmaktadır. 

Çünkü Osmanlı toplumunda mevcut geleneksel tiyatroya bu 

dönemde bir rakip, daha doğrusu bir alternatif çıkmıştır ki o da Batı 

tarzı tiyatrodur. Dolayısıyla Tanzimat karşımıza, yeni tarzın gelişip 

yerleşmeye başladığı bir dönüm noktası olarak çıkmaktadır. Tanzimat 

ile yoğunlaşan batılılaşma sürecinde Osmanlı padişahları da 

batılılaşmanın gereğine olan inançları doğrultusunda sanata büyük 

ilgi göstermişlerdir. Onların bu yaklaşımları, ülkede hem tiyatronun 

939 Tulûat tiyatrosu hakkında bk. Ö. Nutku, Dünya Tiyatrosu Tarihi, C. II, Ankara 

Üniversitesi Yay., Ankara 1972, s. 434 vd. 

940 Ayrıntılı bilgi için bk. M. And, Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu 

(1839-1908), Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1972. 

941 M. And, Meşrutiyet Döneminde Türk Tiyatrosu (1908-1923), Türkiye İş 

Bankası Yay., Ankara 1971.


hızla gelişip yayılmasına hem de tiyatroya karşı gelebilecek eleştirilerin 

bertaraf edilmesine neden olmuştur. 

Tanzimat döneminin en belirleyici gelişmeleri, tiyatro binalarının 

yaptırılması ile Gedikpaşa Tiyatrosu’nun açılmasıdır. Tiyatro 

binalarının yaptırılması, Batı tiyatrosunun kökleşmesi için atılmış 

önemli bir adım olarak telakki edebilir. Gedikpaşa’da bulunmasından 

ötürü Gedikpaşa Tiyatrosu olarak da anılan Güllü Agop’un Osmanlı 

Tiyatrosu 942 ise Türk oyuncuların, yazarların ön plana çıkması ve 

yetişmesi açısından Türk tiyatro tarihinde bir dönüm noktası olarak 

kabul görmektedir. Yani bu tiyatro, Ahmet Necip Efendi ve Ahmet 

Fehim Bey gibi Türk tiyatrosunun ilk aktörlerinin yetiştiği önemli 

kültür mekânlarından biri olmuştur. Güllü Agop’un Ermeni çağdaşları 

olarak geçen D. Çuhacıyan, M. Mınakyan, T. Fasülyeciyan, İ. 

Ekşiyan gibi kişiler 943 de kurdukları tiyatrolar ve oynadıkları Türkçe 

oyunlar ile Türk halkını tiyatro ile tanıştırmayı başarmışlardır. Yine 

tiyatro sevgisi, provalara katılması, halkı tiyatroya gitmeye teşvik 

etmesi gibi nedenlerden ötürü Bursa valiliğinden azledilmesiyle tanınan 

Ahmet Vefik Paşa 944 da, yaptığı çalışmalar ve tercümeler ile 

Türkçenin gelişmesinde, milli dil şuurunun uyanmasında gösterdiği 

titizlik ve tiyatronun gelişmesi için gösterdiği çaba sayesinde fikir ve 

kültür tarihimizde çok seçkin bir mevkiye oturmuştur. 

Bu gelişmelerin sonunda, oyunlara müdahale ederek ve sansür 

uygulayarak tiyatroyu kontrol altında tutmaya çalışan II. Abdülhamid 

dönemi ise özellikle dikkat çekmektedir. Sultan Abdülhamid’in 

tiyatro üzerine getirdiği denetim, etkisini daha çok 1884-1908 yılları 

arasında göstermiştir. Ancak içinde bulunulan dönemin siyasi, ekonomik 

gelişmeleri ve şartları, azınlıkların durumu ile Sultanın şahsından 

kaynaklanan bazı kuruntular yüzünden getirilen bu sansür, 

tiyatronun gelişmesini oldukça yavaşlatmıştır. 

II. Meşrutiyet dönemiyle birlikte ise ülkede büyük bir özgürlük 

942 M. And, “Güllü Agop ve Osmanlı Tiyatrosu”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 8, 

Eylül 1970, s. 8-12; S. 9, Ekim 1970, s. 7-11. 

943 M. And, Osmanlı Tiyatrosu, Ankara Üniversitesi Yay., Ankara 1976, s. 241- 

271. 

944 Ömer Faruk Akün, “Ahmet Vefik Paşa”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 

(DİA), C. II, İstanbul 1989, s. 143-157.

420 


ortamı doğmuştur. Nitekim bu özgürlükçü ortam, Tanzimatın mirası 

üzerine konan Meşrutiyetin tiyatro sanatına bir hareketlilik getirmesine 

neden olmuştur 945 . Halk bu hürriyet ortamında tiyatro piyeslerine 

büyük ilgi göstermiştir. Ancak bu dönemde, tiyatro yönetiminin 

ve sahne düzenlemesinin çağın koşullarına göre kötü ve ilkel olması, 

iyi sanatçıların azlığı dikkat çekmektedir. Bunda parasızlık, bilgisizlik 

ile yönetimin uyguladığı denetimin etkili olduğunu söylemek 

mümkündür. 

Meşrutiyet döneminin en belirgin vasfı ise batılılaşmanın başladığı 

Tanzimat dönemi ile Cumhuriyet dönemi arasında bir geçiş 

ve köprü vazifesi kurmuş olmasıdır. Bundan sonra Cumhuriyet de 

Meşrutiyetin mirasçısı olarak karşımıza çıkacaktır. İşte bu günlerde 

yavaş yavaş yetişen tiyatro yazarları ve oyuncuları Cumhuriyet 

döneminin önemli isimleri olmuşlardır. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e 

geçiş sürecinde, sanat müesseselerinin devamlılığını koruması neticesinde, 

tiyatro yazarları, oyunları, sanat kurumları gelişerek ve 

modernleşerek varlığını sürdürmeye çalışmıştır. En mühimi ise tiyatronun 

devlet eliyle desteklenmeye çalışılmasıdır. Örneğin ödenekli 

tiyatro deneyimi bize Darülbedayi’yi kazandırmıştır. Yani bu 

noktada Meşrutiyet dönemi, Cumhuriyet dönemi sanat kurumlarının 

temellerinin atıldığı bir süreç olarak tarihteki yerini almıştır. 

Meşrutiyet ve sonrasında tiyatrolar yardım amaçlı da kullanılmıştır. 

Trablusgarp, I. ve II. Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı 

ile Milli Mücadele döneminde halk fakirleşmiş, morali bozulmuş ve 

sıkıntılı günler yaşamaya başlamıştır. İşte böyle bir dönemde çeşitli 

yardım kuruluşları, yoksullar için tiyatrolar düzenleyerek onlara 

yardım etmeye çalışmıştır. Milli Mücadele döneminde özellikle orduya 

yardım sağlamak için tiyatrolar düzenlenmiştir. Ayrıca yine bu 

günlerde tiyatro oyuncuları arasına Türk gençleri de katılmaya başlamıştır. 

1920 yılında sahneye çıkan Afife Jale, ilk Türk kadın tiyatro 

oyuncusu olma başarısını göstermiştir. 

Görüldüğü üzere Tanzimat ile başlayan batı tarzı tiyatro serüve- 

945 Meşrutiyet döneminde Türk tiyatrosunun gelişimi hakkında bk. Hasan Fehmi 

Öz, Cumhuriyet’e Geçiş Sürecinde Tiyatro (1908-1923), Marmara Üniversitesi 

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Anabilim Dalı Basılmamış 

Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003.


ni, Cumhuriyet ile birlikte millileşme yoluna girmiştir. Yine amatör 

bir ruhla başladığını söyleyebileceğimiz Tanzimat tiyatrosu, Cumhuriyetle 

beraber profesyonelleşmeye başlamıştır. Osmanlı sultanları, 

sanatın gelişip modernleşebilmesi için hiçbir şeyden kaçınmamışlar, 

tiyatrolara tekeller ya da ödenekler vererek sanatçıları cesaretlendirmeye 

çalışmışlardır. Cumhuriyet’in ilânından sonra da Atatürk bu 

konuya bilhassa eğilmiş, gereken ilgi ve önemi göstermiştir. Cumhuriyet 

yönetimi bir yandan mevcut kurumları ıslah ederek ve modernleştirerek 

onlara sahip çıkmaya diğer yandan da çağın koşullarına ve 

ihtiyaçlara göre yeni sanat kurumları, merkezleri açmaya çalışmıştır. 

Yalnız şunu belirtmek gerekir ki, Cumhuriyet’in ilânından sonra 

da tiyatro üzerindeki devlet kontrolü ve müdahalesi etkisini hiç 

kaybetmemiştir. Fakat bunun altında, büyük bir samimiyetle halkı 

sahne sanatlarına alıştırmak, iyi bir tiyatro seyircisi yaratmak, yeni 

oyunların ve yazarların yetişmesine yardımcı olmak ile herşeyiyle 

milli bir tiyatroya sahip olmak fikirlerinin yattığı bir gerçektir. Kısacası 

anlatılan bütün bu gelişmelerin, Cumhuriyet dönemine zemin 

hazırladığını ve bir nevi ön hazırlık safhası oluşturduğunu söylemek 

yanlış olmayacaktır. 

2. Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu 

a. Atatürk ve Tiyatro 

1923 yılında Cumhuriyetin ilânıyla birlikte başlayan yeni dönem 

ki bu dönemi Cumhuriyet Tiyatrosu olarak da adlandırabiliriz, Türk 

tiyatrosunun gerçek anlamda gelişme imkânı bulduğu bir süreçtir. 

Bu dönemde Atatürk’ün ve onun ortaya koyduğu ilkelerin doğrultusunda 

bir gelişme yaşanmış, kurumlarda olduğu gibi sanatta da 

büyük bir atılım yapılmıştır. Muasır medeniyetler seviyesine ulaşma 

hedefi çerçevesinde Atatürk’ün, yaptığı kültür inkılâbı içinde tiyatroya 

ayrı bir önem verdiği görülmüştür. Atatürk 1930’larda müzikte 

olduğu gibi sahne sanatlarına olan ilgisinin de artması neticesinde 

tiyatro sanatının bugünlere gelmesinde en önemli rolü oynamıştır. 

Cumhuriyetin ilânı, batılılaşma, milliyetçilik, Atatürk gibi faktörlerin 

ve ülkede yaşanan kültürel değişimin etkisiyle tiyatro sanatı

422 


yeni bir boyut kazanmış ve atağa kalkmıştır. Bu süreçte belirlenen en 

büyük hedef ise, hem halkı eğitip onun kültür düzeyini yükseltmek 

hem de milli tiyatronun geliştirilmesini ve Atatürk ilkelerinin tiyatro 

sahnelerine yansımasını sağlamaktır. Zaten başta Atatürk olmak üzere 

dönemin devlet ve kültür adamları da bunun gerçekleştirilebilmesi 

için yoğun mesai harcamışlardır. Bilindiği gibi Atatürk, Türkiye 

Cumhuriyetini kurarken sanata ve edebiyata büyük önem vermiştir. 

O her fırsatta tiyatroya gitmiş, gösterimlerden sonra sanatçıları tebrik 

etmiş, onlarla görüşmüş hatta kimi zaman da bir dramaturg gibi 

metinleri okuyarak düzeltmeler yapmıştır. Atatürk’ün sanatçılarla 

olan ilişkisi ise her zaman samimi olmuştur. Örneğin daha Cumhuriyetin 

ilânından önce 12 Temmuz 1923 tarihinde İzmir’e gelen Darülbedayi 

sanatçılarını huzuruna kabul etmiş, onlarla konuşmuş ve 

verdikleri temsile iştirak etmiştir. Onun bu yaklaşımı ve desteği, herşeyden 

önce Türk kadınının sahnelere çıkma engelinin ortadan kaldırılmasına 

neden olmuştur. Şöyle ki; Darülbedayi sanatçıları İzmir’e 

geldiklerinde, aralarında kadın sanatçıların da bulunmasından ötürü 

kendisini temsile davet edip etmeme konusunda büyük bir tereddüt 

ve endişe yaşamışlardır. Asıl problem ise, O’nun bu duruma ne diyeceği, 

nasıl tepki göstereceği ve temsile gelip gelmeyeceğidir. Ancak 

korkulanan aksine Mustafa Kemal Paşa kendisini temsile davet eden 

heyete (Muvahhit, Şadi ve Behzat Beyler) büyük ilgi göstermiş, hatta 

onlara Türk hanımlarının da aralarında bulunmasından ötürü duyduğu 

memnuniyeti dile getirmiştir. Atatürk kendisini ziyarete gelen 

heyete, aralarında Bedia Muvahhit, Ulviye ve Behire Hanımların da 

bulunmasından dolayı çok sevindiğini söyleyerek onları tebrik etmiş 

ve şu sözleri söylemiştir: “Türk hanımlarıyla birlikte geldiğinize 

pek memnun oldum. Onları güzel şiveleriyle sahnede dinlemek pek 

zevkli olacak...Darülbedâyi bu memleketin sanat hayatında çok sevimli 

ve çok sevilen bir çiçektir. Türk hanımlarının katılmasıyla bu 

çiçek daha serpilecek, daha sevimli bir hale gelecektir”. Gazi bu konuşmasında 

ayrıca sanatçılara, devletin tiyatroya gereken saygınlığı 

göstereceğini ve Türk kadınının sahneye çıkmasının güvence altına 

alınacağını da söylemiştir 946 . Kısacası daha o tarihte Gazi Mustafa 

946 V. R. Zobu, “Türk Tiyatrosu’ndan ‘Darülbedayi’e’ İlk Turne İzmir’e”, Türk 

Tiyatrosu Dergisi, S. 311, 1 Mart 1958, s. 6-7; Turgut Özakman, “Türk Tiyatrosu 

ve Atatürk”, Erdem, C. IV, S. 12, Eylül 1988, s. 1057-1058.


Kemal iştirak ettiği bu temsil ile Türk kadınının sahnelerdeki yerini 

almasını sağlamış, engelleri ortadan kaldırmış ve gerçek anlamda bir 

sanat adamı olduğunu bir kez daha ispatlamıştır. Aynı yıl Gazi’nin 

verdiği cesaret neticesinde Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyir Hanım 

Othello temsili, Nazire Sedat Hanım da Balo Kaçakları isimli müzikli 

oyun ile gerçek anlamda sahnelerdeki yerlerini almışlardır. Bu 

isimler kısa sürede artmıştır. 

Yine 10 Haziran 1926 günü Bursa’da temsiller veren, içlerinde 

Raşit Rıza ve Muvahhit Beyler gibi sanatçıların olduğu bir topluluğa 

söylediği sözler, onun bu sanata verdiği değeri bir kez daha göstermeye 

yetiyor: “Sizleri çok takdir ederim. İnkılâbımızda sizin de mühim 

hizmetleriniz vardır. Şimdiye kadar gördüğüm temsiller içinde 

sizin temsilleriniz gibi muntazam ve sanatkâranesini seyretmemiştim. 

Sanatınızı meslek ittihaz ederek azmetmenizi, arkadaşlarınızla 

samimî olarak geçinmenizi bilhassa tavsiye ederim. Sizin vatana 

en büyük hizmetiniz Anadolumuzu baştanbaşa dolaşıp halkımıza 

sanatın ne olduğunu anlatmanız olacaktır. Turnelerinize muntazaman 

devam ediniz” 947 . Bunların haricinde 1933 yılında Balıkesir’de 

Süreyya Opereti adlı bir topluluğun oynadığı Emir isimli oyunun 

ardından üç sanatçıyı yanına çağırarak onlarla bir süre sohbet ettiği 

de bilinmektedir 948 . 

Sanatçılara destek vermek, onların sorunlarıyla ilgilenmek, 

temsilleri yakından takip etmek gibi uğraşlarının yanı sıra Atatürk 

Türkiye’nin ilk dramaturgu olarak da kabul edilmektedir. Atatürk’ün 

oyunlar ısmarlaması, yazarlara konular önermesi, metinleri okuyarak 

gereken düzeltmeleri yapması, oyun provalarında bulunması zaten 

bu nitelendirmeyi doğrular mahiyettedir. Bu çalışmaları esnasında 

üzerinde hassasiyetle durduğu noktalar ise, dilin Türkçe olması, metindeki 

sözlerin edebi yönü ve metindeki düşünce yapısı ile vereceği 

mesajdır. Atatürk’ün bir dramaturg gibi yaptığı en önemli çalışmalarından 

üçü Bay Önder, Taş Bebek ve Bir Ülkü Yolu’dur. Adı geçen bu 

üç eserde de yine öncelikle kullanılan dilin sadeliğine, anlaşılırlığına 

947 10 Haziran 1926, “Tiyatro Sanatçılarına Dair”, ASD, C. II, s. 258. 

948 And, Türk Tiyatrosunun Evreleri, s. 367-368.

424 


ve Türkçe olmasına dikkat çekilmiştir 949 . 

Atatürk’ün Taş Bebek, Bay Önder, Bir Ülkü Yolu gibi oyunlarda 

hassas davrandığı noktalardan biri de oyunlarda en az bir önemli kadın 

kişiliğinin bulunmasıdır. Çünkü Atatürk üstün erdemleri bünyesinde 

barındıran Türk kadını tiplemesi ile halka, Türk kadınına sahnelerden 

de mesaj vermeyi hedeflemiştir. Örneğin Faruk Nafiz’in o 

meşhur Akın oyununa büyük ilgi göstermiştir. Öyle ki, oyunu ilk önce 

Afet Hanım incelemiş, sonra kendisi konuyu yazarından dinlemiş, 

provalarına gitmiş ve sonra da oyunun sahnelendiği 4 Ocak 1932 

günü Ankara Türk Ocağı salonunda hazır bulunmuştur. Oyunun aynı 

ay Şehir Tiyatrosu’nda sahnelenmesi esnasında ise Atatük’ün talebi 

üzerine oyundaki üç kadın rolünü tiyatronun en önemli üç kadın 

oyuncusu üstlenmiştir 950 . Akın piyesi yıllar sonra Cumhuriyetin 50. 

yılı münasebetiyle Devlet Tiyatrosu tarafından tekrar sahnelenmiştir 

. 

Atatürk’ün hazırlattığı üç oyundan ilk ikisi yani Bay Önder ve 

Taş Bebek opera yapılmıştır. Necil Kâzım Akses’in eseri olan Bay 

Önder ile Ahmet Adnan Saygun’un Taş Bebek eserlerini daha sonra 

başka eserler takip etmiştir. Burada önemli olan devlet başkanı 

Atatürk’ün diğer çalışmalarının yanında dramaturji çalışmaları yapması, 

sanata ve sanatçıya bu kadar çok vakit ayırması ve yazarları 

teşvik etmesidir. Gerçekten ender rastlanacak durumlardan olan bu 

tutum, aslında onun meseleye verdiği önemin en açık göstergesidir. 

Burada verilen mesaj, tiyatronun bir kamu hizmeti olduğu ve kesinlikle 

devlet desteğine ihtiyacı olduğu şeklinde algılanabilir. Cumhuriyetin 

ilk günlerinden itibaren verilen bu uğraş neticesinde çok 

önemli adımlar atılmış ve büyük aşamalar katedilmiştir. 

949 Münir Hayri Egeli’ye ait olan bu çalışmalar, Ankara’da Milli Kütüphane’de 

Münir Hayri Egeli Dosyasında saklanmaktadır. Atatürk’ün el yazısıyla oyun 

metinleri üzerinde yaptığı düzeltmeler burada görülebilir. Bu arada Atatürk’ün 

yaşamı örnek alınarak yazılan Bay Önder isimli oyun, kendisinin yaptığı düzeltmelerle 

birlikte 1934 yılında kitap olarak da yayımlanmıştır. 

950 Ayrıntılı bilgi için bk. M. And, Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu, Türkiye 

İş Bankası Yay., Ankara 1983, s. 7-11.


b. Cumhuriyetin İlânından Sonra Türk Tiyatrosu 

Cumhuriyetin ilânı sonrasında, özellikle 1927 yılından itibaren 

ülkenin hemen her yerinde tiyatro kurma eğilimi başlar. Nitekim bu 

amaç doğrultusunda 1930 yılında Belediyeler Kanununun 15. maddesinin 

59. fıkrası gereğince belediyelere tiyatro binası yapma ve 

tiyatro topluluğu kurma imkânı tanınır. Bir önceki dönemde kurulan 

ve zaman içersinde binbir şekle giren Darülbedayi de Nisan 1931 

tarihinde bu kanun gereğince İstanbul Belediyesine bağlı bir kurum 

haline gelir. Bu süreç zarfında Ankara tüm gelişmeleri ilgiyle 

izlemiş, sanatın gelişmesi için gereken desteği her zaman vermiştir. 

Darülbedayi’nin ayakta kalabilmesi için Belediye’den ödenek ayrılması, 

belediyelere tiyatro binası yaptırma ve topluluk bulundurma 

kararlarının çıkması ve de İstanbul’da konservatuarın çekirdeğinin 

oluşturulması gibi önemli adımlar destek bulmuş, Atatürk bütün gelişmelerle 

bizzat ilgilenmiştir. 

1927 yılının bir başka önemli olayı ise Türk Güzel Sanatlar 

Birliği’nin kurulmasıdır. Birliğin amacı müzik, tiyatro, edebiyat, resim, 

süsleme sanatları, heykeltraşlık gibi alanlarda eğitim vermenin 

yanında sergi açmak, konferans düzenlemek, konser ve oyun oynamak 

şeklinde belirlenmiştir. Birliğin başkanlığına ressam İbrahim 

Çallı, genel sekreterliğine İsmail Galip, muhasipliğine de Vasfi Rıza 

seçilmişlerdir. Birliğin 11 Ağustos 1927 günü açılan tiyatro bölümünün 

başkanlığına ise Muhsin Ertuğrul getirilmiştir. Bununla birlikte 

yeni tiyatro dersleri de açılmıştır. Bu dersleri de Küçük Kemal, Celal 

Tahsin, İsmail Galip, Vasfi Rıza gibi sanatçılar vermişlerdir. Ancak 

Halkevlerinin açılmasıyla birlikte bu olumlu faaliyete son verilmiştir 

951 . 

1930’lu yılları, Atatürk’ün sahne sanatlarına olan ilgisinin arttığı 

bir dönem olarak nitelendirmek doğru olacaktır. Bu ilginin artmasında 

1932 yılında açılan ve dönemin önemli kültür kurumlarından biri 

olan Halkevlerinin etkisi büyüktür. Halkevlerinin özellikle tiyatro ve 

müzik kolları, bu dönemde önemli çalışmalara imza atmışlar ve sa- 

951 V. R. Zobu, “Güzel Sanatlar Birliği”, Türk Tiyatrosu, S. 367, Şubat 1966, s. 

1-6; Ö. Nutku, Darülbedayi’nin Elli Yılı, Ankara Üniversitesi Yay., Ankara 

1969, s. 68.

426 


natın halka tanıtılmasında ve halk bazında yayılmasında önemli rol 

oynamışlardır. Bu süreçte yapılan tüm çalışmalar ve çabalar ise tiyatronun 

bir eğitim aracı olma vasfının ön plana çıkarılması ile güzel 

sanatlarda ilerlemenin bir uygarlık göstergesi olduğunun vurgulanması 

gibi bir hedefe hizmet etmiştir. Aynı hedefe İkinci Dünya Savaşı 

döneminde değinen Hasan Âli Yücel, konuya şöyle bir açıklama 

getirecektir: “Biz, tiyatro, konser, opera biçimindeki sanatı, bir uygarlık 

sorunu olarak düşünüyoruz. Bu nedenle, ülkemizin savunması 

için her türlü özveride bulunduğumuz şu dönemde, bu sanat dalının 

gelişmesini durdurmayı değil, hızlandırmayı düşünüyoruz” 952 . Onun 

bu yaklaşımı, bize savaş döneminde dahi Atatürk’ün kültür politikalarının 

ana prensibinden ve hedefinden vazgeçilmediğini göstermektedir. 

Atatürk’ün temsillere bizzat gitmesi, başkent Ankara’da özellikle 

halk katında tiyatroya olan ilginin artmasına neden olmuştur. Doğal 

olarak da bu durumdan en fazla sanatçılar memnun kalmışlardır. 

Çünkü bu, seyirci sayısının artış göstermesine, o da programların 

uzamasına kadar gitmiştir. Atatürk burada karşımıza iyi bir tiyatro 

izleyicisi kimliği ile çıkmaktadır. 

1930 yılına ait önemli bir detay da, Atatürk’ün 11 Nisan 1930 

günü tiyatro sanatçılarını Marmara Köşkü’ne çağırması ve onlarla 

sohbet etmesidir. Grubun içinde bulunan Muhsin Ertuğrul, o gece 

Gazi’den bir tiyatro okulu istediklerini söylemiştir ki bu Türk tiyatrosu 

için bir dönüm noktası olarak kabul edilebilir. Atatürk hemen 

durumu Başbakan İnönü’ye ileterek gereken direktifleri vermiştir. 

Ancak daha sonraki günlerde yapılan yazışmalar neticesinde gereken 

yardımın yapılamayacağı bildirilmiştir. M. Ertuğrul yıllar sonra 

bu konuyla ilgili olarak, Başbakan İnönü’nün de aslında tiyatro ile 

ilgilendiğini, ama devlet çarklarının yavaş dönmesinden ötürü bu tür 

şeylere fazla mesai ve para harcanamadığını yazmıştır 953 . Bütün ilgiye 

rağmen halk arasında tiyatro ile uğraşmanın “küçüklük” sayıldığı 

bir dönemde, devlet adamları arasında da böyle bir işe para sarfetmeyi 

lüzumsuz addedenler çıkmış olabilir. Sonuçta belki Ankara’da bir 

952 Tahsin Konur, Devlet-Tiyatro İlişkisi, Dost Kitabevi, Ankara 2001, s. 19. 

953 Muhsin Ertuğrul, Benden Sonra Tufan Olmasın, Nejat Eczacıbaşı Vakfı Yay., 



tiyatro okulundan altı yıl haber çıkmaz ama, İstanbul Belediyesiyle 

yapılan ortak çalışma neticesinde 19 Kasım 1930 günü İstanbul’da 

Dâdülbedâyi içinde bir Tiyatro Meslek Mektebi açılması başarılır. 

Tiyatro Meslek Okulu’nda öğretim iki yıl olarak belirlenmiş, tiyatro 

tarihi, kuramları, edebiyat, musiki, hareket vs. derslerin programda 

yer alması kararlaştırılmıştır. Okul açıldığında tiyatro derslerini 

M. Ertuğrul, edebiyatı Ali Ekrem, musikiyi Musa Süreyya gibi 

isimler vermişledir. Milli Eğitim Bakanlığı bu okula yıllık 3000 lira 

ödenek ayırmıştır. Ancak “öğretmenlerine para vermeyen, öğrencilerine 

ellişer lira yol parası veren” okul, çok az sanatçı yetiştirdikten 

sonra parasızlık ve ilgisizlik yüzünden iki yıl sonra kapanmıştır 954 . 

Bu başarısız deneme üzerine bu kez de Ahmet Refik Sevengil’in 

bir teşebbüsü söz konusudur. A. Refik’in teklifini onaylayan dönemin 

İstanbul Belediye Başkanı Muhittin Üstündağ, İstanbul’da bir 

konservatuar açılması için birlikte çalışmaya başlar. Bu iş için Viyana 

Musiki ve Tiyatro Akademisi’nin yöneticiliğini yapmış olan 

besteci Joseph Marx davet edilir. Müzik bahsinde de detaylarıyla ele 

aldığımız bu süreçte Marx, okulun üç yıllık olması, bazı derslerin 

eklenmesi, özellikle şan derslerinin programa alınması şeklinde bazı 

tekliflerde bulunur. Ekim 1933 tarihinde kayıtları başlayan okulun 

tiyatro derslerini de M. Ertuğrul verir. Bu okulun üç yıllık ders programı 

ise şöyle hazırlanır: 

Birinci yıl: Beden eğitimi, soluk denetimi, diksiyon, mimik, dramaturgi, 

dans, tiyatro tarihi, şan. 

İkinci yıl: Hareket, temsil, tiyatro tarihi, giysi tarihi. 

Üçüncü yıl: Tiyatro tarihi, klasik oyunların laboratuvar çalışması, 

sahne üzerinde uygulama. 

Marx’ın attığı bu adım ile kurum 1933 yılından bu yana eğitimine 

devam etmektedir. Bu geçen süre zarfında konservatuardan 

çok sayıda sanatçı yetişmiştir. Örneğin, ilk akla gelenlerden biri 

İstanbul’daki bu okuldan mezun olup Almanya’da eğitimini tamamlayan 

dramatik sopranomuz Semiha Berksoy’dur955 . 

954 Nutku, Darülbedayi’nin Elli Yılı, s. 72; Ertuğrul, a.g.e., s. 468. 

955 Nutku, Darülbedayi’nin Elli Yılı, s. 72-73.

428 


1930 yılı, İstanbul ve tiyatro deyince akla ilk gelen gelişmelerden 

biri de yeni kurumlar ve yeni tiyatro topluluklarıdır. Çünkü 

Darülbedayi’nin yaşadığı sorunlar, çok sayıda sanatçının kurumdan 

ayrılarak kendilerine yeni bir yol çizmesiyle sonuçlanmıştır. Aslında 

bu bir arayış dönemidir. İşte bu dönemin en çarpıcı örneklerinden biri 

de, Darülbedayi’nin kalıplaşmış tiyatro anlayışına karşı çıkan Ercüment 

Behzat (Lav) ve Ertuğrul Sadi (Tek) nin Aralık ayının sonlarında 

956 kurdukları Türk Akademi Tiyatrosu (TAT) isimli topluluktur. 

Farklı bir anlayışla kurulan toplulukta, Rıfat Oğuz, Ömer Lütfi, Seza 

Kâmuran, Fatma Dürnev, Muvaffak İhsan, Hakkı Nezih gibi sanatçılara 

yer verilmiştir. Çalışmalarını Şehzadebaşı’ndaki Hilâl Tiyatrosunda 

sürdüren TAT, ilk olarak Ercüment Behzat’ın yazdığı Rejisör 

Nasıl Çalışıyor ya da Bravo Rejisör isimli komediyi sahneye koymuştur. 

Bu oyunun tamamen Muhsin Ertuğrul’u ve Darülbedayi’yi 

eleştirmek için sahnelendiği belirtilmektedir. TAT, “Türk tiyatro tarihinde 

bir görüşü yansıtması ve bir tür başkaldırı niteliği taşıması 

bakımından önemli bir adım” 957 olarak gösterilmektedir. Ancak buna 

rağmen uzun ömürlü olamamış ve 1931 yılının ilk aylarında topluluk 

dağılmıştır. Şunu söyleyebiliriz ki, 1930’lar ülkede pek çok 

gelişimin ve değişimin başladığı, belki sanatta da demokratikleşme 

sürecinin ve mücadelenin verilmeye başlandığı bir geçiş dönemidir. 

En azından örneklerini verdiğimiz bu oluşumlar, yaşanan tartışmalar 

ve ayrılıklar daha sonraki süreçte önemli kazanımları beraberinde 

getirmiştir. Örneğin daha 1930’larda TAT’ın başlattığı bu tutum, tam 

otuz yıl sonra Ankara Sanat Tiyatrosu (AST) ve Dostlar Tiyatrosu 

şeklinde yeniden tezahür etmiştir. 

1930 yılının önemli sanat olayları arasında Ankara’da Yeni Türk 

Ocağı Tiyatrosu’nun açılması da zikredilmelidir. Nisan 1930 tarihinde 

İstanbul’dan Darülbedayi sanatçıları da bu açılışa giderek şehirde 

bazı temsiller vermişlerdir. Sanatçılar burada repertuarlarındaki 

Hamlet, Müraî, Muhayyel Hasta gibi klasiklerle, Alman ve Fransız 

956 Eylül 1930 tarihli bir gazetede, Türk Akademi Tiyatrosu adıyla bir tiyatronun 

kurulacağını, bunun için Hükümete müracaat edildiğini, topluluk için bir yabancı 

rejisör getirileceğini, hatta bir Alman profesör ile de temasa geçilmiş 

olduğunu öğreniyoruz (Son Posta, 28 Eylül 1930, s. 2). 

957 Cumhuriyet’in 75. Yılı, C. I, s. 102.


tiyatrosundan modern piyesleri oynamışlardır. Sanatçıları huzuruna 

çağıran Atatürk’ün, başta M. Ertuğrul olmak üzere gruptakilere “Siz, 

benim ta ataşemiliterlik çağımdan beri memleketimizde görmeyi 

candan özlediğim bir hayali gerçekleştirdiniz. Böylesine birbirine 

bağlı bir sanat topluluğunu kendi imkânlarınızla hazırlayıp bize getirdiniz, 

gösterdiniz” şeklinde iltifatlarda bulunduğu, ondan sonra da 

etrafındakilere dönerek “...Hepiniz mebus olabilirsiniz, vekil olabilirsiniz, 

hatta Reisicumhur olabilirsiniz, fakat sanatkar olamazsınız. 

Hayatlarını büyük bir sanata vakfeden bu çocukları sevelim” 958 dediği 

bilinmektedir. 

Atatürk bu tavrı ve görüşleri ile hem tiyatro sanatının ve sanatçılarının 

itibar kazanmasını, sanata ilginin artmasını sağlamış hem 

de tiyatronun aslında bir kamu hizmeti olduğunu ve kesinlikle devlet 

tarafından desteklenmesi gerektiği görüşünü ortaya koymaya çalışmıştır. 

Şüphesiz bu, sanatın gelişimi için önemli bir merhaledir. 

Burada tiyatro ve devlet faktörü hemen göze çarpmaktadır. Çünkü 

zaman zaman birbiriyle çatışan bu iki kurum hep bir arada yaşamak 

zorunda kalmıştır. Cumhuriyetin ilk günlerinden beri, kimi zaman 

tiyatro topluluklarına tekel hakkı verilmiş (Osmanlı’da olduğu gibi), 

desteklenmiş, kimi zaman da sıkı denetime tâbi tutularak oyunları 

sansür edilmiştir. Ama her şeye rağmen tiyatro, iyi bir propaganda 

aracı olarak varlığını sürdürmeye çalışmıştır. Çünkü sinemanın ve 

televizyonun olmadığı dönemlerde tiyatro, en önemli ve etkili iletişim 

araçlarından biridir. Üstelik tiyatro insanların, yöneticilerin 

vazgeçilmez eğlence tarzıdır. Cumhuriyetin ilk yıllarında, bilhassa 

inkılâbı yapan sınıfın ve aydınların en gözde kültür aktivitesi tiyatro 

olmuştur. Devletin meseleyle bu kadar yakından ilgilenmesi, sanatın 

gelişmesine büyük katkı sağlamıştır 959 . 

958 M. Ertuğrul, “Bir Dönüm Gecesi (11 Nisan 1930)”, Cumhuriyet, 14 Nisan 

1963, s. 2 ve 7; Özgü, “Atatürk’ün Edebiyat ve Sanat Anlayışı”, s. 1165- 

1166. 

959 Bu ilişki günümüzde yasalara kadar uzanmıştır. Bilindiği gibi, 1982 anayasasının 

“Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” başlıklı üçüncü bölümünde yer 

alan 64. madde “Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçıyı korur. Sanat eserlerinin 

ve sanatçının korunması, değerlendirilmesi, desteklenmesi ve sanat sevgisinin 

yayılması için gereken tedbirleri alır” hükmünü içermektedir. Devlet

430 


Aslında sanatın, tiyatronun devlet eliyle desteklenmesi ve bir 

kamu hizmeti kapsamında ele alınması, daha Cumhuriyetin ilk yıllarından 

itibaren gündeme getirilmiş ve bazı girişimlerin ortaya 

çıkmasına zemin hazırlanmıştır. Örneğin ilk girişim, Şadi Fikret’in 

Anadolu’yu dolaştıktan sonra Ankara’ya gelip yerleşmesi ve burada 

bir de Milli Sahne adıyla bir tiyatro kurmasıyla başlamıştır. Bunun 

üzerine Ankara’da bulunan devlet ileri gelenleri, gazeteci ve söz sahibi 

kişiler bu kuruluşu ayakta tutabilmek adına Türk Tiyatrosu’nu 

Himayet Cemiyeti adıyla bir dernek kurmuşlardır. Dernek tüzüğünün 

ilk maddesinde de belirtildiği üzere kuruluş amacı, “Türk 

Tiyatrosu’nun tam ve mütekâmil bir teessüs ve inkişâf kazanmasını 

temin” etmek olarak belirlenmiştir. Derneğin, 16 kişilik Himayet 

Heyeti, 6 kişilik İdare Heyeti, 1 Temsil Heyeti, 5 tanınmış yazardan 

oluşan Edebi Heyet’ten oluştuğu belirtilmiştir. Asıl ilginç olan, bu 

olayın ne kadar büyük bir ciddiyetle ele alındığıdır. Derneğin Hâmi 

Heyeti’nde 960 yer alan isimlere bakıldığında bu çok açık bir şekilde 

ortaya çıkmaktadır. Tüzükte açıkça belirtilmeyen tek madde, derneğin 

Şadi Fikret’in Milli Sahne’sini korumak amacıyla kurulduğudur. 

Buna rağmen derneğin çalışmaları hakkında fazla bir bilgi mevcut 

değildir. Sanatın devlet eliyle desteklenmesine dair verilebilecek 

başka bir örnek de Türk Sanayi-i Nefise Birliği (Türk Güzel Sanatlar 

Birliği) nin kurulmasıdır. Ancak bilindiği gibi Halkevlerinin açılması 

neticesinde bu birlik de çok uzun ömürlü olmamıştır. 

c. Darülbedayiden Şehir Tiyatrosuna 

1908’de ilân edilen II. Meşrutiyet ülkede inanılmaz bir canlan- 

sanat ilişkisi kapsamında ilginç bir detay da, Devlet Tiyatrosu Kanununda, 

Devlet Tiyatroları’nda, Genel Müdürün, Milli Eğitim Bakanı’nın teklifi ile 

sahne hayatında tanınmış, başarılı sanatçılar arasından, 3656 sayılı kanunun 

6. maddesi uyarınca görevlendirilmesi hükmünün yer almış olmasıdır . Yalnız 

günümüzde, Devlet Tiyatroları, İstanbul, Bursa, Ankara, İzmir, Trabzon, 

Diyarbakır, Van, Erzurum, Adana, Antalya ve Sivas’taki müdürlükler ile aynı 

merkeziyetçi yapı içersinde, Kültür Bakanlığı’na bağlı olarak etkinliklerini 

sürdürmektedirler (Korur, a.g.e., s. 89-91). 

960 Derneğin hâmi heyetinde, Maarif Vekili Şükrü Saraçoğlu (Dernek Başkanıdır), 

Necati Bey, Vasıf Bey, Salih Bey, Yunus Nadi, Kılıç Ali, Ruşen Eşref, Falih 

Rıfkı, Hakkı Tarık gibi isimler yer almaktadır (And, Cumhuriyet Dönemi 

Türk Tiyatrosu, s. 12).


ma yaratmıştır. Aslında meşrutiyet sadece insanlara değil sanata da 

özgürlük getirmiştir. Bu dönemde müzikte olduğu gibi tiyatroda da 

gözle görülür bir canlanma ve hareketlilik söz konusudur. Hürriyetin 

etkisiyle gençler tiyatroya daha fazla ilgi göstermeye başlamışlardır. 

Muhsin Ertuğrul o dönemi anlatırken, Beyazıd Meydanı’ndan 

Haydarpaşa’daki Tıbbıye avlusuna kadar hemen her köşede bir tiyatro 

sahnesi kurulduğunu ve özellikle gençlerin Namık Kemal’in 

Vatan yahut Silistre, Zavallı Çocuk gibi oyunlarını oynadıklarından 

bahsetmiştir 961 . Ancak bu ilgi uzun süreli olmamış, meşrutiyet hevesi 

geçmeye başlayınca tiyatroya olan ilgi de geride kalmıştır. Bundan 

sonra sadece sanata, tiyatroya ilgi gösteren bir avuç idealist sanatçı 

mücadelesine devam etmiştir. İşte bu bir avuç idealist sanatçı ve 

sanatseverin çabasıyla ülkede çok önemli bir adım atılmıştır ki o da 

İstanbul’da Darülbedayi’nin kurulmasıdır. 

Asıl adı Dârü’l-bedâyi-i Osmânî olan Darülbedayi, bugün İstanbul 

Belediyesi’ne bağlı Şehir Tiyatrolarının kuruluşundan 1931 

yılına kadar kuruma verilen addır. “Güzellikler evi” manasına gelen 

Darülbedayi’nin isim babası Ali Ekrem Bolayır’dır. 1912-14 yıllarında 

kısa bir süre İstanbul Belediye Başkanı olan Operatör Cemil 

Topuzlu (1868-1958), göreve geldikten sonra çok önemli işlere imza 

atmıştır. Bunlardan ilki Gülhane Parkı’nı düzenleyip halka açmak, 

diğeri de o çok arzu edilen konservatuarı kurmaktır. Başkan 

İstanbul’un suya, parka, yola olan ihtiyacı dışında sanata olan gereksinimi 

de düşünerek böyle zor bir görevi üstlenmiştir. İstanbul 

Belediyesine bağlı, tiyatroya oyuncu yetiştirecek ve aynı zamanda 

müzik eğitimi de verecek bir kurum oluşturabilmek için ilk etapta 

bir uzmandan yararlanılması düşünülmüş ve dünyaca ünlü tiyatro 

adamı Fransız André Antoine İstanbul’a davet edilmiştir 962 . 28 Haziran 

1914 günü İstanbul’a gelen Antoine okulun kuruluş çalışmalarına 

hemen başlamıştır. Fransa’dan üç aylığına çağrılan Antoine, bir 

yandan ders programlarını yaparken diğer yandan da okulun giriş 

sınavlarıyla ilgilenmiştir 963 . Belediyenin 12.000 Frank gibi bir bütçe 

ayırdığı belirtilen Darülbedayi’nin giriş sınavları hemen yapılmış, 

961 M. Ertuğrul, İnsan ve Tiyatro Üzerine Gördüklerim, Yankı Yay., İstanbul 

1975, s. 73. 

962 Özakman, a.g.m., s. 1051. 

963 Antoine’nın çalışmaları ve Darülbedayi hakkında bk. Reşat Nuri Güntekin’in 

Tiyatro ile İlgili Makaleleri, Haz. Kemal Yavuz, MEB, İstanbul 1976, s. 345- 

352.

432 


başvuran 8’i hanım 197 kişi içinde çok ünlü isimler 964 yer almıştır. 

Okul, tiyatro ve müzik olmak üzere iki bölümden teşekkül ediyor, 

müzik bölümü alaturka ve alafranga şeklinde iki şubeden, tiyatro 

bölümü de trajedi, dram ve komedi sınıflarından oluşuyordu. 

André Antoine’nin genel yönetici olduğu bu okulda Reşat Rıdvan 

Bey 965 yönetici yardımcısı ve Temsil Kolu başkanı olmuştur. Tiyatro 

bölümünde; Mardiros Mınakyan, Burhanettin, Ahmet Fehim, Rıza 

Tevfik, Şahap Rıza, Salih Fuat, Mösyö Rioti, Sadık Bey, Arif Hikmet, 

Kemal Emin (Bara) gibi isimlerin haricinde asistanlığa tayin 

edilen Muhsin Ertuğrul, Halit Fahri Ozansoy, Celal Tahsin, Hakkı 

Tahsin isimli öğrenciler de yer almışlardır. Ali Rıfat Bey’in başkanı 

olduğu Müzik bölümünde ise daha önce de bahsedildiği gibi (Türk 

Müziği ve Batı Müziği dallarında) Zekaizade Ahmet, Rauf Yekta, 

Cemil Bey, Leon Hancıyan, Dr. Suphi, Şevkey Gevay, Zeki Bey, 

Ahmet Kadir Kemali, Saadettin Bey, Hafız Yusuf, İsmail Hakkı Bey, 

Victor Radeglia, Jean Avolio, Albert Braun, Paul Lange, Aram Sinanyan, 

Halo Selvelli, Furlani, Mescemes ve Silvio Kenssy gibi sanatçılar 

görev yapmışlardır 966 . 

7 Temmuz 1914 tarihinde verilen ilân ile öğrenci kaydına başlanmış, 

neticede başvuran 197 kişiden 63’ü başarılı olmuştur. Bunlar 

arasında M. Ertuğrul, Behzat Hâki, E. Beliğ, İ. Galip, A. Muvahhit, 

E. Ninemeciyan, P. Safa, H. Fahri vs. gibi isimler de mevcuttur. Başvuran 

bayan öğrencilerin hepsi Hıristiyandır 967 . Ancak kısa bir süre 

sonra çıkan Birinci Dünya Savaşı yüzünden Antoine ülkesine dön- 

964 Muhsin Ertuğrul, Ali Naci Karacan, Peyami Safa, Halit Fahri Ozansoy, Behzat 

Hâki Butak, Emin Beliğ, Ahmet Muvahhit, İsmail Galip Arcan, Raşit Rıza 

Samako vs. 

965 Reşat Rıdvan Bey, 1900’lü yılların başında İstanbul Belediye Başkanı olan 

Rıdvan Paşa’nın oğludur. Paşa, oğlunun tiyatro merakından ötürü kesin çözüm 

olarak İstanbul’da Türk dilinde verilen tüm temsilleri yasaklamıştır (1904). 

Yalnız yabancı toplulukların temsilleriyle karagöz, meddah bunun dışında 

bırakılmıştır. Ancak Rıdvan Paşa’nın 1906’da öldürülüşü ile bu yasak sona 

ermiştir. Meşrutiyetin ilânı ile birlikte Reşat Rıdvan Bey de tekrar tiyatroya 

kavuşmuştur. Darülbedayi’nin tiyatro bölümü başkanı olan Reşat Rıdvan, ilk 

Türk rejisörü olarak da kabul edilmektedir (Özakman, a.g.m., s. 1049-1050; 

Konur, a.g.e., s. 182). 

966 Nutku, Dünya Tiyatrosu Tarihi, s. 742-743. 

967 Nutku, a.g.e., s. 743.


mek zorunda kalmıştır (Ağustos 1914) 968 . Yarım kalan çalışmalar 

bundan sonra hem Reşat Rıdvan Bey’in hem de Cemil Paşa’dan sonra 

başkan olan İsmet Bey’in gayretleriyle sürdürülmüştür. Örneğin 

açılışı ertelenen Darülbedayi için Reşat Rıdvan bir tören düzenlemiş, 

ancak bu çabasıyla dahi kurumun kapanmasına mâni olamamıştır. 

İşte bu noktada yeni belediye başkanı İsmet Bey (Canpolat), hazırlattığı 

otuz yedi maddelik bir programla meseleyi tekrar gündeme 

getirmiştir. Bu programa göre, kurum bir okuldan öte aynı zamanda 

temsiller veren bir tiyatro topluluğu da olacaktı. Nitekim Darülbedayi 

zamanla okul özelliğini yitirecek ve sadece temsiller veren bir 

topluluk olarak varlığını sürdürecektir. 

Yönetmeliğin hazırlanmasının ardından hemen oyun hazırlama 

işine ağırlık verilmiştir. İlk gösterisini 13 Ocak 1915 günü Victor 

Hugo’nun Ruy Blas adlı oyunundan bir parça ile Mınakyan denetiminde 

Altı Aydan Beri isimli bir komedya ile yapan Darülbedayi’nin 

verdiği ilk profesyonel temsil, Hüseyin Suat’ın Emil Faber’ın La 

Maison d’Argile isimli eserinden uyarladığı Çürük Temel’dir (20 

Ocak 1916). Darülbedayi’nin oynadığı ilk Türkçe oyun ise Halit 

Fahri Ozansoy’un Baykuş isimli manzum eseridir. M. Ertuğrul’un 

sahneye koyduğu bu eser 2 Mart 1917 gecesi seyirci karşısına çıkmıştır 

969 . Bu gelişmeler tiyatro için son derece ümit vericiydi, ancak 

mali problemlerden ötürü kuruma dahil olan müzik bölümü Mart 

1916 tarihi itibarıyla kapatılmıştır. Darülbedayi temsil bölümü ise 

bunun aksine genişlemeye devam etmiş, hatta bu dönemde tiyatro 

topluluğuna Vasfi Rıza, Hazım Körmükçü gibi isimler katılmıştır. En 

önemlisi ise 1918 yılında Darülbedayi’ye ilk defa Müslüman Türk 

kızlarının 970 öğrenci olarak alınmasıdır. Bunlardan birisi de bilindiği 

gibi Afife Jale’dir. Ancak 1920 yılında Hüseyin Suat’ın Yamalar adlı 

oyunuyla Kadıköy’deki Apollon Tiyatrosu’nda sahneye çıkabilen 

Afife Jale (1902-1941), bugün sahneye çıkan ilk Müslüman Türk 

kadın tiyatro oyuncusu unvanına sahiptir. Onun, Türk kadınına sah- 

968 Fuat, a.g.e., s. 265-266. 

969 Nutku, a.g.e., s. 745-746; Nutku, “Darülbedayi”, DİA, C. VIII, s. 515. 

970 10 Kasım 1918’de Afife haricinde Behire, Memduha, Beyza ve Refika isimli 

genç kızlar Darülbedayi’ye girmişlerdir. Bunlardan Afife ve Refika stajyer 

kadrosuna alınmışlardır (And, Türk Tiyatrosunun Evreleri, s. 278).

434 


neye çıkma cesaretini vermesi ile çeşitli kentlerde Seniye, Mebrure, 

Leman, Huriye, Hikmet, Ruhat Hanımlar da sahneye çıkmışlardır. 

Yine Afife Hanım ile Şaziye Hanım’ın da Ferah Tiyatrosu’nda birlikte 

sahneye çıktıkları bilinmektedir. Bu arada Bedia Hanım ile 

Münire Hanım 1923 yılında Kemal Film’in çektiği Ateşten Gömlek 

isimli bir filmde rol almışlardır 971 . Gerçek anlamda Türk kadınının 

sahnelerde yerini alması ise Cumhuriyet ile birlikte gerçekleşmiştir. 

İlk etapta A. Jale’nin attığı bu cesur adımı, daha önce de ifade 

ettiğimiz üzere Cumhuriyetin ilk yıllarında Bedia Muvahhit, Neyire 

Neyir Otello’da, Nazire Sedat Hanım da Balo Kaçakları operetinde 

sahneye çıkarak devam ettirmişlerdir 972 . 

Darülbedayi’nin açılış tarihinin tam dünya savaşına denk gelmesi 

büyük bir şansızlık olarak değerlendirilebilir. Çünkü derslere başlanacağı 

sırada savaş ilân edilmiş, Antoine derhal Paris’e dönmek 

zorunda kalmıştır. İşin en kötüsü ise sanatçıların çoğunun silâh altına 

alınmış olmasıdır ki özellikle savaşın sonlarında bu yüzden pek temsil 

verilememiştir. 1918 yılında ancak Behzat Butak’ın katılımıyla 

Münir Nigâr ve Hüseyin Suat Beylerin adapte ettikleri Kayseri Gülleri 

isimli komedi oynanabilmiştir 973 . Mevcut durum Belediye İdare 

Meclisi ile sanatçıların arasındaki anlaşmazlığı daha da artırmıştır. 

1916-26 yılları arasında disiplinsizlik, adam kayırma ve özellikle 

de parasızlık yüzünden kurumda dağılma tehlikesi yaşanmış, sanatçılar 

arasında ciddi çatışmalar başgöstermiştir. Bu arada Türk kadınının 

sahneye çıkması konusunda İdare Meclisi ile Temsil Heyeti 

arasında tartışmalar yaşanmaya devam etmiştir. Bu gergin ortamın 

çalışmalarda istenen verimin alınmasına mâni olduğu söylenebilir. 

Bunların yanı sıra 1920 yılında A. Jale’nin sahneye çıkması, Dahiliye 

Nazırının emriyle Darülbedayi’nin ödeneğinin kesilmesine neden 

olmuştur 974 . Yaşanan bu olumsuzluklar topluluktan bazı isimlerin 

kopması ve hatta başka toplulukların 975 kurulmasıyla sonuçlanmış- 

971 Fuat, a.g.e., s. 267. 

972 And, Türk Tiyatrosunun Evreleri, s. 278. 

973 Lütfi Ay, “Türkiye’de Konservatuar Açılması Teşebbüsleri”, Devlet Tiyatrosu 

Dergisi, S. 18, Aralık 1962, s. 19. 

974 Ay, a.g.m., s. 19. 

975 Darülbedayi dışında kurulan topluluklar hakkında bk. M. And, “Tanzimat ve 

Meşrutiyet Tiyatrosu”, TCTA, C. VI, s. 1618-1619.


tır. Bu çatışmalar sonunda kurumdan ayrılan kişilerden biri olan M. 

Ertuğrul da Almanya’ya giderek 1921 yılına kadar orada kalmıştır. 

Ertuğrul dönüşünde bir tiyatro heyeti kurarak İbsen’in Hortlaklar 

isimli eserini sahneye koymuştur. Fakat bu kez de oyunu kendi hesabına 

oynattığı gerekçesiyle ikinci kez kurumdan çıkarılmıştır. Ancak 

kısa bir süre sonra onun eksikliğinin yetkililerce hissedilmesi, M. 

Ertuğrul’un tekrar Darülbedayi’ye dönmesine neden olmuştur (Şubat 

1919). 

Darülbedayi hakkındaki ikinci yönetmelik işte bu olaylar üzerine 

çıkarılmıştır. Kasım 1920 tarihinde hazırlanan yeni yönetmelik 

gereğince kurum, bir eğitim kurumu özelliğini yitirerek sadece oyunlar 

oynayan bir topluluk haline getirilmiştir. Daha doğrusu Darülbedayi 

konservatuar özelliğini resmen kaybederek ödenekli bir Belediye 

Tiyatrosu şeklini almıştır. Bu süreçte turneler devam ederken, 

parasızlığın da etkisiyle oyuncuların birkaç kez topluluktan ayrılıp 

tekrar geri döndükleri görülmüştür. Darülbedayi sanatçıları 1923-42 

yılları arasında çok sayıda turneye çıkmıştır. Topluluğun Ege Bölgesi 

turneleri toplam 36, Karadeniz turneleri 23, Marmara turneleri 9, 

Akdeniz turneleri 18, Anadolu turneleri 25 ve Doğu turneleri de 23 

yer olarak tespit edilmiştir 976 . Temmuz 1923 tarihinde ilk Anadolu 

turnesine çıkan topluluk, özellikle İzmir’de M. Kemal Paşa’nın desteğini 

de almayı başarmıştır. Bu dönemde Darülbedayi’den ayrılan 

bir grup ise Şadi Fikret öncülüğünde Milli Sahne’yi kurmuştur ki 

bu, ilerleyen günlerde Ankara’nın ilk yerleşik tiyatro topluluğu olacaktır. 

B. Muvahhit, N. Neyir gibi sanatçıların katılmasıyla çalışmalarına 

Şehzadebaşı’ndaki Ferah Tiyatrosu’nda devam eden topluluk 

ise yine bazı anlaşmazlıklar yüzünden dağılmış (1924) ve kurumdan 

ayrılan bazı oyuncular Türk tiyatrosunda çok ayrı bir yeri olan Ferah 

Tiyatrosu’nu kurmuşlardır. Bu durum 1926 yılına kadar böyle 


1924 yılında dönemin İstanbul valisi ve belediye başkanı olan 

Ali Haydar Bey’in önemli bir çabası söz konusudur. Ali Haydar 

Bey, Darülbedayi’nin Avrupa’daki çağdaşları ile aynı seviyeye çıkarılması 

amacıyla bir kurultay toplanmasına ön ayak olmuştur. 


436 


Buna göre, Halit Ziya Uşaklıgil’in başkanlığında kurulan komisyonda 

Darülbedayi’nin bütçesi gündeme getirilmiş ve “müessesat-ı 

hayriyeye muavenet bütçesi”nden aktarılmak üzere kuruma beş bin 

lira ödenek ayrılması kararlaştırılmıştır. Bu arada çalışmalarını tamamlayan 

Halit Ziya komisyonu, 15 Mart 1924 günü raporunu Ali 

Haydar Bey’e sunmuştur. Adı geçen raporda, kurumun doğru bir 

yapıya kavuşabilmesi için öncelikle adının Şehir Tiyatrosu olarak 

değiştirilmesi, sanatçıların aylıklarının artırılması, onlara gelirden 

belli oranda prim verilmesi, Avrupa’dan bir başyönetmen getirtilmesi 

ve herşeyden önce de bir tiyatro okulunun açılması gibi konular 

gündeme getirilmiştir 977 . Ancak komisyonun altını çizdiği bu önemli 

noktaların gündeme gelip gerçekleşmesi için kısa bir süre daha beklemek 

zorunda kalınmıştır. 

Türk tiyatrosu için hizmet veren Darülbedayi’nin içinde bulunduğu 

karışık durumun farkına varan Atatürk 1926 yılında bazı 

uyarılarda bulunmak zorunda kalmıştır. Bunun üzerine kurumun belediyeye 

bağlı bir kuruluş haline getirilmesi de kaçınılmaz bir hal 

almıştır. Nitekim aynı yıl belli esaslar çerçevesinde kurum belediyeye 

bağlanmıştır. 1926 yılının sonlarında yeni bir çalışma düzenine 

sokulan Darülbedayi’nin en büyük şansı ise belediye başkanlığına 

getirilen Muhittin Üstündağ’dır. Bu dönemde sanat ve kültür 

işlerine büyük önem veren Başkanın katkılarıyla önemli işlere imza 

atılmıştır. Örneğin aynı yıl Sanayi-i Nefise Müdürlüğü ve Sanayi-i 

Nefise Encümeni kurulmuştur. Ayrıca sanatçıların aylıklarını, bütçe 

ve yönetim konularını düzenleyen yeni bir yönetmelik hazırlanmıştır. 

Bunların haricinde vergilere de belli bir düzenleme getirilmiştir. 

Örneğin en azından Haziran 1927 tarihinde Maarif Vekâleti’nin çıkardığı 

1167 sayılı kanun ile bu tür müesseselerin verecekleri konser 

ve temsillerden “istihlâk” vergisinin alınmaması kararlaştırılmıştır. 

Yine bu dönemde belediye başkanının verdiği destek üzerine tiyatro 

toplulukları kendilerini toplamayı başarmışlardır. Örneğin Ercüment 

Behzat Lav, Şaziye Moral, Muammer Karaca gibi oyuncuların katılımı 

ile topluluk Odeon Tiyatrosu’nda çalışmalarına başlamıştır. Neti- 

977 Ö. Nutku, “Cumhuriyet Döneminde Türk Tiyatrosunu Geliştiren İlk Adımlar”, 

Atatürk ve Sanat Sempozyumu (26-28 Ekim 1981), İstanbul Devlet Güzel 

Sanatlar Akademisi Yay., İstanbul 1982, s. 109.


cede yeni düzenlemeler ve yeni atamalar sayesinde 1927-28 dönemi 

Darülbedayi için bir dönüm noktası olarak tarihteki yerini almıştır. 

Kurumun bu yeniden yapılanma sürecinde, yurt dışından yeni dönen 

M. Ertuğrul’un 1927 yılında Darülbedayi’nin başına getirilmesi 

ise son derece etkili olmuştur. İşte bundan sonra M. Ertuğrul’un getirdiği 

yeni çalışma düzeni, disiplin ve anlayış ile Darülbedayi seyirci 

karşısına çok daha farklı bir yapıyla çıkmaya başlamıştır. Nitekim 

1927 sonrası dönemde Darülbedayi basit komedi vs. türler yerine, 

repertuarına büyük oyunları alarak seyirci karşına çıkmıştır. Bu dönemde 

repertuarda Shakespeare, Schiller, Molière, İbsen, Tolstoy’un 

dışında, Musahipzade Celal, Halit Fahri, Faruk Nafiz gibi yazarların 

eserlerine de yer verilmiştir. Tabii ki bunda M. Ertuğrul’un büyük 

payı vardır. 1927-30 yılları arasında sadece onyedi yerli oyun sahnelenmiştir. 

Bunun haricinde en çok beğenilen ve en uzun süre oynanan 

oyun ise Shakespeare’in Hamlet trajedisidir. M. Ertuğrul’un bu 

dönemde hazırladığı tüzük de “Türk tiyatro tarihinin disiplinle ilgili 

ilk belgesi” olarak kabul görmüştür 978 . 

Sanat için sadece belediye başkanları değil dönemin devlet adamları 

da önemli katkılarda bulunmuşlardır. Daha önce de belirttiğimiz 

gibi, 1927-28 yılları Darülbedayi için bir dönüm noktasıdır. Öyle ki, 

Milli Eğitim Bakanı Mustafa Necati Bey döneminde Sanayi-i Nefise 

Müdürlüğü ve bir de Encümeni kurulmuştur (Mart 1926). Bu tiyatronun 

gelişmesi açısından son derece önemli bir teşebbüstür. Çünkü 

bu encümenin katkısı ile 25 Haziran 1927 tarihinde çıkan 1167 sayılı 

kanun tiyatro için büyük kolaylıklar sağlamıştır. Adı geçen kanun 

“Maarif Vekaletince terbiyevi mahiyette sayılacak müesseselerin 

verecekleri konserler ve temsillerden istihlak vergisi alınmaması”nı 

öngörmektedir 979 . İlerleyen senelerde tiyatroyu teşvik etmek maksadıyla 

bu tür yardımlara devam edilecektir. 

1930’ların gazete sütunlarında Darülbedayi’nin verdiği temsilleri 

de takip etmek mümkündür. 6 Kasım 1930 tarihi itibarıyla 

Darülbedayi’nin Melo isimli üç perdelik bir oyun oynadığını görüyoruz. 

Bu ilânlarda dikkat çeken bazı hususlar vardır. Örneğin, 

978 Nutku, “Darülbedayi”, s. 516. 

979 Nutku, Darülbedayi’nin Elli Yılı, s. 63.

438 


MELO - 3 Perde-12 Tablo 

Yazan:H. Bernstein 

Tercüme eden:Fikret Adil 

Çarşamba akşamı-Yalnız üniformalı zabitana biletlerde tenzilat 

Cuma günü-Matine 

Cumartesi akşamı-umuma tenzilat 

Dikkat - 6 yaş aşağı çocuklar tiyatroya kabul edilmez980 . 

Daha o yıllarda tiyatrolar bir yandan prensiplerini koymaya çalışırlarken, 

diğer yandan da seyircilerini eğitmek zorunda kalmışlardır. 

Belli günlerde gündeme gelen tenzilâtlar ve matineler ise günümüze 

kadar devam etmiştir. 

1930’lu yıllarda her yeni sezonda yeni eserlere yer verilmeye 

çalışılmıştır. Bunların arasında özellikle operetler dikkat çekmektedir. 

1932 yılında Darülbedayi oyun listesinde Hasan Ferit Bey’in 

Sarı Zeybek isimli opereti, Hüseyin Cahit Bey’in bir tercümesi, Faruk 

Nafiz’in Kahraman piyesi gibi eserler yer almıştır. Basında 1932 

itibarıyla tiyatronun girişinde yine bazı tenzilâtların yapılacağı, halk 

gecelerinin ise haftada ikiye çıkarılmasının muhtemel olduğu şeklindeki 

haberlere rastlamak mümkündür 981 . 

Darülbedayi’nin bu oyunlar sonrasında yaptığı hasılatlar konusunda 

ise yine basından elde ettiğimiz bilgiler sayesinde fikir sahibi 

oluyoruz. Daha dönemin başında 1930 yılında Darülbedayi’nin hasılatı 

tiyatroya olan ilginin giderek arttığını bize göstermektedir. Şöyle 

ki, Belediye idaresinde bulunan Darülbedayi Haziran 1929-Mayıs 

1930 tarihleri arasında 21.000 liralık masrafa karşılık 56.497 lira gelir 

elde etmiştir. Konserlerden ise 341 lira alınmıştır. Toplamda genel 

hasılat, bir önceki seneye nazaran 8.141 lira artış göstermiştir. 182 

günden ibaret olan temsil döneminde toplam 191 piyes oynanmıştır. 

Bu piyeslerden en çok hasılat yapan ise Musahipzade Celal’in Aynaroz 

Kadısı olmuştur. Aynaroz Kadısı 12 temsilde tam olarak 5.521 

lira gelir getirmiştir 982 . 

980 Son Posta, 6 Kasım 1930, s. 6. 


982 Son Posta, 6 Ekim 1930, s. 5.


1930 yılından itibaren Darülbedayi oyuncularının hem yurt 

içinde hem de yurt dışında turnelere çıkarak temsiller verdikleri 

bilinmektedir. Örneğin Eylül 1930 tarihinde Karadeniz vapuru ile 

Samsun’a giden (Karadeniz Turnesi) 17 artist, repertuarlarına Katil, 

Topaz, Teyze Hanım, Bir Kitap, Kör, Hızır, Şahin, Yumurcak, Bekarlar, 

Zehirli Kucak gibi oyunları almışlardır 983 . Bu dönemde oyun repertuarlarında 

bir artış görülmektedir. Sanatçılar ertesi sene de uzun 

bir Ankara turnesi için yola çıkmışlardır. Heyete sadece Kaçakçılar 

filmi ile meşgul olan M. Ertuğrul katılmamıştır 984 . 1932 yılında ise 

Darülbedayi heyetini Diyarbakır’a 985 oyun oynamak için giderken 

buluyoruz. Heyet bundan sonraki dönemlerde de turnelerine devam 

etmiştir. 

Darülbedayi sanatçılarının yurt dışı turnelerinde özellikle 

Yunanistan’ı tercih ettikleri görülmektedir. Bu dönemde Yunan tiyatro 

heyeti ile sıkı bir diyalog söz konusudur. Türk sanatçıların yurt 

dışı turneleri dışında ortak projeler de gündeme gelmiştir. Örneğin 

o günlerde basında Yunan ve Türk tiyatro oyuncularının Othello’da 

buluşacakları ve bir Shakespeare dramının komediye çevrilerek oynanacağı 

duyrulmuştur. Nitekim 1930 yılında Gavrilidis’in başkanlığında 

İstanbul’a gelen Yunan tiyatro heyeti ile Odeon Tiyatrosunda 

sahnelenen Othello oyununda Bedia Muvahhit Hanım konuk sanatçı 

olarak rol almıştır 986 . Bedia Muvahhit’in Desdemona’yı Yunanca 

oynaması o kadar beğenilmiştir ki bu oyunla ünü Yunanistan’a kadar 

gitmiştir. Aynı günlerde Yunan Komedi Trupu adında bir heyet, 

Ekler Tiyatrosu’nda temsiller vermeye başlamıştır. Trupun oynadığı 

ilk piyes bir romanstır. Trupun başında bulunan Matmazel Aliki’nin 

Yunanistan’ın en iyi komedyenlerinden biri olduğu yazılmıştır 987 . Bu 

yakınlaşmayı 1930’lu yıllarda gelişmeye başlayan Türk-Yunan dostluğu 

çerçevesinde ele almak mümkündür. 

Türk basını Matmazel Aliki başta olmak üzere yurt dışından ge- 




986 Ek 18: Bedia Muvahhit Gavrilidis’in yönetimindeki Othello provalarında ve 

Bedia Muvahhit Yunan basınında. 

987 Son Posta, 30 Kasım 1930, s. 1.

440 


len sanatçılara geniş yer ayırmıştır. Yalnız aynı ilgi dışarıda Türk 

sanatçılar için de gösterilmiştir. Örneğin Son Posta gazetesinin geniş 

yer ayırdığı bir haberde, Dârülbedayi sanatçılarından Bedia Muvahhit 

Hanım’ın Atina’ya gittiği, ülkenin en önemli gazetelerinden 

biri olan Akropolis’in kendisi için özel bir otomobil tayin ettiği ve 

sanatçımıza bugüne kadar Avrupalı artistlere bile gösterilmeyen bir 

ilginin gösterildiği yazılmıştır 988 . Hatta aynı haberde Yunan Hariciye 

Nezareti’nin Bedia Hanım’ın şerefine bir de ziyafet verdiği haberleri 

büyük bir hoşnutlukla ifade bulmuştur. Gerçekten de Bedia 

Muvahhit’in 1930 yılında Yunanca oynadığı oyun ününü artırmış, bu 

nedenle ertesi yıl Başbakan İnönü’nün Yunanistan ziyaretinde kendisinin 

de bulunması istenmiştir. Bu seyahatin “Yunan sanatkârlarına 

bir iadeyi ziyaret ve Türk tiyatro sanatının bir propagandası mahiyetinde” 

yapılacağı belirtilmiştir. Bedia Muvahhit’e Yunan sanat 

muhiti ve diplomasisi tarafından bir kabul resmi yapılmış, Yunan 

Başbakanı Venizelos kendisine bir öğle yemeği vermiş, hatta sanatçı 

Yunan cumhurbaşkanı tarafından da ayrıca kabul edilmiştir. 

Bedia Muvahhit Atina’dan döndükten sonra Artist dergisinde 

Yunanistan izlenimlerini uzun uzun anlatmıştır. Bedia Hanım yazısının 

bir bölümünde şunları yazmıştır: “Başvekilimiz, başvekilleri... 

Nazırımız, nazırları...Meb’usumuz, meb’usları... Gazetecilerimiz, 

gazetecileri...Ne bileyim ben? Belediye reisi, sanatkârları, halkı, 

esnafı hepsine ayrı ayrı minnettarım...Yine tekrar ediyorum ki hiç 

lâyık olmadığım merasimle karşılayıp 18 gün sonra aynı programla 

beni teşyi ettiler...Pire belediye reisi o kıymet biçilmez değerli adam 

beni vapura kadar götürmek büyüklüğünü gösterdi...Bunların hiçbiri 

benim şahsım için değildi, ben orada milletimin kadınını, milletimin 

tiyatrosunu anlatmaya çalıştım. Eğer muvaffak olabildimse, 

eğer onlarda iyi bir tesir bırakabildimse, benim için bu tükenmez 

bir şereftir. Bunu o kadar muhafaza edeceğim ki öldükten sonra oğluma 

kalsın. Ona bırakabileceğim en temiz ve en zengin mirasım 

bu olacaktır” 989 . Bu gelişme şüphesiz, Atatürk’ün daha 1923 yılında 


989 Gökhan Akçura, Bedia Muvahhit Bir Cumhuriyet Sanatçısı, İstanbul Büyükşehir 

Belediyesi Kültür İşleri Dairesi Başkanlığı Yay., İstanbul 1993, s. 

58-61.


aralarında Bedia Hanım’ın da bulunduğu bir grup sanatçıyı İzmir’de 

kabul ederek, onların verdikleri temsile iştirak etmesinin ve böylelikle 

Türk kadınlarının sahnelerdeki yerini almasının bir sonucudur. 

Atatürk’ün verdiği cesaret ve teşvik sonucu, 1930 yılında bir Türk 

kadın tiyatro sanatçısının, sanatında bu kadar başarılı olması ve yurt 

dışında ülkemizi temsil etmesi kesinlikle onur verici bir olaydır. Bedia 

Muvahhit’in âdeta bir sanat elçisi olarak görev yaptığı bu gezi 

ve oynadığı oyun, Türk tiyatro tarihi açısından da büyük önem taşımaktadır. 

Türkiye’deki tiyatronun gelişimi yurt dışında da dikkat çekmiş 

ve Avrupa’da bunu konu alan bazı konferanslar düzenlenmiştir. 

Brüksel’de Liege Darülfünun’u profesörlerinden M. Bricteux (Britkö) 

“Türk Halk Tiyatrosuna Dair” konulu konferansında karagözden 

ortaoyununa, ortaoyunundan Darülbedayi’ye kadar geçen bütün 

tiyatro tarihçemizi anlatmıştır. Brüksel’de Fondation Universitaire 

isimli üniversiteye bağlı bir müessesede verilen konferansa yoğun 

ilgi gösterilmiştir. Profesör Türkiye’de tiyatroların artık Avrupaî bir 

şekil aldığını, ülkede garp tiyatro şeklinin hâkim olduğunu ve halkın 

da bundan büyük zevk aldığını söylemiştir 990 . 1930’larda bu tür 

haberlere geniş yer veren bir yayın organı olan Son Posta gazetesi, 

bizde salonları doldurmak için okullardan öğrencilerin götürüldüğünden 

bahisle, Brüksel’de dinleyicilerin böyle bir konferansa üstelik 

para ödeyerek gelmelerine ayrıca dikkat çekmiştir. 

Darülbedayi’nin başarısı başka ülkelerin basınında da yer almıştır. 

Örneğin 22 Aralık 1928 tarihli Cumhuriyet gazetesinin Giornale 

d’İtalia isimli bir İtalyan gazetesinden yaptığı bir alıntıda şu ifadelere 

rastlıyoruz: “...Türkiye kendi ananesinden alınmış hakiki bir milli 

tiyatroya asla malik olmamıştır. Fakat bugün İstanbul’da hüsnü niyyet 

sahibi genç artistlerden mürekkep bir grup, bir tiyatro edebiyatından 

mahrum olmamakla beraber, ecnebi şaheserleri lisanlarına 

adapte etmek suretiyle mucizeler yaratmaktadırlar”. Yalnız bu haberin 

İtalyan Dışişleri Bakanı Senyör Grandhi’nin Türkiye’ye yaptığı 

bir ziyaret esnasında çıkmış olduğunu da gözardı etmemek gerekir. 

Sadece Avrupa’da değil Amerikan basınında da buna benzer 

990 Son Posta, 19 Şubat 1931, s. 5.

442 


haberlerin çıkmış olduğunu görüyoruz. 26 Ocak 1930 tarihli Newyork 

Times gazetesi de Türkiye’de milli tiyatronun oluşumundan ve 

Ankara’da yeni bir tiyatro okulunun açılacağından bahsetmiştir. Gazetede 

konuyla ilgili olarak şu bilgilere yer verilmiştir: “Cumhuriyetin 

kuruluşundan bu yana, Ankara hükümeti, tutucu ve ilkel Anadolu 

köylüsünü yetiştirmek ve yeni Türkiye’nin batıya yönelişindeki tutumunu 

Anadolu halkı arasında yaymak için tiyatronun -sinemanın 

tersine- çok etkili bir değer gücü taşıdığını anlamış durumdadır. Bu 

yeni tiyatronun sanatçıları yoluyla batının çeşitli anlayış ve törelerini 

yaymak ve yine batının anlayışını işleyecek bir oyun yazarları 

kuşağı ortaya çıkartmak Ankara hükümetinin tutumu içindedir” 991 . 

Ayrıca 1930 yılında yürürlüğe giren Belediyeler Kanununun 15. 

maddesinin 59. fıkrası gereğince, Belediyelere tiyatro binası yapma 

ve tiyatro topluluğu kurma hakkı tanınmıştır. Böylece Darülbedayi 

belediyeden ödenek alan bir tiyatro durumuna gelmiş ve sağlam 

temeller üzerine oturmuştur. Özdemir Nutku, Darülbedayi’nin 

1931-46 yılları arasındaki dönemini “deneme ve yenilikler” dönemi 

olarak nitelendirmiştir. Bu yeniliklerin en önemlisi, yerli oyunların 

ön plan çıkarılması ve gösterilen çabadır. Aynı şekilde bu yıllarda 

müzikli oyunlarda bir artış başlamıştır ki bu da tiyatro seyircisinde 

gözle görülür bir artışa neden olmuştur. Deneme-yenilikler döneminin 

ilk başlarında ise Çocuk Tiyatrosu kurulmuştur. 1930’lu yıllarda 

başlayan çalışmaların akabinde 1935-36 döneminde ilk çocuk oyunu 

oynanmıştır 992 . Bugünün tiyatro sanatçılarını, seyircisini ve tiyatro 

alışkanlığını yaratması ve yetiştirmesi açısından Türkiye’de çocuk 

tiyatrosunun kurulması da bir dönüm noktası olarak kabul edilebilir. 

1930 yılının en önemli teşebbüslerinden biri de 15 Şubat 1930 

tarihinden itibaren Darülbedayi isimli bir tiyatro dergisinin çıkarılmaya 

başlanmasıdır. 1935 yılında 60. sayısında adı Türk Tiyatrosu 

olan dergi, 1980’deki 427. sayısında ise Şehir Tiyatrosu olarak değiştirilmiştir. 

Yine ilk ödenekli tiyatro olma vasfını taşıyan Darülbedayi, 

1931 sonrasında yapılan bir değişim ile İstanbul Şehir Tiyatro- 

991 Nutku, Darülbedayi’nin Elli Yılı, s. 67. 

992 M. And, “Cumhuriyet Tiyatrosu”, CDTA, C. IX, s. 2511-2512.


su 993 adıyla varlığını sürdürmeye çalışmıştır. 

Görüldüğü gibi Darülbedayi, 1914 yılında konservatuar kurmak 

amacıyla yola çıkılan, ancak bazı şanssızlıklar ve sebepler yüzünden 

hedefine ulaşamayan bir kurumdur. Ama buna rağmen kapanmamış, 

bazı safhalardan geçtikten sonra bir şehir tiyatrosu haline gelmiştir. 

Şu bir gerçektir ki kurumda her zaman icra faaliyeti ön planda 

olmuştur. Gerek belediye gerekse İdare Meclisi ve Heyetleri öğretimden 

ziyade icraya önem vermişlerdir. Bu da şehir tiyatrosunun 

uzunca bir süre eğitimsiz sanatçılarla yoluna devam etmesine neden 

olmuştur. 

İlk ödenekli tiyatromuz olan Darülbedayi, 1931 yılında alınan 

bir karar ile Şehir Tiyatrosu ve Ekim 1934’te de İstanbul Şehir Tiyatrosu 

adını almıştır. Dram ve komedi bölümlerinde oyunlarını 

sahnelemeye başlayan Şehir Tiyatrosu’nun başına çok sayıda sanat 

yönetmeni 994 gelmiş ve bunlar önemli çalışmalara imza atmışlardır. 

Şehir Tiyatrosu, inişli çıkışlı bu geçmişine ve geçirdiği tüm sarsıntılara 

rağmen ayakta kalmayı başarabilmiştir. Bu süreç içinde yaşanan 

tüm sıkıntıların, tiyatro içi çekişmelerden, yönetmen-rejisör-oyuncu 

ve edebi kurullar arasındaki anlaşmazlıklardan doğduğu bilinmektedir. 

Dönem dönem yabancı rejisörler denendiyse de, kurumu toparlayan 

ve sanatçıları bir düzene sokan tek isim her zaman için M. 

Ertuğrul olmuştur. Fakat M. Ertuğrul’un bazı sebeplerden ötürü ara 

ara tiyatrodan uzaklaştırılması, kurumda çok sık yönetmen değişmesiyle 

sonuçlanmıştır. Bunda hükümet değişiklikleri ile hükümetlerin 

993 Şehir Tiyatrosu, bugün semt tiyatrolarının oluşturulması neticesinde çeşitli 

sahnelerde faaliyetlerini sürdürmektedir. Bugünkü adıyla İstanbul Büyükşehir 

Belediyesi Şehir Tiyatroları, temsillerini Harbiye Muhsin Ertuğrul Sahnesi, 

Fatih Reşat Nuri Sahnesi, Üsküdar Musahipzade Celal Sahnesi, Kadıköy Haldun 

Taner Sahnesi, Gazi Osman Paşa Sahnesi, Ümraniye Sahnesi ve Harbiye 

Cep Sahnesi’nde vermektedirler. Türkiye’nin ilk ve en uzun ömürlü ödenekli 

tiyatro kurumu olan Şehir Tiyatroları, İstanbul’un en önemli kültür merkezlerinden 

biri olarak büyük bir başarıyla halka hizmet vermeye devam etmektedir. 

994 1934-52 döneminde M. Ertuğrul ile başlayan kurum yönetmenliği sırasıyla, 

Max Meinecke (1952-58), M. Ertuğrul (1959-66), Vasfi Rıza Zobu (1967-73), 

M. Ertuğrul (1974-76), Hayri Asılyazıcı (1976-80), V. R. Zobu (1980-85), 

Gencay Gürün (1985-1994), ondan sonra da Erol Keskin ve Kenan Işık gibi 

isimlerle devam etmiştir.

444 


siyasi eğilimleri de son derece etkilidir. M. And’ın belirttiği gibi, 

bu kurumun gelişmesi “belediye başkanlarının siyasi görüşlerine 

ve tutumlarına göre, ya hızlanmış, ya da tamamen durmuştur. Oyun 

seçimi, sahnelenmesi, düzeni, disiplini, huzuru, huzursuzluğu hep 

belediyenin tutumunu yansıtmıştır” 995 . Bir sanat olayında ve sanat 

kurumunda siyasi eğilimlerin baz alınması gerçekten çok düşündürücü 

ve acıdır. Siyasi çıkarlar doğrultusunda sanat kurumlarında görevden 

almalar devam ettiği ve her iktidar değişikliğinde yöneticiler 

ve oyun düzenleri değiştirildiği sürece bir ülkede sanat adına birşeylerin 

yapılması imkânsızlaşır, hatta zamanla bu değişimler yadırganmaz 

hale bile gelebilir. 

d. Ankara Devlet Konservatuarı’nın Kuruluşu 

Şinasi’nin ilk Türkçe oyunu yazdığı 1859 yılından günümüze 

kadar geçen sürede Türk insanı savaşlar da dahil olmak üzere çok 

büyük siyasi, ekonomik ve sosyal buhranlar geçirmiştir. Ama bütün 

bunlara rağmen, yazarı, eleştirmeni, yönetmeni, oyuncusu, seyircisi 

ile çağdaş ve ulusal bir tiyatro kurma fikrinden hiçbir zaman 

vazgeçilmemiştir. Ulusal tiyatro düşüncesi kapsamında yerli oyun, 

yerli oyun yazarı, ulusal biçim ve üslûp da bu oluşumun temel taşları 

olarak belirlenmiştir. Bundan sonraki amaç da üst düzeyde tiyatro 

adamlarının yetiştirilmesi ve bu fikrin bütün devlet adamlarınca 

benimsenmesini sağlamaktır. Bunda Türkiye’nin en büyük kültür 

adamlarından biri olan Atatürk’ün büyük payı olduğu bir gerçektir. 

O kimi zaman bir devlet başkanı, kimi zaman iyi bir izleyici, 

kimi zaman da bir dramaturg gibi, ama hiçbir zaman görevlerini 

karıştırmadan tiyatronun hep içinde olmuş, gelişmesi için çok çaba 

sarfetmiştir. Şehir Tiyatrosunun kurulması, kadınların sahnelerdeki 

yerlerini alması ve en mühimi de Ankara Devlet Konservatuarı’nın 

kurulması, tiyatro adına Cumhuriyet dönemine damgasını vuran gelişmelerdir. 

1931 yılında İstanbul’da açılan Tiyatro Meslek Okulu, müzik 

ve tiyatro çalışmaları ve eğitimi için yeni bir dönem başlatmıştır. 

J. Marx’ın düzenlemesiyle oluşturulan kurum, İstanbul Belediye 

995 And, “Cumhuriyet Tiyatrosu”, s. 2513.


Konservatuarı’nın da temeli olmuştur. Bugünlerde Ankara hükümeti 

ise bir yandan İstanbul’daki bu gelişmeleri desteklerken, diğer yandan 

da Ankara’da bir konservatuar açma teşebbüsü içine girmiştir. 

Şöyle ki, Ankara Devlet Konservatuarı’nın (ADK) temeli aslında 

daha önce de ifade ettiğimiz gibi, Ankara’da 1 Kasım 1924 günü 

öğrenime başlayan Musiki Muallim Mektebi’dir. Cebeci’de bir otel 

binasında öğretim hayatına başlayan okul, daha sonra ünlü mimar 

Egli’nin yaptığı yeni okul binasında (7 Mayıs 1928) çalışmalarına 

devam etmiştir. Okulun ilk öğretim elemanlarını Cumhurbaşkanlığı 

Filârmoni Orkestrası üyeleri oluşturmuştur. Okulun açılış sebebi, 

orta, lise ve bütün dengi okullara müzik öğretmeni yetiştirmektir. 

Ancak daha çok orkestraya eleman yetiştirmeye yönelmiştir. Okul 

Türkiye’de Batı müziği alanında öğrenim vererek çok sayıda sanatçının 

yetişmesine ön ayak olmuştur. 1931 yılında okul yönetmeliğinde 

yapılan esaslı değişiklikler neticesinde yaş haddi 12-14’e indirilmiş, 

ders programları değişmiş, öğrenim süresi de altı yıla çıkmıştır. 

Müzik öğretmeni yetiştirmek amacıyla kurulan, ancak tam 

olarak bu amacı gerçekleştiremeyen okul 1924-34 yılları arasında 

faaliyetlerine devam etmiştir. Geçen süre zarfında ise en büyük hedef, 

İstanbul’da olduğu gibi Ankara’da da bir konservatuar açmak 

olmuş 996 ve bütün mesai bu iş için harcanmıştır. 

1934 yılı aslında bir dönüm noktasıdır. Yusuf Hikmet Bayur’un 

Milli Eğitim Bakanlığı yaptığı dönemde çıkarılan kanun ve yeni düzenlemeler, 

Ankara’da tam teşkilâtlı bir Devlet Konservaturarı’nın 

kurulması ile sonuçlanmıştır. Yalnız buna geçmeden önce başta Atatürk 

olmak üzere devlet adamlarının Devlet Konservatuarı, Devlet 

Tiyatrosu için attıkları bazı önemli adımlardan söz etmek gerekmektedir. 

Çünkü konservatuar bu gelişmelerin son ayağını oluşturmaktadır. 

Bu amaç için atılan ilk adım, biraz önce de bahsettiğimiz gibi 

1924 tarihli Musiki Muallim Mektebi’dir. Bunu daha sonraki yıllarda 

şu gelişmeler takip etmiştir. Birincisi “Sanayi-i Nefise Encümeninin 

996 Dönemin basını da gelişmeleri yakından takip etmiştir. Örneğin daha 1930 

yılında Ankara’da bir tiyatro okulunun açılacağı, bu konuda İngiltere’den bir 

rapor beklendiği ve Hükümetin de bu okul için 10 bin lira tahsisat ayırdığı 

haberlerine rastlıyoruz (Son Posta, 13 Ağustos 1930, s.2).

446 


Teşkilat ve Vezaifi Hakkında Kararname” ve eki “Talimatname”dir. 

Adı geçen talimatnamenin 1., 2. ve 9. maddeleri şöyledir: 

“1. Madde: Sanayi-i Nefise Encümeni, Sanayi-i Nefise’ye taalluk 

eden umumi mesail ile uğraşır ve bu gibi mecliste Maarif Vekaleti’nin 

de müşavir heyetidir. 

2. Madde: Sanayi-i Nefise Encümeni iki şubeden mürekkeptir. Birincisi 

(resim, tezyini san’atlar, mimarlık, heykeltraşlık ve hakkâklık) 

şubesi, ikincisi (musiki ve temaşa) şubesi. 

9. Madde: Sanayi-i Nefise Encümeni’nin vezaifi bervechi atidir: 

I. Memlekette sanayi-i nefise tedrisatının ıslah ve inkişafını temine 

çalışır. 

IV. Sanayi-i Nefiseye müteallik Vekâletçe neşredilecek eserleri 

tetkik ve eser sahiplerine verilecek mükâfatı takdir eder. 

IX. Temaşa, musiki ve insat ceryanlarında fenni usullerin tatbiki 

esbabını izhar ve temin eder. 

XII. Memleketimizde temaşa ve musiki faaliyetlerinin ihdasına 

sarfı mesai eder. 

XIII. Yeni musiki eserleri ile temaşaya müteallik eser ve bestelerin 

vücuda gelmesi için mükâfatı naktiye ile teşvikiyatta bulunulmasına 

delâlat eyler” 997 :. 

Diğer bir teşebbüs ise “Maarif Eminlerinin Sanayi-i Nefise Encümeni 

Faaliyetine Ait Vazifeleri Hakkında Talimatname”dir998 . Sanatların 

ve sanatçıların geliştirilmesini hedefleyen bu talimatnamenin 

ikinci maddesi ise şöyledir: 

“II. Madde: Mıntıkası dahilinde resim, heykeltraş, musiki, tiyatro 

harsının inkişafına ait tedbirleri düşünmek ve tatbikini yapmak” 

Bu alanda üçüncü teşebbüs, “İlmi Tiyatro Mektebi Talimatnamesi”dir 

999 . Talimatnamenin birinci maddesinde kuruluş amacı şu 

şekilde belirtilmektedir: 

997 And, Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu, s. 13-14. 

998 Resmi Gazete, 7 Temmuz 1927, No. 665. 

999 Edip Kemal, Kanunlarımız, C. VI, Necmi İstikbal Matbaası, İstanbul 1929, s. 

873-75.


“I. Madde:Memlekette sahne san’atkârına lâzım malumat ve 

müksebatı haiz san’atkar yetiştirmek üzere ilmi bir tiyatro mektebi 

açılmıştır” 

Son olarak ise dördüncü girişim diyebileceğimiz “Maarif Vekâleti 

Memalik-i Ecnebiyeye Sanayi-i Nefise Tahsili İçin Gönderilecek Talebenin 

Suret-i İntihabı ve Murakabesine Ait Talimatname”dir 1000 . Talimatnamenin 

birinci maddesi bunun amacını ortaya koymaktadır: 

“I. Madde:Maarif Vekaleti memlekette sanayi-i nefisenin inkişafı 

için muhtaç olduğumuz san’atkar ve mütehassıslar yetiştirmek üzere 

her sene müsabaka ile memaliki encebiyeye talebe gönderir”. Ancak 

bu talimatname tiyatro için pek geçerli olmamış daha çok başka sanat 

dallarından öğrenciler gönderilmiştir. 

Yukarıda bahsettiğimiz girişimlerin en önemlisi, 25 Haziran 

1934 tarihli ve 2541 sayılı “Milli Musiki ve Temsil Akademisi” yasasıdır 

ve bu önemli bir adımdır. Temsil Akademisi Kanunu’nun ortaya 

çıkışı da son derece enteresandır. Bilindiği gibi 1930’lu yılların 

başından itibaren Atatürk’ün tiyatroya olan merakı daha da artmış, 

çeşitli oyunların yazılmasına vesile olmaya başlamıştır. Örneğin Faruk 

Nafiz’in Akın-Özyurt-Kahraman üçlemesi onun teşvikleri neticesinde 

ortaya çıkmıştır. Hatta bu piyesler Münir Hayri idaresinde 

Ankara Türk Ocağı’nda İsmet Paşa Kız Enstitüsü ve Gazi Terbiye 

Enstitüsü öğrencileriyle birlikte sahnelenmiştir. Arkasından da Münir 

Hayri ile Behçet Kemal’in birlikte hazırladıkları Çoban piyesi 

oynanmıştır. Oyunlardan çok etkilenen Atatürk bunun üzerine, “Tiyatro, 

bir memleketin kültür seviyesinin aynasıdır. Bu faaliyete devam 

edelim” demiştir. Bu sözler üzerine Münir Hayri de hemen bu 

tür işler işin özel okulların kurulmasının gereğinden bahsetmiştir. 

Münir Hayri’nin özel okul teklifine “uygundur, hemen bir rapor hazırlayın” 

emri veren Atatürk, bu işin ilk adımını da böylece atmıştır. 

Nitekim Münir Hayri’nin hazırladığı raporu okuyarak arka sayfasına 

da şunları yazmıştır: “Bu kadar mühim bir iş böyle yarım tedbirlerle 

başarılamaz. Bir kanunla Milli Temsil Akademisi’nin kurulması 

1000 Kemal, a.g.e., s. 872. Bu kanunu 6 Şubat 1956 tarihinde çıkan “Güzel Sanatlarda 

Fevkelâde İstidat Gösteren Çocukların Devlet Tarafından Yetiştirilmesi 

Hakkında Kanun” takip etmiştir.

448 


temin edilmeli ve Münir Hayri, yabancı memleketlerde tetkiklerde 

bulunarak bize lâzım olan mütehassısları getirmelidir”. Atatürk’ün 

direktifi üzerine bir hafta içinde TBMM’de yapılan görüşmeler sonunda 

Milli Temsil Akademisi Kanunu kabul edilmiş 1001 ve söylenildiği 

gibi adı geçen şahıs da kurumun müdürlüğüne getirilmiştir 1002 . 

Y. Hikmet Bayur döneminde çıkarılan bu yasa ile Musiki Muallim 

Mektebi de akademinin bünyesine alınmıştır. Yasayla akademi 1) 

Musiki Muallim Mektebi, 2) Riyaseticumhur Filârmonik Orkestrası 

1003 , 3) Temsil Şubesi şeklinde üç kurumdan meydana getirilmiştir. 

1935 yılının en önemli gelişmesi ise dönemin Milli Eğitim Bakanı 

Abidin Özmen’in yaptığı uzmanlar toplantısıdır. Bakan Özmen’in 

çok sayıda uzmanın katılımı ile gerçekleştirdiği bu toplantı sonunda 

bazı encümenlerin kurulması kararlaştırılmıştır. Ayrıca “Türkiye 

Devlet Musikisi ve Tiyatro Akademisi’nin Ana Çizgileri” başlıklı bir 

de rapor hazırlanmıştır. Yapılan çalışmalar neticesinde komisyonun 

aldığı ilk kararlar ise; 

“1) Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü’nün kurulması 

2) Devlet Musiki ve Tiyatro Akademisi’nin kurulması 

3)Musiki Muallim Mektebi’nde Musiki Pedagojisi Şubesi’nin 

açılması” olmuştur. Bu gelişmeleri 1935 yılında MEB’na bağlı bir Ar 

Genel Direktörlüğü (Güzel Sanatlar Umum Müdürlüğü)nün açılması 

takip etmiştir. Bu kurumun vazifesi de “okullarda ve okullar dışında 

dramatik sanatlarla müzik ve plastik sanat işlerinin ulusal ülküye 

uygun yürümesine ve yayılmasına, ulusun bu yönden yetişmesine ve 

yücelmesine çalışmak ve bu çalışmanın sosyal eğitim bakımından 

gereği gibi verimli olması yollarını aramak ve göstermek” 1004 olarak 

belirlenmiştir. Ancak bu kuruluşun daha çok müzik alanında başarılı 

olduğu görülmüştür. 

Bahsedilen Musiki ve Temsil Akademisi’nin gayeleri ise şu şe- 

1001 Sakaoğlu, “Atatürk’ün Türk Sanatına Verdiği Değer”, s. 24-25. 

1002 Ankara Cebeci’de açılan Konservatuar binasında kurumun bir şubesi olarak 

varlığını sürdürmeye başlayan Ankara Tiyatro Mektebi’nin müdürlüğüne Münir 

Hayri Egeli’nin tayin edilmiş olduğunu ve Alman uzmanla birlikte çalıştıklarını 

görüyoruz (Son Posta, 26 Aralık 1936, s. 4). 

1003 12 Haziran 1936 günü 3045 sayılı kanun ile Riyaseticumhur Filârmonik Orkestrası 

akademiden ayrılmıştır. 

1004 Ay, a.g.m., s. 22.

kilde belirlenmiştir: 


“1) Memlekette ilmi esaslar dahilinde milli musikiyi işlemek, 

yükseltmek ve yaymak 

2) Sahne temsilinin her şubesinde ehliyetli unsurlar yetiştirmek 

3) Musiki öğretmeni yetiştirmek” 1005 . 

Ancak akademi daha çok müzik alanında etkili olmuş, Alman 

uzman Paul Hindemith’in ülkeye gelmesiyle birlikte çalışmalar daha 

da hız kazanmıştır. 1935 yılı kapsamında Bakan Özmen ayrıca Devlet 

Tiyatro, Operet, Opera ve Temsil Kollarını kurabilmek amacıyla 

Raşit Rıza’ya başvurmaya karar vermiş, Reşat Nuri Güntekin’den de 

bu konuda rapor istemiştir. Bu çalışmalar dışarından pek çok uzmanın 

Ankara’ya getirtilmesiyle sonuçlanmıştır. 

1936 yılı hem müzik hem de tiyatro bölümü için gerçek anlamda 

bir dönüm noktasıdır. Bu sene kuruma Musiki Muallim Mektebi’nin 

Temsil Sınıfları ismiyle yeni bir bölüm eklenmiştir. Alınan karar gereğince 

6 Mayıs 1936 tarihi itibarıyla şube Devlet Konservatuarı’na 

dönüştürülmüştür. Çalışmaların hızlanmasında Atatürk’ün 1935 tarihli 

Meclis açılış konuşması son derece etkili olmuştur. Bilindiği 

gibi Atatürk bu konuşmasında, “Güzel sanatlara da alâkanızı yeniden 

canlandırmak isterim. Ankara’da bir Konservatuar ve bir Temsil 

Akademisi kurulmakta olmasını zikretmek, benim için bir hazdır. 

Güzel sanatların her şubesi için, Kamutay’ın göstereceği alâka ve 

emek, milletin insani ve medeni hayatı ve çalışkanlık veriminin artması 

için çok tesirlidir” 1006 diyerek konuyu tekrar gündeme getirmiş 

ve vekillere hem müzik eğitimi hem de konservatuar hakkında âdeta 

baskı yapmıştır. 

İşte bu süreçte Musiki ve Temsil Akademisi hakkında ilk rapor 

Aralık 1934’de dönemin Maarif Müfettişi Reşat Nuri Güntekin’den 

gelmiştir. Reşat Nuri raporunda musiki konusunda fikir beyan etme 

salâhiyetinin olmadığını belirterek tiyatro hakkındaki görüşlerini 

kaleme almıştır. Öncelikle Almanya, Fransa ve Rusya’daki yapıyı 

1005 Yazman, a.g.e., s. 377; Fuat, a.g.e., s. 270. 


ASD, C. I, s. 405.

450 


inceleyen Reşat Nuri, bizim için daha çok Rus sisteminin uygun olduğunu 

belirtmiştir. Buna göre, kadın erkek bir arada öğrenim görecek 

ve öğrenciler kabiliyetlerine göre aktörden aksesuarcıya kadar 

yetiştirilecektir. Müfettiş bütün amacın, edebiyat ve tiyatroyu anlayan 

kültürlü artistler yetiştirmek olduğu kanatindedir. Rapor ayrıca 

Türk tiyatrosunun hatalarını, eksiklerini, okutulacak dersleri, sınav 

sistemini vs. konuları da içermektedir. Asıl önemli nokta ise tiyatro 

bölümünün kesinlikle MMM içinde bulunmaması gerektiği, hatta 

opera şubesi öğrencilerinin de tiyatro öğrencisi ile birlikte ders 

görmeleridir. Bale bölümünün şartları ve eğitimi farklı olduğu için 

onların ayrıca yetiştirilmesinin uygun olacağını bildirmiştir. Reşat 

Nuri yaptığı incelemeler haricinde meseleyi Muhsin Ertuğrul ile de 

uzun uzun görüşüp tartışmış ve neticede tiyatro okulu için “bir tek 

mütehassıs getirmenin kâfi ve aynı zamanda işin yürümesi için bunun 

zaruri olduğu” görüşünü paylaştıklarını yazmıştır 1007 . Reşat Nuri 

raporunda bu işler için bir kaç tane isim önermiştir ki bunlardan 

birisi Carl Ebert’tir 1008 . 

1. Carl Ebert 

Ankara’da bir devlet konservatuarının kurulması kararlaştırılan 

günlerde, başta Atatürk olmak üzere dönemin maarif ve kültür işlerinden 

sorumlu devlet adamları, tıpkı müzik bölümünde olduğu gibi 

dışarıdan uzman yardımı alınmasını gündeme getirirler. Bu kapsamda 

yapılan görüşmeler ve öneriler neticesinde, konservatuarda tiyatro 

ve opera bölümlerini kurabileceği düşünülen Carl Ebert (1887- 

1980) ile temasa geçilir. İşte bu tarihten itibaren Carl Ebert ismi, 

Türkiye’nin en önemli kültür kuruluşlarından biri olan Ankara Devlet 

Konservatuarı’nın oluşumunda ön plana çıkar. Ebert, Türkiye’de 

bugün modern anlamda konservatuarın tiyatro ve opera bölümlerinin 

kurucusu olarak kabul edilmektedir. 

Aslında bütün hikâye C. Ebert’in Avrupa talebe müfettişi Cevat 

1007 Gökyay, a.g.m., s. 57. 

1008 Reşat Nuri konuyla ilgili gelişmeleri ve görüşlerini aynı günlerde çeşitli dergilerde 

ele almıştır (Reşat Nuri Güntekin’in Tiyatro ile İlgili Makaleleri, s. 

373-381).


Dursunoğlu ve Paul Hindemith’in önerileri doğrultusunda Ankara’ya 

davet edilmesiyle başlar (9.11.1935). Davetten büyük memnuniyet 

duyan Ebert, hangi işlerden sorumlu tutulacağını anlamak için ilk 

etapta Ankara ile yazışma yolunu tercih eder. Gönderdiği mektuplarında 

tiyatro mektebinin tesisi ve idaresi mi, yoksa operanın idaresi 

ile mi meşgul olacağını ve ne kadar süreyle Ankara’da kalacağını 

sorar. Yazışmalar sonunda kendisine sunulan teklifi kabul eden Carl 

Ebert (24.11.1935), yapılan ilk kontrat neticesinde de (22.02.1936) 

Ankara’da “Cumhurbaşkanlığı Filarmonik Orkestrası ve genel sahne 

işleri organizasyonunun esaslarını görüşmek ve bu yolda bazı 

tetkiklerde bulunmak üzere” on günlüğüne Ankara’ya davet edilir. 

Nitekim yapılan bu ilk on günlük ziyaret 1009 Ebert’in hem bilgi edinmesi 

hem de mevcut problemleri görmesi ve tespit edebilmesi açısından 

büyük önem taşımıştır. 

Ebert’in Ankara’ya ikinci gelişi 30.10.1936 tarihine rastlamaktadır. 

ADK’nın birinci öğrenim yılı açılışı için Ankara’ya gelen 

Ebert Şubat ayının sonuna kadar burada kalmıştır. Bundan sonra da 

çeşitli zaman dilimlerinde Türkiye’ye gelerek çalışmalarını sürdürmüştür. 

Örneğin savaş öncesi 20.09-20.11.1937, 15.01-15.03.1937 

tarihleri arasında görev yapmıştır. 1938 yılında bütçe darlığı yüzünden 

sadece iki ay çalışabilmiştir 1010 . 1939 yılı kapsamında da önce 

24.02.1939 tarihinden itibaren dört ay kalmış, ancak ondan sonra 

imzalanan bir kontrat ile 25.10.1939 tarihinden 31.5.1940’a kadar 

sürekli Türkiye’de kalmıştır. Bundan sonra 28.06.1940 tarihli son 

bir kontrat ile de Ebert’in görev süresi iki yıl daha uzatılmıştır 1011 . 

Carl Ebert, aralarda geçen süreyi Almanya dışında Avrupa ve Güney 

Amerika’da (Buenos Aires) rejisörlük yaparak geçirmiştir. 1939 sonlarında 

İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasından ötürü dönemin Kültür 

1009 Dönemin en büyük sahne uzmanlarından biri olarak kabul edilen Alman tiyatro 

mütehassısı Ebert’in yapılan davet üzerine 25 Şubat 1936 günü gelerek 

tiyatronun durumunu tetkik edeceği kamuoyuna haber verilir (Son Posta, 6 

Şubat 1936, s. 2). 

1010 1938 yılında Ankara’ya iki ay müddetle getirtilmiş olan Carl Ebert’e bu görevi 

karşılığında 2000 lira ücret verilmesi, bunun 500 lirasının ise dönüş masrafı 

olarak ayrılması kararlaştırılmıştır (7.2.1938), BCA, 030.18.12/82.8.13. Ek 

19: Carl Ebert’e yapılan maaş tahsisi. 

1011 Gökyay, a.g.m., s. 58.

452 


Bakanı Hasan Âli Yücel’in teklifi üzerine bundan sonra Türkiye’de 

kalma kararı almış ve kendisini tamamen ADK’na adamıştır. Savaşın 

bitimiyle birlikte Mart 1947 tarihi itibarıyla ise Türkiye’den ayrılmıştır. 

Ebert bundan sonra çalışmalarına gittiği Los Angeles Güney 

Kaliforniya Üniversitesi’nde devam etmiştir (1948) 1012 . 

“Maarif Vekilliğinin bilumum tiyatro ve opera işleri uzmanlığı” 

na atanmış olan Ebert’in asli görevi, “tiyatro ve opera organizasyonunu 

ikmal ve tedrisatını idare ve Devlet Konservatuarı Tatbikat 

Sahnesi temsil ve opera faaliyetine müteallik bilumum teknik işlerini 

idare etmek, tatbikat sahnesinin mes’ul şefliğini ifa etmek” şeklinde 

netleşmiştir. Görüldüğü üzere Ebert son derece fazla vazife ve 

sorumluluk ile işe başlamış ve kendisine çok güvenilmiştir. Bu görevler 

çerçevesinde çalışmalar hemen başlamıştır. 1936 yılının Ekiminde 

yapılan giriş sınavları 1013 sonucunda 3 kız-8 erkek öğrenci 

tiyatro bölümüne, 5 kız-7 erkek öğrenci de opera bölümlerine (çoğu 

MMM’den) kabul edilmişlerdir. Temsil bölümünün ilk kız öğrencileri 

MMM’den nakledilen Muazzez Yücesoy ile Melek Saltıkalp’tir. 

Yalnız herşeye rağmen 1936-37 öğretim yılında kız öğrenci bulmakta 

güçlük çekilmiştir. Daha sonra ders yılı kapsamında 29 Ocak 

1937 tarihinde Ankara’da, 10 Şubat 1937 tarihinde de İstanbul’da 

birer imtihan daha açılmış, fakat başvuran 60 kişinin içinde tek bir 

kız aday yer almamıştır. İlk ders yılında öğrencilerin hepsi Ankara 

ve İstanbul’dan gelmişlerdir. Ancak bu durum daha sonraki yıllarda 

değişmiş, hem öğrenci sayısı hem de okula öğrenci gönderen 

vilâyet sayısı artış göstermiştir. Örneğin, 1937-38 ders yılında öğrenci 

sayısı 216’ya çıkmıştır. 57 tanesi İstanbul ve Ankara’dan geri 

kalanı da Adana, Afyon, Aydın, Bursa, Edirne, Erzincan, Eskişehir, 

Gaziantep, İzmir, Kastamonu, Kayseri, Muğla, Sivas vs. şehirlerden 

gelmişlerdir. Bu sayının artışında dikkat çekilecek husus, Ebert’in 

önerileri doğrultusunda okul ve kabul sınavları için yurt çapında bir 

propagandaya gidilmesidir ki ilk dönem propaganda işini üstlenen 

1012 Widmann, a.g.e., s. 124. 

1013 Konservatuara giriş sınavlarında, İstanbul Şehir Tiyatrosu rejisörü Muhsin Ertuğrul 

da hazır bulunmuştur. Ayrıca opera bölümü için ayrı öğrenci seçilmesi 

kararlaştırılmıştır (Tan, 13 Ekim 1936, s. 2).


kişilerden birisi de Reşat Nuri’dir 1014 . 

Okula giriş imtihanları yapılırken C. Ebert bir yandan tiyatro 

ve opera bölümlerinin temel ilkelerini saptamaya çalışırken diğer 

yandan da konuyla ilgili kapsamlı bir rapor hazırlamıştır. Ebert, 

Atatürk’ün en büyük hedefi olan Milli Tiyatro ve Milli Opera’nın 

kurulabilmesi için Türkiye’de bulunan konunun uzmanları ile de 

çeşitli temaslarda bulunmaktan kaçınmamıştır. Cevat Dursunoğlu, 

Cevat Memduh Altar, Muhsin Ertuğrul, Raşit Rıza gibi isimlerle görüşen 

ve incelemeler yapan Ebert, özellikle ilk Türk tiyatro mütehassısı 

kabul edilen Raşit Rıza’dan Türk Tiyatro Tarihi, Ahmet Vefik 

Paşa ve Bursa Tiyatrosu, Ermeni aktörler vs. hakkında ayrıntılı bilgi 

almıştır. İşte Ebert bu çalışmaları neticesinde, idare, tedris, giriş sınavları 

ve şartları, eleme sınavları, ders programları, sınıflar, öğrenci 

sayısı, tahsil müddeti, ders malzemesi gibi konuları ihtiva eden ayrıntılı 

bir rapor hazırlayarak takdim etmiştir. 

Ebert’in özellikle okutulmasını isteği dersler, fonetik, teneffüs 

tekniği, kulak terbiyesi, ritmik jimnastik, dans, enstrüman çalma, vokal, 

edebiyat ve sanat tarihi, makyaj, retorik vs. şeklindedir. Nitekim 

okul açıldıktan sonra Ebert’in belirttiği bu dersleri konunun uzmanı 

hocalar vermişlerdir. Örneğin, Ercüment Ekrem Talu (retorik ve 

okuma), Adler (ritmik jimnastik), Kuchenbuch (fonetik), Bedrettin 

Tuncel (tiyatro tarihi), C. Memduh Altar (sanat tarihi), Zuckmayer 

ve Markowitzs (entonasyon), Nihat Adil ve Saffet Urfi (yabancı dil), 

Muhsin Ertuğrul (konuşma tekniği ve mimik), Halil Bedii Yönetken 

(müzik terbiyesi) vs. olmak üzere 1015 . 

C. Ebert’in konservatuar bünyesinde tiyatro ve opera bölümlerinin 

açılması için yaptığı çalışmalar akabinde çok önemli bir adım 

daha atılmıştır. Şöyle ki, 1934 tarihli Temsil Akademisi Kanunu’nun 

arzulanan hedefi ifade etmemeye başlaması üzerine Ebert, 1939 yılı 

boyunca Ankara’da kurumu daha esaslı ve modern bir şekle sokabilmek 

için yeni bir kanun hazırlığı içine girmiştir. Nitekim yapılan 

çalışmalar sonucunda 1940 yılında bir Devlet Konservatuarı Kanu- 

1014 Gökyay, a.g.m., s. 59; Ay, a.g.m., s. 22. 

1015 Gökyay, a.g.m., s. 59.

454 


nu çıkarılmıştır 1016 . 20.05.1940 tarihinde Meclis’te kabul edilen ve 

1.06.1940 tarihinde de yürürlüğe giren 3829 sayılı Devlet Konservatuarı 

Kanunu gereğince konservatuar iki bölüme ayrılır: a) Müzik 

bölümü, b) Temsil bölümü. Müzik bölümü daha öncede ifade 

edildiği üzere kompozisyon, orkestra idaresi, piyano-org-harp, yaylı 

sazlar, nefesli ve vurmalı sazlar, teganni şeklinde altı bölümden 

oluşturulurken, Temsil bölümü de kendi içinde üç sınıfa ayrılmıştır: 

Tiyatro, Opera ve Bale. Kanunun üçüncü maddesinde de kuruluşun 

amacı, “memleketin müzik, tiyatro, opera ve balet kültürünü işlemek 

ve selahiyetli sanatkar yetiştirmek” şeklinde belirtilmiştir . 

Aynı kanunla birlikte bir de Tatbikat Sahnesi kurulmuştur. Maksat 

opera ve tiyatro bölümlerinde okuyan öğrencilerin burada tatbikat 

yapmasını temin etmektir 1017 . Küçük bir tiyatro sahnesi olarak da 

nitelendirebileceğimiz Tatbikat Sahnesinde konservatuar mezunları 

yıllarca tiyatro ve opera temsilleri vermişlerdir. Hatta Nurullah Şevket, 

Semiha Berksoy gibi ünlü isimler dahi bu sahnede faaliyet göstermişlerdir. 

Tatbikat Sahnesinde oynanan oyunlar, o yıllarda başkent 

Ankara’nın sanat yaşamına da bambaşka bir renk ve hareketlilik katmıştır. 

Burada C. Ebert’in önemi, yaklaşık on yıllık görevi süresince 

Türkiye’de hem modern anlamda operanın temellerini atmış olması 

hem de Batı tarzı ve kuralları çerçevesinde tiyatro sanatının ve oyunculuk 

anlayışının gelişip yerleşmesinde öncülük yapmasıdır. 

Ankara’da açılan konservatuar için bir de talimatname hazırlanmıştır. 

Talimatnamede her şubenin tahsil süreleri ve diğer ayrıntılara 

yer verilmiştir. Orta ve yüksek olmak üzere iki tahsil derecesi ihtiva 

eden konservatuarda, orkestra idaresi, piyano, yaylı sazlar gibi 

bölümler 9 sene, opera 7 sene, tiyatro şubesi ise 5 sene olarak 

düzenlenmiştir. Ayrıca tiyatro, opera ve kompozisyon şubelerine en 

az ortaokul mezunlarının alınması da karara bağlanmıştır. 1941 yılı 

itibarıyla kurumda yabancı öğretmenler de dahil olmak üzere 60’a 

1016 Bundan sonraki süreçte kurumla ilgili yasaların çıkarılmasına devam edilmiştir. 

Bunların içinde en önemlisi ise Meclisten 1949 yılında çıkan 5441 sayılı 

kanundur. Çünkü bu yasayla Ankara Devlet Tiyatrosu kurulmuştur (16 Haziran 

1949). Kurum 1 Ekim 1949’dan itibaren de Devlet Tiyatro ve Operası adı 

altında çalışmalarına başlamış ve perdelerini açmıştır. 

1017 Konservatuarda okuyan ve tatbikat sahnesinde görev alan öğrencilere buna 

mukabil 85 lira burs verildiği belirtilmektedir (Gökyay, a.g.m., s. 60).


yakın öğretmen olduğu bilinmektedir 1018 . 

Konservatuarın açılışından sonra ilk temsil 1940 Ocak ayında 

verilmiş, davetliler arasında bulunan Milli Şef İsmet İnönü de, Maurice 

Maeterlinck’in Evin İçi ve Molière’in Gülünç Kibarlar piyeslerini 

büyük bir başarıyla oynayan öğrencilere iltifatlarda bulunmuştur 

1019 . Bu oyunların en dikkat çekici tarafı, Halkevi salonunda sahnelenen 

oyunları izlemeye gelen Cumhurbaşkanı İnönü’nün temsiller 

sonunda sanatçıları huzuruna kabul etmesi ve onlara iltifatlarda 

bulunmasıdır. Atatürk’ün daha 1920’li yılların başlarında yaptığı bu 

davranışlarının, o öldükten sonra da aynı şekilde devam ettiğini görmek 

son derece önemlidir. Bu aşamada İsmet Paşa’nın Atatürk’ün 

çizdiği kültür politikasını bu noktada büyük bir samimiyetle takip 

ettiği söylenebilir. 

Daha önce de ifade etmiş olduğumuz gibi, Atatürk’ün göremediği 

Ankara Devlet Konservatuarı’nın ilk mezuniyet töreni, 3 Haziran 

1941 günü Milli Şef ve Meclis Başkanı dahil olmak üzere devlet 

adamlarının katılımı ile Konservatuar’da yapılmıştır 1020 . Törende 

Tiyatro bölümünden üç kız beş erkek ile müzik bölümünden de 2 

kız ve üç erkek öğrenci mezun olmuşlardır. Tiyatro bölümünün bu 

ilk mezunları, Muazzez Yücesoy, Melek Saltıkalp, Nermin İlgün, 

Ertuğrul İlgin, Mahir Canova, Salih Canar, Nüzhet Şenbay ve Esat 

Tolga’dır. Gerçekten de Ebert’in kurduğu teşkilât sayesinde kurumda 

çok sayıda öğrenci yetiştirilmiştir. Öyle ki, bu dönemde yetişmiş 

isimler daha sonra Türk tiyatro ve operasında adından sıkça söz edilen 

isimler olmuşlar ve yönetime kadar gelmişlerdir . 

Kurum bundan sonra uzun yıllar Muhsin Ertuğrul tarafından yönetilmiştir. 

Muhsin Ertuğrul bugün bilindiği gibi modern Türk tiyatrosunun 

babası olarak kabul edilmektedir. Ancak Türkiye’ye operayı 

getirmek ve yaygınlaştırmak tamamen C. Ebert’in başarısıdır. Ankara 

Konservatuarı için C. Ebert ve M. Ertuğrul yoğun mesai harca- 

1018 Gökyay, a.g.m., s. 60-61. 

1019 Gökyay, a.g.m., s. 62. 

1020 İlginçtir törende İstiklâl Marşı’nın ardından sözlerini O. Şaik Gökyay’ın yazdığı 

ve bestesini U. Cemal Erkin ile N. Kâzım Akses’in yapmış oldukları Konservatuar 

Marşı da orkestra eşliğinde okul korosu tarafından okunmuştur (Ek 

20: Konservatuar Marşı).

456 


mışlardır. Bu süreçte ikili arasında zaman zaman fikir ayrılıklarının 

yaşandığı da olmuştur. Örneğin, M. Ertuğrul’un öğrencilerin yatılı 

olması, onlara devletin bakması ve harçlık vermesi gibi taleplerini 

Ebert bir hayli yadırgamıştır. Yine M. Ertuğrul’un isteği üzerine 

tiyatro bölümü için sınavlara İstanbul ve Ankara’dan 38 aday başvurmuş, 

ancak aralarında bir tek kız öğrenci bulunmamıştır. Üstelik 

bu öğrencilerden sadece 6 tanesi işe yaramıştır. İşin en ilginç yanı 

ise, M. Ertuğrul’un yıllar sonra anılarında bu konudan bahsederken 

Prof. Carl Ebert’in aslında fikirlerinde haklı olduğunu, yatılı okulun 

çok da iyi ve doğru bir fikir olmadığını, daha doğrusu o ana kadar ki 

sonuçlardan böyle bir kanaate vardığını1021 itiraf etmiştir. 

Görüldüğü gibi, Hükümetin milli bir Türk tiyatrosu kurmak 

maksadıyla attığı ilk adım konservatuar açmaktı. Bu kapsamda 

Ankara’da açılan konservatuar hem Türk oyuncularının ve yazarlarının 

yetişmesi hem de Türk dilinin yayılması ve işlenmesi gibi bir 

misyon üstlenmiştir. Öyle ki, başta Atatürk olmak üzere Hükümet 

de elinden gelen bütün imkânları ortaya koymuş, hatta Ankara’daki 

Tiyatro Okulu’nun güçlenmesi için zaman zaman vergilerde indirime 

gitme, sanatçıları teşvik1022 etme gibi yollara dahi başvurmuştur. 

Örneğin, daha 1932 yılında turneye çıkan sanatçıların yol paralarına 

indirim uygulanmıştır. Şöyle ki, “halkın bedii ve musikî ihtiyaçlarını 

temin” etmek maksadıyla temsil ve müsamere vermek üzere 

Ankara’ya gidecek Türk ve yabancı tiyatro ve musiki artistleri ile 

memleket içinde temsil vermek üzere seyahat edecek olan Darülbedayi 

Heyeti’nin, asgari beş kişi olmak ve temsil vermek şartıyla 

belli bir süre için Demiryolları İdaresi’nin tespit edeceği şartlar 

çerçevesinde %50 indirimli seyahat edebilmeleri istenmiştir. Nafia 

Vekâleti’nin teklifi üzerine de Bakanlar Kurulu’nda teklif tasvip 

edilmiştir (4.4.1932) 1023 . 

Ebert’in Kültür Bakanlığı kapsamında uzun bir süre uzman ola- 

1021 Ertuğrul, Benden Sonra Tufan Olmasın, s. 468. 

1022 Kültür Bakanlığı bu kapsamda bir de proje hazırlamıştır. Bakanlık tiyatro okulu 

mezunları için hazırladığı projede; mezun olan talebeye önce “devlet artisti 

namzeti” unvanının, iki yıllık bir sahne çalışması akabinde de “Devlet Artisti” 

unvanının verileceğini, bu kişilerin hemen Devlet Tiyatro ve Operasına tayin 

edileceğini, hatta tayin edildiklerinde yüksek tahsil görmüş memurlar gibi 

maaş alacaklarını belirtmiş ve başlangıç ücreti olarak da 100 lira verileceğini 

bildirilmiştir (Son Posta, 27 Kasım 1937, s. 1, 13). 

1023 BCA, 030.18.1.2/27.24.1.


rak yaptığı vazife sonucunda Türkiye, Devlet Tiyatro ve Operası’na 

sahip olmuştur. Ebert, konservatuarın kurulması haricinde çok sayıda 

kabiliyetli öğrencinin yetişmesini de sağlamıştır. Ebert’in bu 

başarısı, onun belki de Türk insanına duyduğu sempati ve öğrencilerine 

verdiği güven ve cesaret ile açıklanabilir. En büyük hedefi 

Türkiye’de modern ve klasik Avrupa piyes ve operalarının Türk sahnelerinde 

oynanabilmesiydi ki bunu da 1941 sonrasında yaklaşık beş 

yıllık yoğun bir çalışma sonucunda başarabilmiştir. 

Burada üzerinde durulması gereken asıl husus, Türkiye’nin kültür 

ve sanat alanında yaptığı atılımın zamanlamasıdır. C. Ebert’in 

Türkiye’ye geldiği, ülkede tiyatro ve opera işlerinin yoğunlaştığı 

1930 ortaları, dünyada ilişkilerin son derece gerildiği, hareketli ve 

sıcak bir döneme rastlamaktadır. Çünkü tam İkinci Dünya Savaşı’nın 

eşiğinde dünyada müthiş bir silâhlanma söz konusudur. İtalya’nın 

Kuzey Afrika’da kimyasal silâh ile kitlesel ölümlere neden olduğu, 

Almanya’nın inanılmaz bir şekilde silâhlandığı, Japonya’nın 

Mançurya’da katliamlar yaptığı bir dönemde, Türkiye Cumhuriyeti 

farklı alanlardaki mesaisine böyle bir süreçte devam etmiştir. 

İnkılâpların yerleştirilmeye çalışıldığı, iktisat, bayındırlık ve kültür 

işlerinin yoğun olduğu Türkiye, tüm mesaisini İzmit’te Kağıt Fabrikası, 

Malatya’da Bez ve İplik Fabrikası, Dil ve Tarih Coğrafya 

Fakültesi, Konservatuar açılışı vs. ile geçirmiştir. Daha doğrusu bir 

anlamda yeni Türk Cumhuriyeti Atatürk’ün önderliğinde ispatlamış 

olduğu askeri başarısına, siyasal, ekonomik ve kültürel başarılarını 

da eklemek istemiştir. 

e. Halkevlerinin Tiyatro Faaliyetleri 

Tanzimat dönemine hâkim olan tiyatro anlayışı ve aydın kesimin 

tekelindeki tiyatro görüşü Cumhuriyet ile birlikte değişmiştir. 

Çünkü Cumhuriyet yönetimi herşeyden önce kendisine tiyatroyu 

halka götürmek ve tiyatro seyircisini eğitmek gibi bir misyon üstlenmiştir. 

Bu noktada Atatürk ve arkadaşlarının en büyük ayrıcalığı ise 

tiyatro sanatını kültürün önemli temel taşlarından biri olarak kabul 

etmeleri ve onu bir eğitim aracı olarak kullanmaya çalışmalarıdır. 

İşte bu yüzden halk eğitimi kapsamında önceleri Halkevlerindeki ve 

daha sonra da Köy Enstitüleri’ndeki tiyatro etkinliklerine ayrı bir 

önem ve ağırlık verilmiştir. Bu açıdan Cumhuriyetin ilk yıllarında

458 


tiyatro devlet tarafından son derece ciddiye alınan, desteklenen, halk 

eğitimi kapsamında değerlendirilen bir sanat olmuştur. Aslında başlangıçtan 

günümüze kadar tiyatro, her yerde dönem dönem “devletin 

egemen düşüncesinin yayılması”nda etkili bir araç olarak değerlendirilmiş 

ve ele alınmıştır. Örneğin daha 1789 Fransız Devrimi 

sırasında, devrim düşüncesinin yayılması maksadıyla tiyatroya yer 

verilmiştir 1024 . Bizde de Cumhuriyet dönemiyle birlikte tiyatro, hem 

egemen düşüncenin yayılması ve bir eğitim aracı olarak görülmesi 

hem de bir uygarlık göstergesi olması hasebiyle ele alınmış, önemli 

bir vasıta kabul edilerek kullanılmaya çalışılmıştır. Bu nedenle Atatürk 

ilke ve inkılâplarının tiyatro sahnelerine yansıdığı ya da yansıtılmaya 

çalışıldığı Cumhuriyet döneminde tiyatroya ve sanatçıya ayrı 

bir saygınlık verilmeye çalışılmıştır. Tiyatro, binası, yazarı, okulu, 

sanatçısı, eseri vs. kısacası her yönüyle ele alınmaya çalışılmıştır. 

Döneme damgasını vuran ana gaye ise, Atatürk’ün de yoğun çabaları 

ile ulusal tiyatro fikri ve halka tiyatroyu götürmektir. 

İşte bu bakış açısı ve anlayış çerçevesinde, Atatürk’ün kültür 

inkılâbını halka taşıyan en büyük kültür kurumlarından biri olan 

Halkevleri gündeme getirilmiştir. 19 Şubat 1932 tarihinde kurulan 

Halkevleri, Türkiye Cumhuriyeti’nde, dil, güzel sanatlar, spor, 

müzik, müze, sergi, köycülük gibi konulardaki çalışmaları ile Türk 

kültürüne büyük katkılar sağlamış bir kurumdur. Zaten Halkevlerinin 

kuruluş amacı da, Türk kültürünün gelişmesini sağlamak, etkin 

ve aktif katılan bir halk yaratmak, halkla aydın arasında bir köprü 

vazifesi görmek, köylüyü lâyık olduğu yüksek seviyeye çıkarmak 

ve özellikle de Atatürk ilke ve inkılâplarının yerleşmesini, benimsenmesini, 

halka öğretilmesini sağlamaktır 1025 . Hatta Atatürk, Halkevlerinin 

açılışını CHP’nin sosyal ve kültürel bir devrimi olarak 

nitelendirmektedir. CHP’nin 9 Mayıs 1935 tarihli Dördüncü Büyük 

Kurultayı’nın açılış töreninde konuşmasının bir bölümünde Atatürk, 

parti örgütlerinden dolayısıyla da Halkevlerinden bahsetmiş ve şunları 

söylemiştir: “Partimizin Halkevleriyle bütün yurtdaşlara kuca- 

1024 Devlet ve tiyatro ilişkisi için bk. Konur, a.g.e., s. 15 vd. 

1025 Halkevlerinden umulan yararlar çeşitli başlıklar altında toplanmıştır. Ayrıntılı 

bilgi için bk. N. Karadağ, Halkevleri Tiyatro Çalışmaları (1932-1951), s. 

66.


ğını açması vatanda sosyal ve kültürel bir devrim yaptı” 1026 . 

Atatürk inkılâplarının “ulusal kültür yaratma, yayma çabalarının 

halka açılan kapıları” 1027 olarak da nitelendirilen Halkevleri ile 

köy ve kasabalarda bulunan Halkodaları gerçekten büyük beklentiler 

içinde açılmıştır. Bu beklenti her geçen sene daha da artmıştır. Örneğin 

Halkevlerinin 3. açılış yılı söylevinde İ. İnönü özellikle sanattan, 

güzel sanatların toplumdaki öneminden ve bu alandaki beklentilerinden 

bahseder. İnönü konuşmasında, “güzel sanatlar için Halkevlerinin 

hakiki bir örnek olmaları memleketin güzel sanatları sevmesi, 

güzel sanatlardan zevk alması için çalışmaları lâzımdır. Güzel 

sanatlara alışmamış olan, güzel sanatlardan uzak bulunan muhitlerde 

buna alışmaya çalışmak bile biraz sıkıntı vericidir. Ama sık 

sık göstererek ve anlatarak bunun tadını vatandaşlara tattırdıktan 

sonra güzel sanatlar hayatın başlıca bir amili olur ve güzel sanatsız 

hayat iptidai ve yabani bir hayat şeklini alır. Halkevleri Türk cemiyetini 

yükseltmek, inceltmek, moralini artırmak, verimini çoğaltmak 

için açılmıştır. Yalnız moral yolunda değil, maddi ihtiyaç yolunda da 

kudretli, takatli, cevherli, çok daha cevherli bir hale getirmek için 

güzel sanatları başlıca bir vasıta olarak görmelidir” 1028 demiştir. 

Halkevlerinden güzel sanatlar kapsamında özellikle tiyatrodan 

çok şey beklenmiştir. Bu doğrultuda Halkevleri, üstlendiği misyon 

haricinde ülkedeki tiyatro çalışmalarında da büyük rol oynamıştır. 

Bilindiği gibi Cumhuriyet dönemi Türk tiyatro hayatında Halkevleri 

tiyatro kollarının önemli bir yeri vardır. Bunlar için tam bir bölge tiyatrosu 

vazifesi görmüşlerdir diyebiliriz. Başta Ankara olmak üzere, 

İzmir, İstanbul, Afyon, Giresun, Diyarbakır gibi pek çok yerde hizmete 

giren Halkevleri, kendi sahnelerinde çok sayıda eserin yazılıp 

sahnelendiği birer kültür merkezi olmuşlardır. Bu bağlamda 1923-40 

arası dönemi, Halkevlerinin tiyatro etkinliklerinin başladığı, oyun 

yazarlarının desteklendiği bir dönem olarak nitelendirmek mümkündür. 

1026 9 Mayıs 1935, “CHP Dördüncü Büyük Kurultayını Açarken”, ASD, C. I, s. 

401. 

1027 Suna Kili, Atatürk Devrimi, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1981, s. 178. 

1028 İsmet İnönü, “Yeni Halkevlerini Açma Nutku”, Ülkü, C. V, S. 25, Mart 1935, 

s. 2-3.

460 


Halkevlerinin çalışma talimatnamesinde görüleceği üzere, Halkevlerinin 

dokuz çalışma kolundan biri olan temsil şubesinin görev 

ve çalışmaları hakkında da malumat mevcuttur 1029 . Talimatnemede 

Temsil Şubesi’nin, Halkevlerinde bir hayat ve hareketlilik uyandırmak, 

gençleri güzel ve serbest konuşturmaya alıştırmak, şehir ve kasabaların 

tiyatro ihtiyacını gidermek, tiyatro kabiliyeti olanlara kendilerini 

gösterme imkânı vermek gibi gayeleri olduğu belirtilmiştir. 

Halkevlerinin 1940 yıllığında ise Halkevlerinin temsil kolunun görevleri 

şu şekilde belirtilmiştir: 

1) Halkı tiyatro aracılığıyla yetiştirmek üzere partice kabul edilen 

eserleri oynamak, 

2) Gezici veya yerli, sesli veya sessiz sinemalardan yararlanarak 

halkın kültürel ve artistik sevgisini yükseltmek, 

3) Kukla, karagöz, ortaoyunu gibi ulusal oyunları düzenleyip 

bunlardan halk terbiyesi bakımından yararlanmak 1030 . 

Nitekim Halkevleri, bundan sonraki günlerde talimatnameler 

çerçevesinde üstlendiği bu misyonu gerçekleştirmeye çalışmıştır. 

Burada halkı eğitmek, halkın kültür seviyesini yükseltmek ve hedeflenen 

çağdaş Türk insanını yaratmak en büyük hedef olmuştur. 

Gerçekten de sayıları beşyüze yaklaşan Halkevleri ve Halkodaları 

tiyatroları ülkede önemli birer kültür ve sanat kuruluşu olarak etkin 

bir şekilde görev yapmışlardır. Bir yandan halkın sanat ihtiyacını 

gidermeye, diğer yandan da bölgelerin tiyatro anlayışını değiştirip 

yetenekli oyuncuların devlet konservatuarına girmesine ön ayak olmuşlardır. 

Halkevleri bu süreçte bazı sorunlarla da karşılaşmışlardır. 

Bunların içinde kadro sorunu, yazar sıkıntısı 1031 ve oyun metinleri 

özellikle ön plana çıkmıştır. Çünkü bu dönemde hem tiyatro yazarı 

sıkıntısı çekilmiş hem de tiyatro oyun metinlerinin parti denetimin- 

1029 Karadağ, a.g.e., s. 96-97. 

1030 CHP Halkevleri 1940, Ulusal Matbaası, Ankara 1940, s. 6; N. Karadağ, “Halkevleri 

ve Halkodaları Tiyatro Kolları Çalışmaları 1932-1951”, Erdem, C. IV, 

S. 12, Eylül 1988, s. 1064. 

1031 Darülbedayi de yerli oyun sıkıntısını çok yaşamıştır. Darülbedayi’nin yerli oyun 

yüzdeleri bu durumu açıklar mahiyettedir: 1916-1926 dönemi: %1,60; 1927- 

1930:%4,20; 1931-1946:%5,25; 1947-1958:%4,50 (Nutku, Darülbedayi’nin 

Elli Yılı, s. 133).


den geçme gibi bir zorunluluğu söz konusudur. Ancak Halkevlerinin 

buna rağmen kendi istedikleri oyunları partiye haber vermeden oynadıkları 

da görülmüştür. Nitekim bu olaydan haberi olan CHP genel 

sekreterliği 23.4.1934 tarihli duyurusunda, oynanacak oyunların 

kesinlikle parti onayından geçmesi gerektiğini vurgulamıştır. CHP 

bundan sonraki günlerde tiyatro yazarlarına oyun siparişi vermiş, 

hatta çok sayıda yarışma da açmıştır. Örneğin, sahne oyunu elde edebilmek 

için CHP tam dört tane yarışma düzenlemiştir. Bunlardan ilki 

Eylül 1938 tarihinde duyurulmuştur. 26.04.1939 tarihinde yapılan 

elemede ise ilk üçe lâyık eser bulunamazken, Vedat Ürfi Bengü’nün 

Beyaz Baykuş isimli oyununa dördüncülük ödülü (200 lira) verilmiştir 

1032 . 

Türk tiyatrosunda yaşanan yazar ve oyun metni sıkıntısı, üzerinde 

özellikle durulması gereken bir sorundur. Milli bir tiyatrodan 

bahsetmenin mümkün olmadığı bir ülkede, milli oyun yazarlarından 

ve onların eserlerinden söz etmek doğal olarak oldukça zordur. 

Bilindiği gibi, Cumhuriyetten önce tiyatroda büyük oranda yabancı 

yazarların eserleri sahnelenmiştir. Çünkü bu dönemde ulusal bir tiyatro 

söz konusu değildi. Zaten Cumhuriyet döneminin özelliği ve 

ayrıcalığı da burada yatmaktadır. Türkiye’de ulusal tiyatroyu oluşturma 

süreci, zamanla tiyatro yazarlarının yetiştirilmeye, keşfedilmeye 

çalışılması, bunların çeşitli vasıtalarla teşvik edilmesi ve yeni 

eserlerin oluşturulmasına destek verilmesi ile sonuçlanmıştır. Ayrıca 

yönetimin oyunları belli bir denetimden geçirmesi de, tek parti döneminin 

şartları düşünüldüğünde kolay anlaşılabilecek bir yaklaşım 

olarak karşımıza çıkmaktadır. Hükümetin burada sergilediği tavırda, 

eserlerde sakıncalı düşüncelerin yer almaması, ikili ilişkilerde ülkeler 

arasında problemlerin yaşanmaması, istenmeyen ideolojilerin ele 

alınmaması ve doğal olarak yeni rejimin halk nezdinde yerleştirilmesi 

ve inkılâpların vurgulanması gibi etkenler önemli rol oynamıştır. 

1933 yılından itibaren, Halkevi sahnelerinde, kendi amaçları 

doğrultusunda yazılmış piyeslere yer verildiği görülmüştür. Bu 

da çok sayıda piyesin yazılmasına neden olmuştur. 1933 yılından 

1032 “CHP, Piyes, Hikaye Müsabakaları”, Ülkü, C. XII, S. 67, Eylül 1938, s. 79; 

“CHP’nin Tertip Ettiği Müsabakalar”, Ülkü, C. XIII, S. 75, Mayıs 1939, s. 

278.

462 


1950’ye kadar olan sürede, devletin ödüllerle teşvik ettiği, dörtte üçü 

yerli eserlerden oluşan yaklaşık yüze yakın oyun ortaya çıkmıştır. 

Bu oyunlardan beklenen amaç, her zaman olduğu gibi halk eğitimine 

elverişli olmak ve halk eğitim idealine bağlı kalmaktır 1033 . 1936 

yılında Devlet Tiyatrosu’nun kuruluşu ile MEB’nın yaptırdığı telif 

ve tercüme eserler ile de tiyatro repertuarı zenginleştirilmeye çalışılmıştır. 

Halkevleri ve Halkodaları tiyatro kollarının çalışmalarına bakılacak 

olursa çalışmaların yoğunluğu hemen ortaya çıkacaktır. Şöyle 

ki; 1932 yılında açılan 55 Halkevinde bir yıl içinde 511 adet temsil 

ile 373 konser verilmiş, 915 konferans yapılmıştır. Bu çalışmaları 

478.873 kişinin izlediği kayıtlıdır. 1934 yılında 80 Halkevinde 539 

temsil verilmiş, 402 konser düzenlenmiş ve 1537 konferans yapılmıştır. 

1935 tarihli faaliyet raporlarında ise sayıları 103’ü bulan Halkevlerinde 

gösteri sayısı 782, konferans sayısı 1503, konser 776 olarak 

verilmiştir. 1936 yılında 124 Halkevinde ülke nüfusunun yaklaşık 

dörtte birinin doğrudan ya da dolaylı yollardan çalışmalara katıldığı, 

aynı yıl 1330 temsil verildiği, 713 film gösterildiği görülmektedir. 

1937 yılında 167 Halkevinde toplam 1549 temsil verilirken, bu sayı 

1938 tarihinde daha da artmıştır. Aynı sene sadece İstanbul Halkevlerinin 

341 temsil verdiği belirtilmektedir 1034 . Dönemin şartları ve 

zorluklarına bakıldığında bu çalışmaların ne kadar önemli, yaygın ve 

başarılı oldukları görülebilir. Ancak yukarıda zikredilen rakamların 

ve katılım oranlarının son derece yüksek olduğu görülmektedir. Halkevleri 

bahsinde de değindiğimiz üzere, dönemin şartları içerisinde 

çalışmaların olumlu sonuçlar doğurduğu intibaını verebilmek için 

bu rakamların biraz abartılmış olabileceğini, dolayısıyla da bunları 

ihtiyatla karşılamakta fayda olacağını düşünüyoruz. 

Halkevlerinde ve Halkodalarında en çok oynanan oyunlar saptanabildiği 

kadarıyla şunlardır: İstiklâl, Akın, Himmet’in Oğlu, Mavi 

Yıldırım, Mete, Kahraman, Kanun Adamı, Şeriye Mahkemesinde, 

Tırtıllar, Mahçuplar, İnsan Sarrafı, İkizler, Yanlış Yol, Çoban, Kozanoğlu, 

Hissei Şayia, Ana, Beyaz Kahraman, Özyurt, Kızıl Çağlayan, 

1033 Semra Şen, “Atatürk, Cumhuriyet ve Tiyatro”, Erdem, C. XI, S. 32, Eylül 

1988, s. 624. 

1034 Karadağ, a.g.e., s. 112-113.


Yarım Osman, Bir Yağmur Gecesi, Erkek Kukla, Para Delisi ve Yapışkanlar. 

Bununla bağlantılı olarak en çok oyun oynayan Halkevleri 

ise; Ankara, Trabzon, Bursa, Adana, Eminönü, Balıkesir, Sinop, 

Ordu, Eskişehir, Afyon, Bakırköy, İzmir, İzmit, Giresun, Kadıköy, 

Samsun, Konya, Mersin, Aydın’dır 1035 . 

Halkevleri temsil şubelerinde oynanan oyunların ana konuları, 

inkılâbın ilkelerini yaymak, halkı eğitmek, Kurtuluş Savaşı, köy hayatı, 

Türklük, yobazlık, hurafeler, ekonomik zorluklar vs. şeklinde 

sıralanabilir. Herşeyden önce daha Halkevlerinin ilk yıllarında Akın, 

Mavi Yıldırım, Mete gibi oyunların temsili gerçekleştirilmiştir. Ana 

parola vatan, vatanın kurtarılması üzerine kurulmuştur. Bu süreçte 

Kurtuluş Savaşı yeni bir hayat görüşü ve yeni bir Türk insanını beraberinde 

getirmiştir. Bu konuda 1933 yılında Faruk Nafiz’in Kahraman 

piyesi örnek verilebilir. Bunu, Hüsamettin Işın’ın Atatürk’e İlk 

Kurbanlar’ı ile Ana, Gönüllerin Türküsü, Devrim Yolcuları, Vatan 

ve Vazife gibi oyunlar takip etmiştir. Türklüğün ön plana çıkması ile 

de Mete, Özyurt, Akın, Atilla’nın Düğünü, Sümer Ülkeleri gibi eserler 

yazılmıştır. Bir Yuvanın Şarkısı, Yanık Efe, Çoban piyesleri gibi 

pedagojik eserlerin yanı sıra, Necip Fazıl’ın Tohum’un da olduğu 

gibi yine Kurtuluş Savaşı’nda görülen olağanüstü Türk gücünden de 

bahsedilmiştir 1036 . Toprak Çocuğu Himmet’in Oğlu ile Yörük Emine 

gibi oyunlarda da köy tiyatronun gündemine iyice girmiştir. Kısacası 

1933 sonrasında topluma daha çok ders verme amacı doğrultusunda 

tiyatral faaliyetlere hız verilmiştir. İnkılâpların yaygınlaşması 

ve kökleşmesini amaçlayan bu oyunların haricinde, halkın tiyatro 

ihtiyacını karşılayabilmek için Shakespeare, Molière gibi isimlerin 

oyunları da repertuarlardaki yerini almıştır. 

Halkevlerinin tiyatro faaliyetlerinin önem ve hız kazandığı bir 

dönemde bazı sorunlar da gündeme gelmeye başlar. Tiyatronun sorunları 

için hemen uzmanlardan bir komisyon oluşturulur. Komisyon, 

bir yandan mevcut problemleri çözmeye çalışırken diğer yandan 

da İtalya, İspanya, Rusya gibi ülkelerdeki tiyatrolar ile ABD ve 

Meksika’daki gezici tiyatroları incelemeye başlar. Aynı günlerde 

1035 Karadağ, a.g.m., s. 1082; Karadağ, a.g.e., s. 114. 

1036 Şen, a.g.m., s. 622-624.

464 


Türkiye’de; Sanat sanat için midir? Yoksa sanat toplum için midir? 

tarzındaki tartışmalar yoğunluk kazanır. Bilhassa Ankara Halkevi’nin 

düzenli bir şekilde çıkardığı Ülkü dergisinde sıkça rastladığımız bu 

tartışmalarda çeşitli görüşler gündeme gelir ve tartışılır. Örneğin Necip 

Ali, 1934 yılında Halkevlerinin açılış töreninde yaptığı bir konuşmada, 

“sanat sanat içindir” ve “sanat toplum içindir” ilkelerinin 

tiyatro kollarının ebedi sorunları olduğundan bahsetmiştir. Ama genelde 

tiyatronun, sanatın halka yönelik olması gerektiği yönündeki 

görüşler ağırlık kazanmıştır. Öyle ki, maksadın tiyatroyu halka indirebilmek 

olduğu üzerinde durularak, aydınlara köylere gitmeleri, 

giderken de köylüler gibi davranmaları tavsiye edilmiştir. Ülkü dergisi 

burada çok önemli bir misyon üstlenmiş, Halkevlerinin tiyatro 

kollarına çeşitli uyarılarda da bulunmuştur 1037 . 

Halkevleri tiyatro kollarının bir başka özelliği de yakın çevrelere 

düzenledikleri turnelerdir. Özellikle İnebolu, Siirt, Bitlis, Gerede, 

Konya, İzmir, Malatya, Zonguldak, Giresun, Beşiktaş, Ordu, Trabzon, 

Uşak, Yalvaç, Sinop Halkevleri bu konudaki sistemli çalışmaları 

ile anılmaktadırlar. Bu dönemde bazı illerden tiyatro ve sinema 

açılması, temsiller verilmesi gibi talepler de gelmeye başlar. Örneğin 

Bitlis valisi bir yazısında, şehirde haftada iki gece çalışan bir sinemanın 

olduğunu, iki tane de tulûat tiyatrosunun bulunduğunu, ancak 

halkın çoğunlukla tulûat tiyatrosunu tercih ettiğini, buna mukabil 

aydın kesimin ise daha ciddi bir tiyatro talebinde bulunduğunu belirtmiştir 

1038 . Dönemin basınından takip ettiğimiz kadarıyla, valilerin 

talepleri haricinde çeşitli tiyatro topluluklarının turneleri neticesinde 

bazı bölgelerin tiyatro ile buluştuğunu da görüyoruz. Bu bağlamda 

basında, on dört senedir tiyatroya hasret kalan Geredelilerin gelen 

tiyatro topluluğundan çok memnun kaldıkları ve tiyatroyu hıncahınç 

doldurdukları 1039 , Elazığ’a gelen TAT temsil heyetinin oynadığı 

Hamlet oyununa rağbetin çok olduğu 1040 , yine TAT sanatkârlarının 

Muş’ta oynadıkları Faruk Nafiz’in Canavar oyunu ile Hamlet’in de 

1037 M. D., “Köylü ile Temas”, Ülkü, C. XIII, S. 77, Temmuz 1939, s. 462-463. 



1040 Son Posta, 31 Ekim 1933, s. 4.


Muş halkının “bedii ihtiyaçlarını” karşıladığı 1041 ve Elazığ Halkevinin 

temsil kolunun altı ayda tam 92 temsil verdiği 1042 şeklinde haberlere 

sıkça rastlanmaktadır. Görüldüğü gibi, Halkevleri, “yerli malzemenin 

modern anlayışla karşılanmasını sağlayarak, sanat alanında 

en büyük başarısını göstermiştir” 1043 . 

Tam 19 yıl çeşitli alanlarda hizmet vermiş olan Halkevleri ve 

Halkodaları, Türkiye’nin gerçek anlamda birer kültür merkezi olmuşlardır. 

Özellikle tiyatro sanatının gelişmesinde, en ücra yerlere 

kadar bu sanatın halka götürülmesinde ve dolayısıyla Türk tiyatrosunun 

gelişiminde Halkevleri tiyatro kollarının çalışmaları son derece 

etkilidir. Nurhan Karadağ’ın da belirttiği gibi, amatör çabalar olmasına 

karşılık bu merkezler ülkenin kültürel kalkınmasına yardımcı 

olmuşlardır. Atatürk’ün ifadesiyle belki de Halkevleri, o gerçekleştirilmesi 

düşünülen kültür inkılâbının en büyük ve etkin vasıtalarından 

biri haline gelmiştir. Devlet desteğinin son derece etkili olduğu bu 

çalışmalarda, özellikle tiyatro sanatının eğiticilik vasfından yararlanılmak 

istenmiştir. Zaten “Sanat, yöneldiği toplumu yansıtmakla 

kalmaz, onu eğitir de. Toplumun hem nasıl olduğunu, hem nasıl olması, 

nasıl olmaması gerektiğini söyler. Sanatın eğitici gücü, türüne 

göre ve her türün farklı akımlarına göre başka başka olmuştur. Tiyatro 

sanatı eğiticilik görevini en çok benimsemiş olan sanatlardan 

biridir” 1044 diyen Sevda Şener’in bu ifadesi de bunu teyit eder niteliktedir. 

Bütün bunların yanı sıra âdeta bir parti organı gibi çalışan 

Halkevlerinde “Türkiye’nin kültür politikasını oluşturmak, çağdaşlaşmak 

adına yapılan tiyatro olayında, oyunların temaları, tezleri, 

üslupları salt propagandist çizgide olmayıp, sanatın büyüsel gücüyle 

eritilebilseydi olayın işlevi ve bugün Türk tiyatrosu çok daha ileri 

olabilirdi” 1045 şeklinde bir sonuç çıkarmak da mümkündür. 



1043 Şen, a.g.m., s. 626. 

1044 Sevda Şener, Çağdaş Türk Tiyatrosunda Ahlak, Ekonomi, Kültür Sorunları 

1923-1970, Ankara 1971, s. 8. 

1045 Karadağ, a.g.e., s. 201.

466 


f. Sahnelenen Oyunlar, Seyirci Faktörü ve Muhsin Ertuğrul 

Cumhuriyet dönemi, Türk tiyatrosu için gerek Hükümetin gerekse 

Halkevleri gibi kuruluşların etkisiyle tiyatro etkinliklerinin 

arttığı, oyun yazarlarının teşvik edildiği, desteklendiği, oyunların 

ısmarlandığı, yeni kadroların oluşturulmaya çalışıldığı ve bir tiyatro 

seyircisinin yetiştirilmeye başlandığı bir dönemdir. Bu dönemde 

Atatürk’ün de katkılarıyla çok sayıda eser ısmarlanmış ve sahnelenmiştir. 

Yine bu süreçte Atatürk’ün sevgi ve takdirini kazanmış isimlerden 

biri olan Behçet Kemal Çağlar, tarih ve kültür bilgisini artırıp 

tarihi piyesler yazabilmesi için İngiltere’ye gönderilmiştir 1046 . 

Bilindiği gibi, 1930’lu yılların başından itibaren Türk yazarları 

bilhassa Atatürk’ü ve onun eserlerini konu alan eserler vermeye 

çalışmışlardır. Bununla ilgili önemli eserlerden bazıları şunlardır: 

Hayri Muhiddin-Gazi Mustafa Kemal, 1926; Faruk Nafiz Çamlıbel- 

Kahraman, 1933; Reşat Nuri Güntekin-İstiklâl, 1933; Aka Gündüz- 

Mavi Yıldırım, 1933; Nahit S. Örik-Sönmeyen Ateş, 1933; N. Sami 

Banarlı-Kızıl Çağlayan, 1933; Peyami Safa-Gün Doğuyor, 1937; 

Cemal Tuncer-Devrim Yolcuları, 1937 1047 . 

Halkevleri bölümünde de bahsettiğimiz üzere, Cumhuriyet döneminde 

özellikle 1930 sonrasında tiyatroda aile, birey, toplumda 

yaşanan düalizm, vatan, Türklük, ekonomik özgürlükler, değer yargıları, 

yobazlık gibi konulara ağırlık verilmiştir 1048 . Ana parola olan 

vatan konusunda çok sayıda eser yazılmış ve sahnelenmiştir . 1931 

yılı ve sonrasında ise ülkede hızlanan tarih araştırmaları ve çalışmaları, 

yansımasını tiyatro alanında bulmuş ve özellikle Türklüğü 

ön plana çıkaran eserler yazılıp oynanmaya başlanmıştır. XIX. yüzyılda 

başlayan modern Türk tiyatrosunda, milliyetçiliğin oluşturdu- 

1046 Özgü, a.g.m., s. 1167. 

1047 M. And, “Tiyatroda Atatürk”, Türk Dili, C. XVII, S. 194, Kasım 1967, s. 145- 

147; Sakaoğlu, a.g.m., s. 25. 

1048 Atatürk döneminde yazılan oyunlar ve konuları hakkında ayrıntılı bilgi için 

bk. Niyazi Akı, Çağdaş Türk Tiyatrosuna Toplu Bakış, Ankara Üniversitesi 

Yay., Ankara 1968, s. 32-42.


ğu hava ile İslâm öncesini ve Türk tarihini 1049 konu alan oyunlar da 

kaleme alınmıştır. Siyasal ve ekonomik özgürlükler ve problemler 

de bu dönemin ana temalarını oluşturmuştur. Bu temaya, Beş Devir, 

Kafa Kâğıdı, Para Delisi, Vergi Hırsızı gibi oyunlar örnek verilebilir. 

Ayrıca Aka Gündüz’ün Beyaz Kahraman ve Haydi Suna gibi 

oyunlarında da geleceğin Türkiyesinden bahsedilir. Bütün eserlerde 

daha ziyade topluma ders verme, fayda sağlama gibi bir endişe söz 

konusudur. 

Tiyatro ve tiyatro oyunlarından söz ederken, Cumhuriyet döneminde 

devletin tiyatro ve oyunlar üzerindeki denetiminden de bahsetmek 

gerekmektedir. Şöyle ki, bu dönemde devlet tiyatro oyunlarına, 

bazen inkılâpların korunması, komşu devletlerle, özellikle de 

Rusya ile ilişkilerin zedelenmemesi ve eski dönemin izlerini taşıması 

gibi nedenlerden ötürü, bazen de gerekçe dahi göstermeden belli 

bir sansür getirmiştir. Örneğin, Namık Kemal’in Vatan yahut Silistre 

1049 Tiyatroda tarihi oyunlara bir tarihçi gözüyle bakmaya çalışan İlber Ortaylı, 

tarihi tiyatro oyunlarının özellikleri üzerinde durmuştur. Ona göre, “siyasal 

bilince sahip bir toplumun yazarı tarihi tiyatro ve roman alanında da güçlü 

eserler vermiştir”. Ancak bunun tersi söz konusu ise “bir toplumda tarihi tiyatro 

ve romanlar güçsüzse bu o toplumda siyasal düşüncenin de güçsüz ve 

gelişmemiş olduğunun bir göstergesi” olmuştur. Yani bir anlamda ülkedeki 

gelişmişlik düzeyi, siyaset anlayışı ve devletin gücü, etkisini sanatta da göstermektedir. 

Ortaylı bu yazısında Fransız, Alman, İngiliz ve Rus tiyatrosundan 

tarihi oyunlara ve yazarlara dair bazı örnekler sunmuştur. Shakespeare, 

Goethe, Schiller’in tarihi dramları gibi. Üzerinde durulan önemli bir konu da, 

XIX. yüzyılda tiyatronun bir propaganda ve iletişim aracı olarak kullanılmış 

olmasıdır. Bu dönemde, “devrimci düşünce ve tarih bilincinin tiyatro sahnesine 

yoğun bir biçimde çıkması”, yansıması da işte bu yolla sağlanmıştır. Ortaylı 

sonra da Modern Türk Tiyatrosu’ndaki tarihi oyunlara değinmiştir. Buna göre, 

Osmanlı döneminde bir takım oyunlar yazılmıştır. Ancak özellikle Meşrutiyet 

döneminde düşünsel olgunluğa ulaşılamadığı için kalıcı eserler verilememiştir. 

Cumhuriyet ise yeni bir tarihçilik anlayışı üzerine oturmuştur. Bu dönemde 

genelde yeni milliyetçilik anlayışı çerçevesinde Türk tarihini konu alan oyunlar 

yazılmaya çalışılmıştır. Akın, Mete, Özyurt gibi. Ancak bunların hiçbirisinin 

dünya edebiyatının klasik veya çağdaş ünlü eserlerinin teknik, oyun ve 

yorum gücüne ulaşamadıklarını, bunda da kabahatin, toplumumuzun düşünsel 

geri kalmışlığında olduğunu anlatmıştır. Kısacası tiyatroda tarihi oyunların 

ana kaynağı, o devrin düşünce düzeyi ve tarih yorumculuğudur. Tiyatronun 

gerçek düzeyi de zaten tarihi dram türünün başarısı ile ölçülebilir. Çünkü tarihi 

dram, herşeyden önce “düşünsel zenginlik ve görkemin varlığını gerektiren bir 

alandır”. Ayrıntılı bilgi için bk. Ortaylı, a.g.e., s. 151-170.

468 


oyunu “Padişahım çok yaşa!” gibi sözlerin çıkarılması sonucunda 

izin alırken, diğer oyunları ise ya yasaklanmış ya da kısıtlanmıştır. 

Bundan başka Cemal Reşit Rey’in Üç Saat opereti, Yakup Kadri’nin 

Sağanak isimli oyunu da yasaklananlar arasındadır. Hatta 1925 yılında 

Hükümet, hem sansür edilen oyunları denetlemek ve değiştirilmeden 

oynanmasını sağlamak hem de açık-seçik oyunlar oynayan 

toplulukları kontrol edebilmek maksadıyla yeni bir yönetmelik 

hazırlamış, 29 Mayıs 1934 tarihli 2559 sayılı kanun ile de tiyatro 

işlerinden Matbuat Umum Müdürlüğü’nü sorumlu tutmuştur. Matbuat 

Umum Müdürlüğü Teşkilâtı’na ve Vazifelerine Dair Kanun’nun 

birinci maddesinin -j- fıkrası ile “radyo, film, tiyatro gibi efkârı umumiye 

ile alâkadar olan vasıtaları murakebe etmek”, ikinci madde -k- 

fıkrası ile de “memleket sahnelerinin repertuarlarını kontrol etmek” 

görevlerini de yine Matbuat Umum Müdürlüğü üstlenmiştir. Tiyatro 

işlerini üstlenen bu kurum daha sonra pek çok oyuna sansür getirmiştir. 

Bu bağlamda Halit Fahri İlk Şair, İbsen Halk Düşmanı, Mahmut 

Yesari Tatil-i Eşgal, İ. Galip Arcan’ın M. Bernstein’den uyarladığı 

Bora, Namık Kemal Vatan, Kara Bela, Aka Gündüz Muhterem Katil, 

Cenap Şehabettin Körebe, Bir Millet Uyanıyor, Değirmenci Kız.gibi 

oyunlar yasaklanmıştır 1050 . Adı geçen oyunlardan bazıları kanuna 

aykırı sahneler içerdiği, eski rejime atıfta bulunduğu ve azınlıkları 

alaya aldığı, bazıları da evlilik hayatı, kadınlar, aile şerefi vs. hakkında 

aykırı düşüncelere yer verdiği için yasaklanmıştır. Bu durum 

basında şiddetli tartışmalara neden olmuştur. Ancak 1950 yılında bu 

yetkinin Basın Yayın Genel Müdürlüğü’nden alınması üzerine, tiyatro 

üzerindeki sansür olayı da kalkmıştır. 

Cumhuriyetin ilk onbeş yılında bahsettiğimiz konularda eserler 

veren çok sayıda yazar yetişmiştir. Bu dönemin en büyük özelliği 

hem eser ve oyun sayısının hem de oyun yazarlarının sayısının artış 

göstermesidir. Bunda başta Atatürk olmak üzere pek çok faktör 

etkili olmuştur. Bu kuşakta eser veren ve isim yapan çok önemli kişiler 

mevcuttur. Halit Fahri Ozansoy ki, Sönen Kandiller psikolojik 

ilişkilerin ilk defa söz edildiği bir oyundur, Vedat Nedim Tör, Cevdet 

Kudret, Necip Fazıl Kısakürek, Musahipzade Celal, Reşat Nuri 

Güntekin, Nazım Hikmet, Faruk Nafiz Çamlıbel bunlardan sadece 

bir kaçıdır. Bunların içinden Musahipzade Celal eserleri ve oyun 

1050 Konur, a.g.e., s. 182-183.


yazarlığı ile özellikle ön plana çıkmaktadır. Musahipzade İstanbul 

Efendisi, Macun Hokkası, Yedekçi, Kaşıkçılar, Lale Devri, daha sonraki 

dönemde de Aynaroz Kadısı gibi oyunları ile büyük ilgi görmüştür. 

Hatta Musahipzade Celal’in Türk tiyatrosunun tüm çeşitlerini, 

özelliklerini görmenin mümkün olduğu oyunlarında “çağdaş nitelikli 

milli üslup arayışını” 1051 başlattığı ileri sürülmüştür. Kısacası bu 

döneme imza atan herkes, Türk tiyatrosuna gerçekten bir saygınlık, 

yaygınlık ve etkinlik kazandırmıştır. 

Bu dönemdeki yoğun çalışma temposu, sonuçta çağdaş atılımların 

yapılmasına da neden olmuştur. Çünkü Darülbedayi, İstanbul 

Operet Heyeti, Şehir Opereti, TAT gibi topluluklar hep bu dönemde 

gelişme göstermiştir. Cumhuriyetin ilânı sonrasında ortaya çıkarak 

gelişme gösteren hususlardan biri de özel tiyatrolardır. Fikret Şadi’nin 

daha çok Anadolu’da gösteriler düzenleyen Milli Sahnesi ile başlayan 

bu süreç M. Ertuğrul’un Ferah Sahnesi Topluluğu ile devam 

etmiştir. Bilhassa M. Ertuğrul’un İstanbul’da 1951 yılında Küçük 

Sahne’yi açmasıyla özel tiyatro sayısında bir artış yaşanmıştır 1052 . 

Günümüzde de güncelliğini koruyan özel tiyatrolar başta İstanbul 

olmak üzere Ankara, İzmir gibi şehirlerde varlıklarını sürdürmeye 

ve hizmet vermeye çalışmaktadırlar. Ayrıca yine bu dönemde Türk 

tiyatro yaşamında eğitim önemli bir yer almış ve İstanbul, Ankara, 

İzmir ve diğer şehirlerde konservatuarların yanı sıra üniversitelerde 

de tiyatro eğitimi veren bölümler açılmıştır 1053 . 

1051 Özakman, a.g.m., s. 1054-1055. 

1052 Özel tiyatrolar hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Nutku, “Cumhuriyet Tiyatrosu”, 

s. 2515-2517. 

1053 Tiyatronun bir bölüm olarak üniversitelere girmesi ilk olarak 1958 yılına 

rastlamaktadır. 1958 yılında Prof. Bedrettin Tuncel, Prof. İrfan Şahinbaş ve 

Muhsin Ertuğrul’un öncüğünde Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya 

Fakültesi’nde Tiyatro Enstitüsü kurulmuştur. Ancak ABD’den getirtilen hocalar, 

açılan oyun yazarlığı kursları gibi çabalara rağmen iki yıllık bir eğitimin 

akabinde enstitü 1962 yılında kapatılmıştır. Ondan sonra da 1964 yılında 

dört yıllık bir program içeren bir Tiyatro Kürsüsü açılmıştır. Başına da Prof. 

Dr. Melahat Özgü getirilmiştir. Sahne tasarımı, oyunculuk, yazarlık vs. dallardan 

oluşan daha kapsamlı bir oluşum ise Prof. Dr. Özdemir Nutku’nun Ege 

Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi’nde açtığı Tiyatro Bölümü’dür (1976). 

Yalnız bu bölüm daha sonra Dokuz Eylül Üniversitesi bünyesine alınmıştır. 

Bu uğurdaki çabalar daha sonraki yıllarda da devam etmiştir ( Nutku, “Cumhuriyet 

Tiyatrosu”, s. 2530).

470 


Biraz önce de ifade ettiğimiz gibi, Atatürk döneminde Türk tiyatrosunun 

gerçekten bir saygınlık, yaygınlık ve etkinlik kazanmasında, 

tiyatronun popüler bir sanat haline gelmesinde ve dolayısıyla 

seyirci sayısının giderek artmasında basın son derece önemli rol 

oynamıştır. Gazetelerin sanat olaylarına, özellikle tiyatro oyunlarına 

ve sanatçılarına geniş yer ayırmış oldukları görülmektedir. Özellikle 

1930’larda basında çıkan bu yazılar, halka sanat aktivitelerini duyurmak, 

tiyatro oyunlarını ve oyuncularını tanıtmak, halkı bu oyunlara 

gitmeye teşvik etmek ve en mühimi de tiyatro seyircisini yetiştirmek, 

eğitmek gibi bir misyonla yazılmışlardır. Örneğin halk, 1934 

ve sonrasında Şehir Tiyatrolarının oyun programı hakkındaki bilgileri 

basında çıkan haberler vasıtasıyla takip edebilmiştir. Bu durum 

şüphesiz sanat adına olumlu sonuçların alınmasına ve halkı tiyatroya 

yönlendirmeye yaramıştır. En azından Şehir Tiyatrolarındaki seyirci 

artışı bunu ispatlayacak mahiyettedir. 

1930’lu yıllara damgasını vuran oyunlar ise C. R. Rey’in Lüküs 

Hayat gibi operetlerinin dışında dram ve komedilerdir. Örneğin, 

1 Eylül 1933 tarihinde perdelerini açan Şehir Tiyatrosu ilk olarak 

İbsen’in Peer Gynt (Per Günt) isimli piyesi ile temsillerine başlamıştır 

1054 . Bu arada zaman zaman operetlere de yer verilmiştir. 1934 

yılında ise seyircisinin karşısına daha farklı bir program ile çıkan Şehir 

Tiyatrosu, her akşam başka bir oyun oynayarak seyircisini ağırlamaya 

çalışmıştır. Örneğin, 19 Şubat -Aynaroz Kadısı (Musahipzade 

Celal), 20 Şubat-Kurtlar (Cevdet Kudret), 22 Şubat-İstanbul Efendisi 

(Musahipzade Celal), 23 Şubat-İstiklâl (Reşat Nuri) 1055 piyesi gibi. 

1934 yılının önemli olaylarından biri de Tepebaşı Şehir Tiyatrosu’nda 

Dostoyevsky’nin Cürüm ve Ceza oyununun oynanmaya başlamasıdır 

ki bu Cahide Sonku’nun Köksüzler’den sonra oynadığı ikinci 

önemli oyundur 1056 . 1934 yılı ile ilgili ilginç bir detay da o dönemin 

bilet fiyatları ile ilgilidir. 1934 yılı itibarıyla Şehir Tiyatrolarında 

biletler, Loca-250-300, Koltuk-50, Sandalye-40, Galeri-30 liradan 

satılmıştır. İstanbul Şehir Tiyatrosu yine bu sene içinde 65 bin liralık 

bilet satışı ile daha önceki dönemlere nazaran önemli bir gelir elde 

etme başarısını da göstermiştir 1057 . 




1057 Son Posta, 10 Şubat 1934, s. 2.


1935 senesinde büyük bir gelişme olmuş ve şehirde birkaç tiyatroda 

birden temsil verilmeye başlanmıştır. Yeni sezonda, Tepebaşı 

Şehir Tiyatrosu Balzac’ın İnsanlık Komedisi, Nazım Hikmet’in Unutulan 

Adam, Gogol’ün Müfettiş, Necip Fazıl’ın Tohum gibi dramlarının 

yanı sıra Saz-Caz (C. R. Rey) gibi operetler ile; Eski Fransız 

Tiyatrosu C. R. Rey ve E. R. Rey’in Deli Dolu opereti, Süreyya 

Opereti, Halk Opereti, Üç Saat Opereti gibi oyunlarıyla; Naşit ve E. 

Sadi’nin Turan Tiyatrosu ise Üçüzler, Hülleci, Atı Alan Üsküdar’ı 

Geçti nevinden vodviller 1058 ile tiyatro seyircisinin karşısına çıkmıştır 

1059 . 

Şehir Tiyatrosu aynı sene okul çocuklarının temsil izlemelerine 

yönelik yeni bir uygulamaya daha gitmiştir. Nitekim ilkokul çocuklarına 

çocuk tiyatrosu temsillerinin gösterilebilmesi için Tiyatro 

İdaresince, talebe başına 7,5 kuruş ödenmesi halinde öğrencilere 

Çarşamba ve Cumartesi günleri saat 14’te temsiller verilebileceği, 

ancak öğrencilerin tiyatroya öğretmenleri ile toplu olarak gelmelerinin 

1060 uygun olacağı yolunda bir karar alınmıştır. Türkiye’de ilk çocuk 

oyununun oynanmaya başlandığı 1935-36 dönemi ile beraberinde 

alınan bu karar, bir nesil sonraki tiyatro oyuncularını, yazarlarını 

ve seyircilerini yetiştirmesi açısından büyük önem taşımaktadır. 

Şehir Tiyatrosu 1936 yılında da yine dramlar ve operetler ile 

perdelerini açmıştır. Shakespeare’in Makbet’i ile başlayan dönem, 

Bir Hayat Kadını, Beyaz Gömlekliler, Karamazof Kardeşler, Geciken 

Ceza, Faust, Tosun, Bir Kavuk Devrildi, Mum Söndü gibi dram 

ve komedilerle devam etmiştir 1061 . Yine bu sezonda da Tepebaşı Şehir 

Tiyatrosu haricinde, Beyoğlu’ndaki Fransız Tiyatrosu ile Turan 

Tiyatrosu da temsillerini sürdürmüşlerdir. 

1937 ve 38 yıllarında da Şehir Tiyatrosu çalışmalarına dram ve 

1058 Vodvil, kent havaları. “Fransa’da Normandiya’da 1400’lerde halk şairi Olivier 

Basselin’in okuduğu ve şölenlerde söylenen taşlamalı halk ezgilerinden kökenlenen, 

taşlamalı siyasal balad türünde hafif müzikli oyun” (Çalışlar, a.g.e., 

s. 679-680). 

1059 Son Posta, 31 Ocak 1935; 2 Şubat 1935; 10 Şubat 1935; 6 Mart 1935; 14 Ekim 

1935, 29 Ekim 1935; 5 Aralık 1935; 7 Aralık 1935; 23 Aralık 1935. 


1061 Son Posta, 20 Eylül 1936; 21 Ekim 1936; 28 Ocak 1936; 9 Şubat 1936; 11 

Şubat 1936; 10 Mart 1936; 7 Nisan 1936; 20 Mayıs 1936; 25 Mayıs 1936.

472 


komediler ile devam etmiştir. Bu dönemde Shakespeare’in Kuru Gürültü, 

E. Burde’nin Toka opereti gibi oyunlar oynanmıştır. Yeni sezon 

öncesinde hazırlıklar hakkında malumat vermek üzere bir ropörtaj 

yapan Muhsin Ertuğrul, sezonu bir Shakespeare komedisi ile açıp, 

bir Shakespeare trajedisi ile kapatacaklarını ve Şehir Tiyatrosu’nda 

sahnenin yenilenme çalışmalarının da devam ettiğini söylemiştir 1062 . 

Özellikle 1938 sezonunda, Şehir Tiyatrosu haricinde üç tiyatronun 

daha varlığı dikkat çekmektedir. Bunlardan ilki, Taksim’deki Ertuğrul 

Sadi Tek Tiyatrosu, yeni sezonda Otello, Hamlet gibi oyunlar 

oynarlar, ikincisi Halk Opereti, halkın operet ihtiyacını karşılayan 

operet topluluğu da rejisör Lütfullah Süruri yönetiminde çalışır, 

üçüncüsü de Naşit’in Şehzadebaşı Turan Tiyatrosu’dur. Bu grup bilindiği 

gibi vodvillere ağırlık vermiştir. 

Dönemin basınında, mevcut tiyatrolara, buralarda sahnelenen 

oyunlara ve oyuncular hakkında ayrıntılı bilgilere ise “Tiyatro” başlıklı 

köşe yazılarında yer verilmiştir. Nurullah Ata (Ataç), Fikret 

Adil, İsmet Hulusi gibi isimler tiyatro köşelerinde önemli noktalara 

değinmişler, oyunlara ve oyunculara dair olumlu-olumsuz pek çok 

yorum yapmışlardır. Bu yazılar hem yazarların ve oyuncuların öz 

eleştiri yapmalarına hem de tiyatro seyircisinin oyun seçiminde oldukça 

etkili olmuştur. Son Posta gazetesinde İsmet Hulusi “Tiyatro 

Bahsi” isimli köşesinde bir yandan Şehir Tiyatrosu’nda oynanan 

oyunları tanıtmış, diğer yandan da oyunlara çeşitli eleştiriler getirmiştir 

. 1932 yılında oynanan Yedi Köyün Zeynebi, Darülbedayi’de 

Mucize isimli oyunlar bu tanıtma yazılarının başında gelmiştir. 1933 

yılı için verilebilecek en iyi örnek ise İbsen’in Peer Gynt (Per Günt) 

piyesidir. Şehir Tiyatrosu sezonu Peer Gynt ile başlatmıştır. İ. Hulusi 

de oyunu izledikten sonra tiyatro köşesinde şunlara dikkat çekmiştir: 

“Peer Gynt oynanamaz. Çünkü tercüme etmek çok güçtür. Fevkelade 

sahneye ihtiyaç vardır. Kuvvetli sanatçılar lâzımdır...Bu düşüncelerin 

doğru veya yanlış olduğu piyes seyredildikten sonra anlaşılacaktır... 

Peer Gynt’te sahneler pek fazla ve pek karışıktır. Sahne 

sahne güzeldir. Fakat bunlar birbiri arkasına dizilince güzelliklerini 

kaybederler...Böyle bir tiyatro binasında bundan daha iyi bir dekor 

yaratmaya imkân yoktur. Örneğin ikinci perdede sabah olurken, son 

1062 Son Posta, 1 Ekim 1937; 30 Temmuz 1938.


perde de fırtınalı deniz çok mükemmeldi.. Ne mümkünse yapılmış 

ve çok çalışılmış...Peer Gynt rolünü Talat yapmış. 2. ve 3. perdeler 

güzel. Yalnız 4. ve 5. perdelerde de aynı kudreti gösterebilseydi 

mükemmel denilebilirdi. Semiha Solvoyg’in şarkısını güzel söyledi. 

Tercümede prosodie’ye dikkat edilmişti. Şarkının sözleri anlaşılıyordu... 

Peer Gynt’ün temsili için daha fazla birşey söylemeyeceğiz. 

Birçok Avrupa tiyatrolarında bile başarısızlığa uğrayan bu eserin 

sahnemizde fevkelade değilse bile, oynanabilmiş olması büyük 

muvaffakiyettir” 1063 . 

İsmet Hulusi 1934 senesinde de aynı tür yazılar yazmaya devam 

etmiştir. Hulusi, 28 Kasım 1934 günü köşesinde Şehir Tiyatrosunun 

yeni sahnelemeye başladığı Bu Bir Rüyadır isimli oyunu tanıtmıştır. 

Müzikal bir komedi olan oyun için yazar şunları söylemiştir: 

“..yazılış, besteleniş, sahneye konuş itibariyle güzeldir. Dekor iyidir. 

...oyunda şarkılar iyi söylenmiştir. Semiha, Bedia, Hazım, Behzat 

Vasfi, Mahmut mükemmeldiler. Refik Kemal “Yarasa”daki kadar iyi 

değildi. Şevkiye rum hizmetçi rolünde rum şivesiyle kusursuz konuştu. 

Muammer iyice idi. Umumi itibarla Bu Bir Rüyadır seyredilmeye 

değer bir eserdir” 1064 . 

İ. Hulusi bundan yaklaşık bir ay sonra yani 21 Aralık 1934 günü 

ise bu kez başka bir oyunu tiyatro severlere tanıtmıştır. Çünkü Şehir 

Tiyatrosu Aralık ayında seyircilere Hamlet’i hazırlamıştır. Yazının 

ilk bölümünde önce Hamlet’in yazarı, eserleri ve eserlerinin kıymeti 

üzerinde durulmuştur. Sonra da oyunun eleştirisine geçilmiştir. 

Hamlet’in Türkçeye çevrilmesini çok isabetli bulan Hulusi, oyunda 

öz Türkçe kelimelerin yerli yerinde kullanılmış olmasını takdirle 

karşılamıştır. En son ise oyunun Şehir Tiyatrosunda nasıl oynandığı 

konusundaki fikirlerini yazmıştır: “Dekor çok uygundu. Bilhassa 

Hamletin hayalle konuştuğu sahne ile mezarlık sahnesi mükemmeldi. 

Kostümler zengindi. Ziya tertibatı iyi idare ediyordu. Hamlet rolünü 

Talat yaptı. Bu rolü Muhsin de yapmıştı. Muhsin daha iyi yapardı, 

ama Talat da yapıyor. Ve iyi tarafı şudur ki kuvvetli bir aktörün 

yerine yeni bir aktörü koyabiliyoruz ve o da o işi beceriyor. Polonyüs 

rolünü yapan M. Kemal’in Hamletteki muvaffakiyeti sayılmaya 


1064 Son Posta, 28 Kasım 1934, s. 9.

474 


değerdir. M. Kemal jestleri itibarıyla fevkalede idi. Ötekiler de iyi 

idiler. Yeniler iyi çalışıyorlar. Onlardan yarın için çok şeyler beklenebilir. 

Cahide Otelya’nın delilik halini çok ustaca canlandırdı. Avni 

ile Sami günden güne daha iyileşiyorlar...” 1065 . Görüldüğü gibi İsmet 

Hulusi hemen her ay köşesinde bir oyunu tanıtmış ve dekorundan 

ışığına, oyuncusundan oyunun diline kadar herşeyi en ince detayına 

kadar ele alarak işlemiştir. Tan gazetesinde de Fikret Adil “Tiyatro” 

isimli köşesinde sezonun oyunlarını tanıtmaya çalışmıştır. Örneğin, 

1936 yılında yeni sezonda Macbeth oynanmış, ancak yazar, oyunu 

tanıttıktan sonra oyunun hem sahneye konuluşu hem de oyuncuları 

çeşitli açılardan bayağı eleştirmiştir 1066 . 

Türk basınında çıkan bu köşe yazılarından bazıları, seyirci konusuna 

bilhassa el atmış ve bu bağlamda tiyatroya seyirci çekmek, 

tiyatro seyircisini yetiştirmek ve onları yönlendirmek gibi önemli 

bir rol üstlenmişlerdir. Burada karşımıza çıkan en önemli nokta ise 

tiyatro seyircisi ve tiyatronun gelişmesindeki seyirci faktörüdür. 

Hakikaten tiyatroda seyirci faktörünün öneminin kavranması ve bu 

türde yazılar yazılmaya çalışılması, tiyatronun gelişiminde önemli 

bir etkendir. Çünkü karagöz, ortaoyunu gibi oyunların izleyicisi olan 

Türk seyircisinin Batı tarzı tiyatro ile tanışması ve onun usullerini 

öğrenmesi biraz zaman almıştır. Türk seyircinin tiyatro kültürünü 

benimsemesinde basın ve bu sanat köşeleri önemli rol oynamışlardır. 

Basında sık sık tiyatro seyircisi ve seyircinin görgüsüzlüğü üzerinde 

durulmuştur. Bunda Osmanlı döneminde Gedikpaşa Tiyatrosu’nda 

tiyatro seyircisinin yaşadığı trajikomik olaylar hakkında verilen bilgiler 

oldukça etkili olmuştur. T. Özakman’ın aktarımıyla, Hadika 

Gazetesi’nde konuyla ilgili çıkan bir haber gerçekten o dönem seyircisinin 

portresini çizmeye yetiyor. Hadika gazetesi konuyla ilgili 

olarak, yukarı katta bir seyircinin oyunculardan bir kıza portakal atmasıyla 

onun baygın düştüğünü belirttikten sonra, perde aralarında 

seyircinin acı acı ıslık çaldığını, makam ile ayak vurduklarını görerek 

insanın tiyatroya gitmekten vazgeçeceğini, hele üst kat locadakilerin 

içtikleri suyun yarısını aşağı döktükleri için kimsenin orta kat 

localarda oturmak istemediğini, gaz ve tütün dumanından gözgözü 


1066 Tan, 4 Ekim 1936, s. 6.


görmediğini, tiyatro içinde çay-kahve içildiğini, portakal yendiğini 

yazmış, ama buna rağmen temsilden çok hoşlandıkları ve can sıkıntısı 

nedir bilmedikleri için de Osmanlı seyircisinin eşi bulunmaz 

olduğunu belirtmekten geri kalmamıştır 1067 . 

Cumhuriyet döneminde tiyatrocuları ve tiyatro eleştirmenlerini 

düşündüren en önemli konular, tiyatro seyircisinin azlığı ve seyircinin 

yetiştirilmesidir. Aslında seyirci azlığı Darülbedayi döneminden 

beri gelen ciddi problemlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Türk tiyatro seyircisi uzun bir süre şehre gelen yabancı toplulukların 

salonlarını hıncahınç doldururken, kendi tiyatrolarına gitmeme gibi 

bir tavır içerisinde bulunmuştur. Dolayısıyla bu problem de Vasfi 

Rıza’nın tabiriyle kurumun belini çok bükmüştür. Kendi tiyatrosuna 

rağbet etmeyen Türk seyircisinden en fazla yakınan kişilerden birisi 

de Muhsin Ertuğrul’dur. Ertuğrul bu durumdan yakınmakta da son 

derece haklıdır. Çünkü o dönemde İstanbul’a iki ay içinde gelen beş 

Yunan topluluğunun salonları dolup taşarken, Şehir Tiyatrosunun 

oyunlarına ilgi son derece azalmıştır 1068 . M. Ertuğrul ve arkadaşlarının 

İstanbul’da karlı bir akşamda Strindberg’in Zafer Sarhoşları 

isimli oyununu bir bakkal çırağı, bir şoför ve bir de locadaki doktorun 

önünde oynamaları 1069 , bu sıkıntının acı bir göstergesi olmalıdır. 

Açıkçası bu tablo, Şehir Tiyatrosunun oyun seçiminde bir hata yapılmış 

olabileceğini akıllara getiriyor. Demek ki o dönemde Türk seyircisine 

hitap edecek, onu tiyatroya çekecek nitelikte oyunlara yer 

verilmemiştir. Belki de sadece sanatı sanat için yapma felsefesiyle 

yola çıkılmıştır. Bu, Muhsin Ertuğrul’un Shakespeare ile başlayıp 

Shakespeare ile kapattığı tiyatro sezonunun bir sonucu olsa gerektir. 

Ancak bu yaklaşım Şehir Tiyatrosunun ciddi oranda boşalmasıyla 

sonuçlanmıştır. İşte bu noktada Muhsin Ertuğrul, durumdan yakınmayı 

bir kenara bırakarak gereken tedbirleri almak zorunda kalmış 

ve neticede oyun düzenini değiştirmiştir. 

Daha önce de sözünü ettiğimiz gibi, Cumhuriyet dönemi aynı 

zamanda tiyatro yazarları ve eserleri kadar seyircisinin de yetiştirilmeye 

çalışıldığı bir dönemdir. Bu konuda özellikle döneme dam- 

1067 Özakman, a.g.m., s. 1049. 

1068 And, Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu, s. 80. 

1069 Özakman, a.g.m., s. 1054.

476 


gasını vuran kişilerden birisi olan Muhsin Ertuğrul önemli girişimlerde 

bulunmuştur. En basitinden tiyatro seyircisinin yetiştirilmesi 

için özel metinler hazırlamıştır 1070 . Bu bağlamda M. Ertuğrul tiyatro 

seyircisini üç kesime ayırmıştır. Birinci kesim, saygılı gerçek aydınlardır. 

Birinci bölüme özellikle Alman ve Rus seyircisini örnek verir. 

Bunlar tapınağa girer gibi tiyatroya giren, sessiz ve saygılı davranan 

kişilerdir. Moskova Sanat Tiyatrosunda alkış dahi olmadığı söylenir. 

İkinci kesim, geç kalan, ayaklarını yere vurarak ses çıkaran, gösterim 

sırasında şeker, pasta yiyenlerdir ki bunlar yarım aydınlardır. Üçüncü 

kesim ise fındık fıstık 1071 yiyenlerdir ki bunlar da yarım aydın 

dahi olmayanlardır. O dönemde maalesef, tiyatro kültürü fındık fıstık 

yememek ile ölçülebiliyordu. Çünkü bu tiyatro için çok ciddi bir 

meseleydi. Öyle ki, M. Ertuğrul 1924 yılında seyirci için iki sayfalık 

ve altı maddelik bir uyarı yazısı bile hazırlamıştır. “Tiyatro Adâbı- 

Bilmeyenler İçin” başlıklı uyarı yazısı şu maddeleri içermektedir: 

“1) Tiyatro eğlence yeri değil, büyüklerin mektebidir. 

2) Tiyatroya mümkün mertebe temiz giyinip gidilir. Ve gürültüsüzce 

bir mevkiye oturulur. 

3) Perdenin açılacağını ihbar eden işaretten sonra, perde kapanıncaya 

kadar artık bir kelime bile konuşulmadan yalnız eser 

dinlenir. Bir milletin bilgi ve anlayış seviyesi, san’at eserlerine ve 

san’atkârlarına gösterdiği alâka ile ölçülür. 

4)Tiyatroda sigara içmek doğru değildir. Fakat mecburiyetse 

ancak perde aralarında içilir. 

5) Perde aralarındaki istirahat müddetleri, evvelce tâyin ve ilân 

edilmiştir. Sabırsızlanmak, bu müddeti kısaltamaz... 

6) Islık çalmak, ayaklarını yere vurmak, (lüzumsuz yerde) alkışlamak, 

takdir etmek demek değildir” 

1070 Ek 21: Muhsin Ertuğrul’un tiyatro seyircisi için hazırladığı bir metin. 

1071 M. Ertuğrul bu konuyu Türk Tiyatrosu Dergisi’nde gündeme getirmiştir. Perdeci 

takma adıyla kaleme aldığı Fındık ve Fıstık başlıklı yazısında ki, bu yazıyı 

“39 lira 88 kuruşluk insan müsveddeleri için” yazdığını belirtmiştir, temsil 

esnasında fındık fıstık yiyenleri sert bir dille eleştirmiş ve bu kişilere gereken 

uyarıların hemen yapılmasını istemiştir (M. Ertuğrul, “Fındık ve Fıstık”, Türk 

Tiyatrosu, S. 72, Ekim 1936, s. 1-2).


M. And’ın ifadesiyle, “tiyatro görgüsünü ve kültürünü biçimsel 

gören, seyirciyi, eleştirici etkin gücünü hiçe sayan bu anlayış” ne yazık 

ki bugün eleştirilere maruz kalmaktadır. Bilhassa da tiyatro kültürünün 

fındık-fıstık meselesine bağlanması çok tartışılmıştır. Çünkü 

bir ara Şehir Tiyatrosu önünde fıstık satanların kaldırılması dahi 

düşünülmüştür. Bu durum basında sık sık tartışmaların yaşanmasına 

neden olmuştur. Örneğin gerçek tiyatro kültürünün böyle oluşturulamayacağını 

savunan Peyami Safa, özellikle M. Ertuğrul’un “Perdeci” 

imzasıyla yazdığı bu yazılarını şiddetle eleştirmiştir 1072 . 

Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren tiyatro ile ilgili en önemli 

konu, belirttiğimiz gibi seyirci sayısı olmuştur. Bütün tiyatrocuları 

tedirgin eden seyirci azlığı ile seyircinin genelde yabancı toplulukları 

tercih ediyor olması gibi hususlar üzerinde özellikle durulması gerekmektedir. 

Çünkü sorun, bu dönemde oynanan oyunlar ve bunların 

kalitesi gibi konularda ciddi tartışma yaratmıştır. Nitekim bunun 

üzerine M. Ertuğrul 1927 yılında sürekli gösterimlere başlayarak 

biraz olsun bu sorunu çözmeye çalışmıştır. 1927-28 sezonunda başlayan 

sürekli gösterimler (bu sistemi zorla getirir) seyirci sayısında 

gözle görülür bir artış meydana getirmiştir. Şöyle ki; 1927-28 oyun 

sezonunda 1247 loca, 25.412 koltuk toplam 30.400 seyirci gelmişken, 

bu rakam 1929-30 süreminde 2493 loca, 36.236 koltuk toplam 

47.008 seyirciye çıkmıştır 1073 . 

Aynı sıkıntıyı sonraki yıllarda Ankara Devlet Tiyatrosu da yaşamıştır. 

26 bin nüfuslu bir Fin kasabasında üç tiyatronun tıklım tıklım 

dolduğu, buna mukabil 300 bin kişilik Ankara’nın iki tiyatroyu besleyemediği 

yolundaki görüşler ise bu döneme damgasını vurmuştur. 

Seyircinin tiyatroya gitmemesinde, bu dönem itibarıyla bilet fiyatları 

ile vasıta sorununun da etkili olduğu görülmektedir. Çünkü ilk zamanlarda 

bilet fiyatlarının pahalı olduğu yolunda tepkiler gelir. 1934 

yılında İstanbul Şehir Tiyatrosu’nda bilet fiyatları şöyledir: Dram 

bölümü; Koltuklar 50 ve 40 kuruş, localar 300 ve 250 kuruş, galeri 

30 kuruş. Operet bölümü; Koltuk 150-120-100 kuruş, balkon 100-75 

kuruş, loca 600-500 kuruş, galeri 50 kuruş. Bu durumu düzeltmek 

1072 And, Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu, s. 45-46. 

1073 And, a.g.e., s. 63-64.

478 


ve seyirciyi kazanmak için dönem dönem bilet fiyatlarında indirime 

gidilmiştir. İstanbul Şehir Tiyatrosu, İstanbul valiliğinin isteği üzerine 

ara sıra bu indirimleri yapmıştır. Örneğin 1934 yılında gelen 

talep üzerine özellikle operetlerin bilet fiyatlarında indirim uygun 

görülmüştür 1074 . Ancak kimi zaman bilet fiyatlarının yükseltildiği de 

olmuştur. Bundan sonraki yıllarda kimi zaman artarak kimi zaman 

da azalarak tiyatro seyircisi varlığını sürdürmeye çalışmıştır. Dönemin 

hükümetleri ya da belediyeleri de seyirci namına bazı müdahalelerde 

bulunmaktan kaçınmamışlardır. Bu yaklaşım ise Cumhuriyet 

döneminde Türk tiyatrosunun aşama kaydetmesine ve seyircisini yetiştirmeye 

başlamasına önemli katkılar sağlamıştır. Böylelikle Cumhuriyet, 

hem tiyatro seyircisini yetiştirmeyi hem de onlara tiyatroyu 

öğretip sevdirmeyi başarmıştır. 

Yukarıda da görüldüğü gibi, Atatürk’ün tiyatro alanında açtığı yeni 

dönemde doğal olarak pek çok problemle karşılaşılmıştır. Burada 

dikkat çeken husus, bütün bu problemlerde ve bunların çözümü aşamasında 

karşımıza çıkan ismin Muhsin Ertuğrul oluşudur. Gerçekten 

de M. Ertuğrul 1075 elli yılı aşkın bir süre Türk tiyatrosuna imza atmış 

ve söz sahibi olmuş bir kişidir. Özellikle Darülbedayi ile gündeme 

gelmeye başlayan M. Ertuğrul, meşhur Ferah Topluluğunun dağılması 

akabinde Rusya’ya gitmiş ve orada önemli isimlerle çalışarak 

yönetmenlik yapmıştır. Ertuğrul, 1926 yılında Beş Dakika, Spartakus, 

Tamilla gibi filmler çekmiştir. M. Üstündağ’ın çağrısı üzerine 

29 Aralık 1927’de Türkiye’ye dönen Ertuğrul, kendisini yeni rejimin 

ve Hükümetin sanata özellikle de tiyatroya ağırlık vermeye başladığı 

bir sanat ortamında bulmuştur 1076 . İşte böyle bir zamanda geri dönen 

M. Ertuğrul, hemen Darülbedayi’nin Sanat Yönetmenliği’ne getirilmiştir. 

İstanbul Belediye Başkanı M. Üstündağ’ın da çabaları ile 

1927-28 döneminden itibaren çalışmalar hız kazanmış, yönetimde, 

disiplinde ve çalışma programlarında köklü değişikliklere gidilmiştir. 

1927 yılında Darülbedayi müdürü Celal Esad Bey, 18 Temmuz 

1927 günü belediyeye verdiği layihada, kurumun programını 

1074 And, a.g.e., s. 76-77. 

1075 Ek 22: Muhsin Ertuğrul. 



Perşembe, Cuma ve Pazar günleri bir oyun, Cuma günü bir matine 

olmak üzere haftada toplam 4 oyun şeklinde belirlemiştir. Program 

haftada 4 temsilden fazlasının oyuncuları yoracağı düşüncesiyle yapılmıştır. 

Ancak M. Ertuğrul bu görüşü hiçbir zaman benimsememiştir 

1077 . Bundan kısa bir süre sonra yönetime gelen M. Ertuğrul, 

tamamen farklı bir anlayışla oyuncular için son derece ağır ve yoğun 

bir program hazırlamıştır. İstanbul gibi büyük ve medeni bir şehrin 

her akşam çalışan bir tiyatrosunun olmasını hedefleyen yeni yönetmen, 

işe Hamlet gibi ciddi bir oyunla başlamayı tercih etmiştir. 

Kendisinin de rol aldığı oyun gerçekten çok başarılı olmuştur. Bu 

arada M. Ertuğrul, Darülbedayi’de ilk kez Strindberg’in Baba isimli 

oyunundan uyarlanan Cehennem’de oynamıştır. Ancak bütün bu 

uğraşlara rağmen hazırlanan yeni program da salonları tıklım tıklım 

doldurmaya yetmemiştir. Fakat Darülbedayi oyuncuları yılmadan, 

inatla ve ısrarla haftanın tam 7 günü oyunlarını oynamaya devam 

etmişlerdir. 

Muhsin Ertuğrul, aynı zamanda Türk tiyatrosuna bir yönetici 

olarak disiplin anlayışını getiren ilk kişidir. 1927 yılında hazırladığı 

“Darülbedayi Sahne Talimatnâmesi” bunun en somut örneğidir. En 

çok iş disiplinine önem verildiği görülen bu 16 maddelik yeni yönetmelik; 

Sanatçılar belirlenen saatlerde tiyatroya gelip defteri imzalayacaklar, 

provada bulunmayanlar para cezası verecekler, işinin 

başında bulunmayanların ise ilk defasında yarım, ikinci defasında 

tam maaşları, üçüncü defasında da müesseseden alâkaları kesilecek, 

sanatçılar perde açılmadan bir saat önce tiyatroda bulunacaklar vs. 

gibi maddeleri içermiştir 1078 . Bunu 1927-28 süreminde sanatçılar ve 

görevliler için hazırlanan “Günlük İş Programı” takip etmiştir. Herkesin 

görebileceği bir yere asılması istenen bu program ile hedeflenen, 

tiyatroya iş düzeni kazandırmaktır. Yapılan çalışmalar aslında 

Türk tiyatrosunda sorumluluk, disiplin, görev paylaşımının da bir 

başlangıcıdır. O nedenle 1927-28 tiyatro döneminin, yönetim, disiplin 

ve çalışma programı açısından ayrı bir öneme sahip olduğunu 

söylebiliriz. 

1077 Özakman, a.g.m., s. 1053-1054. 

1078 Ayrıntılı bilgi için bk. Nutku, Darülbedayi’nin Elli Yılı, s. 64-66.

480 


M. Ertuğrul bu süreçte daha çok ağır oyunlara önem vermiş, 

özellikle de dünya klasiklerini ön plana çıkarmaya çalışmıştır 1079 . 

Ancak bu durum ciddi tartışmaların yaşanmasına sebep olmuştur. 

Çünkü bu dönemde halk ağır oyunlardan ziyade operetlere büyük 

ilgi göstermeye başlamıştır. Bu durumdan yine en fazla etkilenen 

M. Ertuğrul’un kendisidir. Öyle ki, Darülbedayi dergisinin 1 Aralık 

1932 sayılı nüshasında “Yaşasın Para” başlıklı yazısında üzüntüsünü 

şu şekilde dile getirmiştir: “Üç Saat Opereti, Bir Ölü Evi piyesinin 

bütün bir haftada getirdiği hasılatı bir cuma günü, daha fazlası ile 

temin ediverdi. Bu bizim ağlayarak kaydetmemiz lâzım gelen bir neticedir. 

Çünkü operet Darülbedayi için arizi bir şeydir...Sanat, gaye, 

mefkure, ideal ölüyor, varsın ölsün....yaşasın para”. Bunun üzerine 

Darülbedayi de ister istemez programlarında operetlere yer vermek 

zorunda kalmıştır. Ancak bu kez de basın, kurumun operet oynamasını 

tartışmaya başlamıştır. Özellikle aydın kesim, Darülbedayi’nin 

operet oynamasını tasvip etmemiş ve “Tepebaşında sanat istiyoruz, 

kahkaha bezirganlığını Şehzadebaşı’na bırakabiliriz” tarzında yorumlar 

yapmıştır. Bunun üzerine M. Ertuğrul’da bir başka yazısında, 

topluluğun operet oynamasına yönelik yapılan eleştirilere şu çarpıcı 

ifadelerle cevap vermiştir: “Sanat itibarıyla bu sene birçok şey 

kazandık. Birçok tecrübeler geçirdik ve seyircinin gerçek hüviyetini 

öğrendik...mali cihet itibarıyle de bu sene Darülbedayi, bütçesinde 

hiç açık vermeden kapısını kapadı. Fakat diyeceksiniz ki, operetler 

doksan defa oynanmasaydı bu bütçe tevazünü bir hayli müşkül olurdu. 

İşte biz de sanat davamızda bu ciheti ileri sürüyoruz ve diyoruz 

ki, operetleri kıymetli eserleri oynayabilmek için oynuyoruz. Bu, 

bizim yaptığımıza ‘bile bile lades’ derler. Yani sözün kısası, san’at 

yapabilmek için de bazen haşarılık yapıyoruz...” 1080 . Operetlerin sanat 

yapabilmek için oynanıyor olması da tabii ki yeni bir gündemin 

oluşmasına neden olacaktır. 

Darülbedayi’ye 1930 yılına kadar çeki düzen veren M. Ertuğrul, 

1930’dan İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar olan dönemde de ti- 

1079 M. Ertuğrul’un 1927 yılından itibaren sahneye koyduğu oyunlar için bk. Ertuğrul, 

Benden Sonra Tufan Olmasın, s. 498 vd. 

1080 Perdeci, “Marttan Nisana”, Darülbedayi Dergisi, S. 41, 1 Nisan 1933, s. 1; 

Nutku, Darülbedayi’nin Elli Yılı, s. 71.


yatrodaki çalışmalarına ve atılımlarına devam etmiştir. Bu arada M. 

Ertuğrul’un çalışmalarında özellikle Sovyet sanatı hissedilir derecede 

etkili olmuştur. Bilindiği gibi Sovyetler, Türkiye ile kültürel ilişkilerini 

geliştirme amacıyla harekete geçmişler ve VOKS yardımıyla 

da Türkiye’deki bazı sanatçılarla temas kurmuşlardı. Sovyetlerin bu 

anlamda en fazla ağırlık verdikleri alanlardan biri de tiyatroydu. Bu 

bağlamda M. Ertuğrul ile ilişkilerini her zaman sıcak tutmaya çalışan 

Sovyetlerin bütün hedefi ise komünizm ideolojisini Türk toplumuna 

yaymak, taşımak olarak belirlenmişti. 1930’lu yıllar boyunca M. 

Ertuğrul’un sahneye koyduğu Sovyet eserleri bu çalışmanın sonuçsuz 

kalmadığının bir göstergesidir. Ertuğrul bu dönemde Gogol’ün 

Evlilik, Tolstoy’un Anna Karenina gibi eserlerine ağırlık vermiştir. 

Aynı dönemde Moskova’da düzenlenen tiyatro festivalleri de yine 

Türk sanatçıların büyük ilgi gösterdikleri sanat olaylarının başında 

gelmiştir. Örneğin, 1-10 Eylül 1934 tarihleri arasında Moskova’da 

uluslararası bir tiyatro festivali düzenlenmiş, Sovyet tesiri altında 

kaldığı görülen Muhsin Ertuğrul da bu şenliğe katılmıştır. Sovyetlerin 

sanat ve sinema konusunda para harcamaktan kaçınmadığını söyleyen 

Ertuğrul, hatta bu konuda “Tüm bunlar dünyanın gözü önünde 

Moskova’yı sadece ihtilal şehri olarak değil sanatın Kâbesi yapmıştır” 

şeklinde bir yorum yapmaktan kaçınmamıştır. 

Nisan 1936 tarihinde VOKS’un davetlisi olarak tekrar 

Moskova’ya giden M. Ertuğrul, ülkeye döndükten sonra da Karamazof 

Kardeşler (1937), Cürüm ve Ceza (1938) gibi oyunları sahneye 

uyarlamıştır. Ayrıca bu ziyaretleri esnasında “Sovyet yazarlarının 

birinci kongresine, tiyatro sanatının merkez enstitüsündeki 

giriş sınavlarına katılmış, kamera tiyatrosunun baş rejisörü A.Ya. 

Tairov ile aktris A.G.Koopen ile buluşmuştur”. Sovyetlerin düzenli 

olarak organize ettikleri tiyatro festivaline 1937 yılında da katılan 

Ertuğrul’a VOKS, Ertuğrul’un isteği üzerine, Malıy tiyatrosunun 

sahnelediği Othello’nun fotomateryalini dahi göndermiştir. Aslında 

bu VOKS’un çalışma tarzının bir göstergesidir. Örneğin 1935 yılında 

Leningrad’daki tiyatro festivalinin konuğu olan Münir Hayri’ye 

de Moskova okullarındaki tiyatro kurslarının programı ile tiyatrolar 

için kuklalar ve Sovyetskiy Muzei isimli derginin bir demeti gönderilmiştir. 

VOKS, hiçbir masraftan kaçınmadan, kendi kültürünü ve

482 


ideolojisini aşılayabilmek için sanatı bir araç olarak kullanmaktan 

çekinmemiştir. 

M. Ertuğrul Türkiye’deki tiyatro çalışmaları kapsamında yaptığı 

düzenlemeler ve programlarda da yine Moskova etkisiyle harekete 

devam etmiştir. Öyle ki, bunun sonucunda 1935 yılında Gogol’ün 

Müfettiş, 1936’da Gorki’nin Kuyuda, yine 1936’da Dostoyevskiy’nin 

Aptal isimli oyunları sahneye uyarlanmıştır. Bu arada M. Gorki’nin 

1936 yılında temsil edilen Ayak Takımı Arasında isimli oyunu 

İstanbul’da büyük ilgi görmüş, hatta eser İstanbul’da tam 21 kez 

oynanmış ve oyunu 7695 kişi seyretmiştir. Sovyet kaynaklarına dayanarak 

bu bilgilere ulaşan R. Tacibayev, bu eserlerin Türkiye’de 

defalarca sahnelenmesini ve seyirci sayısının çokluğunu, “Sovyet 

kaynaklı eserlerin Türk toplumunda tutulmaya başladığı” şeklinde 

yorumlamaktadır ki zaten seyirci sayısı da bunu bütün açıklığıyla 

ortaya koymaya yetiyor. 

1930’ların en önemli girişimlerinden biri de daha öncede bahsettiğimiz 

gibi, Çocuk Tiyatrosu’nun gerçekleştirilmesidir. Türkiye’de 

çocuk tiyatrosunun ortaya çıkmasına kendisinin sebep olduğunu 

söyleyen Ertuğrul, Moskova Çocuk Tiyatrosu sayesinde bu konuda 

harekete geçmiş, tiyatroya çocukları da çekebilmek için ülkede çocuk 

tiyatrosunun teşkil edilmesine öncülük etmiştir. Ertuğrul bunu 

şu sözleri ile doğrulamaktadır: “Eylül 1934’de benim için çok önemli 

olan Natalya Sats’la görüşmem vuku bulmuştur. Çok uzun zamandan 

beri Türkiye’de çocuk tiyatrosunun kurulmasını arzu ediyordum. 

Bu da ancak Sovyet çocuk tiyatrosunun tetkik edilmesi sonucunda 

mümkün olabilmiştir. Bana Natalya Sats’la birlikte çalışmak kolay 

ve hoş olmuştur. Vatanıma döndükten sonra Türkiye’deki ilk çocuk 

tiyatrosunu kurmuştum” 1081 . Nitekim yapılan çalışmalar neticesinde 

ilk çocuk oyunu 1935-36 sezonunda oynanmıştır. Çocuk Tiyatrosu, 

cumartesi günleri saat 15.30, pazara günleri ise saat 10.00’da gösteri 

vermiştir. 

1933 yılında M. Ertuğrul bir ilke daha imza atmıştır. O da, 31 

Mart’ta Behzat Butak’a bir jübile düzenleyerek ülkede jübile geleneğini 

başlatmış olmasıdır. Bundan sonra 29 Mart 1934 günü M. 

1081 Tacibayev, a.g.e., s. 202-205.


Ertuğrul’un 25. sanat yılı şerefine Tepebaşı’nda bir jübile yapılmış 

ve şerefine Hamlet’in III. perdesi, Peer Gynt’ün ve Lüküs Hayat’ın 

ise II. perdeleri sunulmuştur 1082 . Sovyetler ile sıcak teması olan sanatçı 

bu gününde yalnız bırakılmamış ve Sovyet sanatçıları ile idari 

makamları tarafından kendisine kutlama telgrafları gönderilmiştir. 

Hatta onun hakkında 28 Kasım 1934 tarihli Literaturnaya gazeta da 

Türkolog D. Magazannikah ile M. Mihaylov’un makaleleri neşredilmiştir 

1083 . M. Ertuğrul’dan sonra Şehir Tiyatrosunun emektar oyuncularından 

İsmail Galip ve Naşit için de 25. sanat yılları dolayısıyla 

birer jübile düzenlenmiştir 1084 . 1936 yılından itibaren ise Ertuğrul, 

Carl Ebert’in ülkeye gelmesiyle birlikte Ankara Devlet Konservatuarı 

için çalışmalara başlamıştır. Haftada bir gün Ankara’da ders veren 

M. Ertuğrul, geri kalan günlerde de İstanbul Şehir Tiyatrosu’ndaki 

çalışmalarına devam etmiştir 1085 . 

Görüldüğü gibi M. Ertuğrul, Türk tiyatrosunda olumlu olumsuz 

pek çok önemli gelişmeye imza atan ve döneme damgasını vuran bir 

isimdir. Ancak tiyatro için yaptıklarının yanı sıra, Türk tiyatrosunda 

elli yılı aşkın bir süre “tek adam”lığa oynaması, işleri tek başına 

yürütmek istemesi ve genç tiyatrocu yetiştirmemesi gibi nedenlerden 

ötürü ciddi eleştirelere maruz kalmaktan da kurtulamamıştır. En 

önemli eksikliğinin ise, Batı tiyatrosunu baz aldığı, oradaki gelişmeleri 

hemen aktarmaya çalıştığı ve yaratıcılıktan ziyade “devşirmeci, 

aktarmacı” olduğu söylenmektedir. Hatta onun bu yönünün ülkede 

1082 Son Posta, 30 Mart 1934, s. 3; Ertuğrul, Benden Sonra Tufan Olmasın, s. 

502-503. 


1084 Son Posta, 9 Ocak 1936, s. 7; 28 Ocak 1936, s. 7. 

1085 M. Ertuğrul, 1947-58 yılları arasında önce ADK’da Tatbikat Sahnesi’nin, sonra 

da Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü’nün başında bulunmuştur. Bu görevi 

esnasında Bursa ve İzmir’de 1956 yılında Devlet Tiyatrosu sahnelerini 

kurmuştur. Ondan sonra yerine Max Meinecke sanat yönetmenliğine getirilmiştir. 

Ancak 1958 yılında görevinden istifa eden M. Ertuğrul, Haziran 1959 

tarihinde tekrar Şehir Tiyatrosunun başına geçirilmiştir. Bu kez de 1959-66 

yılları arasında görev yapmış, ancak başrejisörlük kadrosunun kaldırılması 

yüzünden yine görevinden ayrılmak zorunda kalmıştır. Belediye meclisinin 

24 Ekim 1968 günlü toplantısında yeniden göreve getirilmek istendiyse de sanatçı 

bu kez görevi kabul etmemiştir. Ondan sonra Şehir Tiyatrosu Vasfi Rıza 

Zobu ile yoluna devam etmiştir (“Muhsin Ertuğrul”, Ana Britannica, C. XX, 

s. 252).

484 


ulusal tiyatroyu yaratma çabalarını etkilediği ve bu doğrultuda özgün 

çalışmaların yapılamadığı ileri sürülmektedir 1086 . Bu iddiaların 

aksine Muhsin Ertuğrul’u savunanlar da çıkmaktadır. Eftal Sevinçli, 

Ertuğrul’un tiyatro tarihimizde her tiyatro süremini bir Shakespeare 

piyesi ile açma geleneğini başlatmasını ve seyircilerin tiyatro beğenisini 

yükseltmek için de sürekli Tolstoy, İbsen, Schiller, Molière 

vs. den oluşan bir repertuvar oluşturmasını, O’nun hem seyirci hem 

de yazarı yetiştirme hedefinden kaynaklandığını savunmaktadır. Sevinçli, 

bu durumun, tiyatro repertuvarı oluşturma aşamasında M. 

Ertuğrul’un yerli oyun bulma sıkıntısıdan kaynaklandığını, yani 

başka başvuracağı kaynağı olmadığı için bu oyunlara yöneldiğini 

yazmaktadır. Ayrıca bu kaynağı en iyi şekilde kullandığı ifade edilen 

Ertuğrul’un bizlere yol açtığı, “oyun yazarlarımızın yetişmesine 

doğrudan katkıda bulunarak tiyatro edebiyatımızın oluşumunu gerçekleştirdiği” 

de ifade edilmektedir. 

Yazarın bu noktada görüşlerine katılmak pek mümkün değildir. 

Muhsin Ertuğrul’un iyi bir yönetmen olduğu ve Türk tiyatro ve sinema 

tarihine büyük katkılar sağladığı inkâr edilmez bir gerçektir. 

Ancak bu, Ertuğrul’un eleştirilmesine engel teşkil etmemektedir. 

Öncelikle Cumhuriyet döneminde Şehir Tiyatrosunun repertuvarı 

incelendiğinde gerçekten de yabancı klasiklerin ağırlığı hemen dikkat 

çekmektedir. Yerli yazar ve oyun kıtlığından dolayı bunlara yönelmek 

gibi bir gerekçe ise burada pek geçerli olmasa gerektir. Seyircinin 

tiyatro beğenisini artırmak ve oyun yazarlarımızın yetişmesine 

katkıda bulunmak için ülkede her oyun sezonunu Shakespeare 

ile başlatıp Shakespeare ile kapatmak, sürekli dünya klasiklerine yer 

vermek, herhalde dünyanın çok az yerinde tatbik edilen bir yöntem 

ve sanat anlayışıdır. Bu noktada bir döneme damgasını vuran anlayışın, 

Türkiye’de yerli oyunların yazılıp oynanmasını geciktirdiğini 

söylemek yanlış olmayacaktır. 

Muhsin Ertuğrul’un Türk tiyatro ve sinemasında uzun süre tek 

adam olması ve öğrenci yetiştirmemesi ise üzerinde en çok tartışılan 

konuların başında gelmektedir. Fakat yine bu noktada da bazı itirazların 

yükseldiği görülmüştür. Eftal Sevinçli, Muhsin Ertuğrul isimli 

çalışmasında bu konuya yer vermiş ve yöneltilen tüm eleştirileri red- 

1086 And, Türk Tiyatrosunun Evreleri, s. 371; And, Cumhuriyet Dönemi Türk 

Tiyatrosu, s. 16-19.


detmiştir. Örneğin bu hususta yazara göre Muhsin Ertuğrul, “..seçtiği 

piyesleri seyircilerine ulaştıran, oyuncusundan seyircisine tiyatroyu 

tamamlayan herkesi yetiştirme görevini hiçbir karşılık beklemeksizin 

yüklenmiş bir ustadır”. Özellikle 1959’da Şehir Tiyatroları ve 

Operası Mütehassıs Başrejisörlüğü’ne geldikten sonra, çevresinde 

toplanan gençlerle çok çalıştığı ve Şehir Tiyatrosu’nun o dönem altın 

çağını yaşadığı söylenmektedir. M. Ertuğrul’un “çocuklarım” dediği 

gençlerle çalışmaları ortak yürüttüğü ve onların hızla yükselmesine 

imkân tanıdığı da bu eleştirelere cevap olarak verilmiştir 1087 . 

Tiyatromuzun 1927-76 yılları arasında “düşünceleriyle, uygulamalarıyla” 

Türk tiyatrosunu biçimlendiren ve “yıllar yılı değişmez 

yönlendiricisi ve yöneticisi” olan Muhsin Ertuğrul’un bütün çalışmalarına 

karşılık yetiştirdiği tek bir öğrencinin adının telaffuz edilmemesi 

ise oldukça düşündürücüdür. Örneğin bugün nasıl Hikmet 

Şimşek, Bülent Arel denilince hemen akla onları yetiştiren hocaları 

Zuckmayer geliyorsa, operada nasıl Ebert ve öğrencileri örnek gösteriliyorsa, 

Ertuğrul’un da herhalde bizzat yetiştirdiği öğrencileri kolaylıkla 

sayılabilirdi. Şayet bu yapılamıyorsa, O’nun “çocuklarım” 

dediği gençleri yetiştirdiği, bütün bilgi ve birikimini onlarla paylaştığı 

iddiası da geçerliliğini kaybediyor demektir. Tiyatroda da tek 

adam olmak, özellikle tek parti döneminin kurumlarda ve yöneticilerde 

bıraktığı demokrasi anlayışının bir izi olmalıdır. 

Atatürk’ün başlattığı kültür politikası ondan sonra da devam ettirilmeye 

çalışılmıştır. İsmet İnönü de tıpkı Atatürk gibi güzel sanatlara 

büyük önem vermiş ve kendi döneminde önemli gelişmelere imza 

atmıştır. Tiyatroya yakın ilgi gösteren İnönü’nün zaman zaman konservatuara 

gittiği, hatta tiyatro ve opera derslerini bizzat denetlediği 

gayet iyi bilinmektedir. Cumhurbaşkanı İnönü, yaptığı konuşmalarda 

da bu ilgisini ve desteğini sürdürdüğünü her fırsatta göstermiştir 

1088 . O bu tavrı ve ilgisiyle, Atatürk’ün kültür politikasının yakın 

1087 Efdal Sevinçli, Muhsin Ertuğrul, Arba Yay., İstanbul 1990, s. 200-201, 204, 

274-277. 

1088 Örneğin 1 Kasım 1944 günü TBMM’de yaptığı konuşmada genel hatlarıyla 

değindiği sanat için şunları söylemiştir: “Güzel sanatlara marifimizin verdiği 

ehemmiyetin, milli eğitimde büyük yeri vardır. Güzel sanatlarla Türk milletinin 

iyi kabiliyetlerini meydana çıkartıp yükseltmek, büyük amacımızdır” (And, 

Türk Tiyatrosunun Evreleri, s. 372).

486 


takipçisi olmaya çalışmıştır. Sonraki dönemde 1089 ise tiyatro, çağdaş 

tiyatro seviyesine ulaşmaya çalışan, toplumsal sorunlara ivme kazandıran, 

bunu yaparken zaman zaman denetim ve yasaklamalara 

maruz kalan bir portre çizmektedir. Günümüzde de Şehir Tiyatroları, 

Devlet Tiyatroları ve Özel Tiyatrolar tiyatro sanatının halka sevdirilmesi 

için çaba göstermektedirler. Bilhassa son yıllarda tiyatroyu 

ayakta tutmaya çalışan ödenekli ve özel tiyatroların bundaki payının 

oldukça fazla olduğu bilinmektedir. Ama asıl önemli olan, devletin, 

sonuna kadar sanatı ve kültürü koruması ve desteğini eksiltmeden 

devam ettirmesidir. 

B. Sinema 

1. Cumhuriyet Öncesi Türk Sinemasına Genel Bir Bakış 

Çağımızın en yaygın ve en etkili sanatlarından biri olan sinemanın 

macerası, Fransız Lumiére Kardeşlerin 1895 yılında “sinematografhe” 

denilen aleti bulmaları ile başlamıştır1090 . 28 Aralık 1895 günü 

halka açık ilk gösteriyi gerçekleştiren Lumiere Kardeşler, ondan 

sonra da dünyanın dört bir tarafına gönderdikleri elemanları ile ilginç 

filmler çektirmişlerdir. Rusya, Orta Doğu gibi bölgelere giden operatörler, 

bu vasıtayla Türkiye’ye de gelmişler ve İstanbul, İzmir gibi 

şehirlerde çekim yapmışlardır. XIX. yüzyıldan itibaren Avrupa’da 

hızla yayılıp gelişen sinema, Osmanlı topraklarına da hemen girmiş, 

fakat buradaki gelişmesi Avrupa’daki kadar hızlı olmamıştır. 

Sinemanın Türkiye’deki serüveninin başlangıcı konusunda henüz 

kesin bilgilere sahip değilsek de, ülkenin sinematograf aleti ile 

tanışıklığının 1896 yılı başlarında olduğu, sinema aletine lâzım olan 

elektrik lambalarının Fransız sefareti vasıtasıyla gümrüksüz geçirildiği 

ve yine o yıllarda özellikle İstanbul’a çok sayıda sinema makinesinin 

girdiği artık netleşen ayrıntılar arasına girmiştir. Ancak XIX. 

yüzyılın en büyük keşiflerinden biri olarak kabul edilen sinemanın, 

1089 Demokrat Parti sonrası dönemde tiyatronun gelişimi hakkında bk. Sevda Şener, 

“75 Yılın Değerlendirilmesi”, Cumhuriyet’in 75. Yılında Türk Tiyatrosu 

Paneli (26-28 Ekim 1998), Mitos-Boyut Yay., İstanbul 1999, s. 71-79. 

1090 Lumiére Kardeşler ve icatları hakkında bk. Eser Tutel, “Sinemanın Tarihi”, 

Hayat Tarih Mecmuası, S. 2, Mart 1966, s. 76-81.


Osmanlı topraklarında ilk kez nerede ve kimin tarafından gösterildiği 

konusu da oldukça tartışmalıdır. Fakat artık bugün halka açık ilk 

sinema gösterisinin 16 Ocak 1897 günü Galatasaray’daki Sponeck 

isimli bir birahanede gerçekleştirildiği ve bu ilke imza atan kişinin 

de Fransız Pathe-Freres Sinema Şirketi’nin Türkiye temsilcisi Romanya 

uyruklu Polonya Yahudisi Sigmund Weinberg olduğu noktasında 

birleşilmiştir. Bu dönemde sinema cihazları ilk olarak İstanbul 

ve İzmir şehirlerine girmiş, onları getirip işletenler de yabancılar ve 

azınlıklar olmuştur. Örneğin, Osmanlı Devleti’ne sinemayı ilk getiren 

kişinin kendisi olduğunu söyleyen Fransız Mösyö Kontensoza 

bunlardan sadece biridir 1091 . Yine Sultan II. Abdülhamid’in de ilk 

defa sarayda bulunan Bertrand isimli bir Fransız vasıtasıyla sinematograf 

izlediği bilinmektedir 1092 . Güzel sanatların diğer dallarında olduğu 

gibi, sinema ile tanışmada ve onun halka ulaşmasında sarayın 

yine büyük rol oynadığı ve öncülük ettiği ortadadır. 

İkinci Meşrutiyet’in ilânına kadar olan sürede sinema Osmanlı 

topraklarında hızla yayılmış ve halkın rağbet gösterdiği eğlencelerden 

biri olmaya başlamıştır. İşte halkın gösterdiği bu ilgi, zamanla 

sinema salonlarına olan ihtiyacı ortaya çıkarmıştır. Nitekim bunun 

üzerine “Türkiye’de sinemanın kökleşmesinde önemli bir yeri 

olan” 1093 Weinberg de, Türkiye’deki ilk sinema salonunu 30 Ocak 

1908’de Pathe Sineması adıyla açmıştır 1094 . Weinberg Tepebaşı’nda 

yaptırdığı bu sinema ile hem sinemanın salonlara yerleşmesini ve 

sinemanın İstanbul’un eğlence dünyasındaki yerini almasını hem de 

İstanbul’un Beyaz Perdenin merkezi haline gelmesini sağlamıştır. 

1942’ye kadar aralıklarla halka hizmet eden Pathe sinemasında, kısa 

metrajlı belgesel ve güldürü filmleri ile yola çıkan Weinberg, sonra 

da sinemasını Beyoğlu’ndaki Concordia’ya taşımıştır 1095 . 1908’de 

1091 Süleyman Beyoğlu, “Osmanlı Sinema Tarihine Dair Bazı Bilgiler”, Simurg, 

S. 2-3, Ekim 2000, s. 458-459. 

1092 Osmanoğlu, a.g.e., s. 75. 

1093 Beyoğlu, a.g.m., s. 460. 

1094 Pathe Sineması hakkında bk. Behzat Üsdiken, “Beyoğlu’nun Eski Sinemaları 

I”, Toplumsal Tarih, S. 22, Ekim 1995, s. 42-48. 

1095 Nijat Özön, Türk Sineması Kronolojisi (1895-1966), Bilgi Yayınevi, Ankara 

1968, s. 12-13; Erman Şener, “Sinemanın 75 Yılı”, Hayat Tarih Mecmuası, 

S. 11, Aralık 1970, s. 63.

488 


Pathe Sineması ile başlayan Beyaz Perdenin serüveni, bundan sonra 

Beyoğlu’ndaki Palas Sineması, Taksim’deki Majik Sineması ve 

diğerlerinin 1096 açılmasıyla yoluna devam etmiştir. Görüldüğü üzere, 

sinema ülkeye girdikten yaklaşık on yıl sonra bir salona yerleşme 

imkânı bulabilmiştir. Bu gecikmenin faturası da Sultan II. 

Abdülhamid’e çıkarılmak istenmiştir. Çok vehimli olduğu bilinen 

Sultanın, kuruntusundan ötürü şehre saltanatı boyunca elektirik getirmediği 

ve bu yüzden de sinema salonlarının açılmasının mümkün 

olmadığı, geç kalındığı ileri sürülmüşse de 1097 , burada haksız 

bir iddianın olduğu ortadadır. Çünkü kuruntu sahibi olduğu herkes 

tarafından bilinen Sultan Hamid’in, sanata ve sanatçıya gösterdiği 

ilgi ve teşvik ile dünyanın daha yeni tanıştığı bu sanata sarayında hemen 

yer vermesi ve izlemesi yukarıdaki iddia ve ithamlarla bağdaşmamaktadır. 

1935 yılında Almanya’da başlayan düzenli televizyon 

yayınlarına, Türkiye’de ancak 1968’de başlanabildiği düşünülecek 

olursa, Abdülhamid’in sinema konusunda pek de geç kaldığı söylenemez. 

Sinematografın ülkeye getirilip gösterime başlanması konusunda 

olduğu gibi, Türkiye’de ilk film çalışmalarının yapılmasında da 

yine azınlıklar ile yabancı uyruklu kişiler ön planda olmuştur. Özellikle 

Balkanların ilk sinemacıları 1098 olarak kabul edilen Manaki Kardeşler 

1900’lerin başlarında çektikleri belge film ile bu konuda ilk 

sırayı almışlardır. Türklerin çektiği ilk film ise, Fuat Uzkınay’ın 14 

Kasım 1914’te çektiği Ayastefanos’taki Rus Abidesinin Yıkılışı isimli 

belgeseldir. Bugün “tiyatro ile pek ilgisi olmayan ilk gerçek sinemacı” 

ve ilk Türk belgeselcisi olarak tanınan Fuat Uzkınay, Osmanlı 

Devleti’nin 1914 yılında İtilaf Devletlerine karşı savaşa girmesi üzerine, 

Yeşilköy’de Ruslar tarafından dikilen anıtın bombalanmasının 

150 metresini filme çekmiştir 1099 . Uzkınay, bu çalışmasıyla şüphesiz 

hem bir ilke imza atmış hem de Türk sinemasının yolunu açmıştır. 

1096 Âlim Şerif Onaran, Türk Sineması, C. I, Kitle Yay., Ankara 1994, s. 12. 

1097 Özön, a.g.e., s. 13. 

1098 Halit Refiğ, “Osmanlı’da Sinema”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel Sayısı IV, S. 

34, Temmuz-Ağustos 2000, s. 786. 

1099 Uzkınay için bk. Giovanni Scognamillo, Türk Sinema Tarihi, Kabalcı Yay., 

İstanbul 2003, s. 23-25.


Bu çalışmayı, “bir İslâm ülkesindeki ilk resmi sinema teşkilâtı 

olan” 1100 Merkez Ordu Sinema Dairesi’nin kurulması takip etmiştir. 

Birinci Dünya Savaşı başında Almanya’ya giden Enver Paşa, burada 

sinema ile tanışmış ve Alman ordu sinemasının çektiği filmleri izlemiştir. 

Filmlerden çok etkilenen Enver Paşa da yurda döner dönmez 

bir sinema kolunun kurulması emrini vermiştir. İşte böyle bir hikâye 

ile başlayan süreç sonunda 1915 yılında Merkez Ordu Sinema Dairesi 

kurulmuş, Weinberg dairenin başına, o günlerde yedek subay 

olan Uzkınay da yardımcılığına atanmıştır 1101 . Ancak daha sonraki 

yıllarda Osmanlı Devleti ile Romanya’nın birbirlerine savaş ilân etmeleri 

üzerine yani siyasi nedenlerden ötürü S. Weinberg görevinden 

alınmış ve yerine Uzkınay getirilmiştir. Bu dönemde Alman ordusunda 

sinema kolunun bulunması ve yapılan film çekimleri, savaş 

döneminde sinemanın propaganda aracı olarak kullanıldığının da bir 

göstergesidir. 

Aynı yıllarda Merkez Ordu Sinema Dairesi haricinde, Müdafaa-i 

Milliye Cemiyeti, Malul Gaziler Cemiyeti, Osmanlı Donanma Cemiyeti 

gibi çoğu resmi ve yarı askeri niteliği olan sinemayla ilgilenen 

kurumlar açılmıştır. Müdafaa-i Milliye Cemiyeti, Osmanlı 

Devleti savaştan yenik çıkınca bütün araç ve gereçlerini Malul Gaziler 

Cemiyeti’ne bırakmış, ancak ondan sonra da belgesel ve öykülü 

filmlerin çekilmesine devam edilmiştir. Bu dönemde Weinberg’in 

Himmet Ağa’nın İzdivacı (1918), gazeteci Sedat Simavi’nin Pençe 

(1917) ve Casus (1917), Ahmet Fehim’in Mürebbiye (1919) ve Binnaz 

1102 (1919) ile Bican Efendi Vekilharç (1921) gibi filmler çekilmiştir. 

1922 yılında ise Türkiye’nin ilk özel yapımevi olan Kemal 

Film kurulmuştur. Cumhuriyetin ilânına kadar Türkiye’deki sinema 

çalışmalarını bu kurum yürütmüştür. Kemal ve Şakir Seden kardeşler 

1919 yılında kurdukları Türk film şirketini genişletmişler, buna laboratuar 

ve bir stüdyo ekleyerek 1922 yılında da Kemal Film ismini 

vermişlerdir. 1916-22 yılları arasında Berlin’de tiyatro ve sinema ça- 

1100 Beyoğlu, a.g.m., s. 467. 

1101 Özön, a.g.e., s. 13-14. 

1102 Ahmet Fehim Efendi’nin çektiği Binnaz filmi, en başarılı iş filmi olarak kabul 

edilmektedir. 5 bin liraya mal olan filmin, sadece İstanbul’da 55 bin lira, 

İngiltere’de de 5 bin İngiliz lirası gelir getirdiği söylenmektedir (Onaran, 

a.g.e., s. 16).

490 


lışmaları yapan Muhsin Ertuğrul, ülkeye döner dönmez Kemal Film 

ile anlaşmış ve burada rejisör olarak çalışmalara başlamıştır. Muhsin 

Ertuğrul, Kemal Film adına 1922’de İstanbul’da Bir Facia-i Aşk, aynı 

yıl Boğaziçi Esrarı/ Nur Baba ile 1923 yılında da Ateşten Gömlek, 

Leblebici Horhor, Kız Kulesinde Bir Facia gibi filmler 1103 çekerek 

Cumhuriyet öncesi Türk sinema tarihine damgasını vurmuştur. 

Sinemanın Osmanlı topraklarına girişinden Cumhuriyete kadar 

olan süreçte film çalışmaları ya ordunun sinema kolları ya da yarı 

askeri niteliği olan kurumlar ve yardım dernekleri vasıtasıyla yürütülmüştür. 

Genelde yabancı uyruklu kişilerin ve azınlıkların çabaları 

ile amatör Türk sinemaseverlerin, heveslilerin gayretleriyle sürdürülen 

sinema çalışmalarında, ağırlıklı olarak belgesel filmler ve son 

zamanlarda da öykülü filmler yer almıştır. Kısıtlı imkânlarla, dar 

bütçelerle ve az sayıdaki personel ile yoluna devam etmeye çalışan 

bu sektörde, sinemacı yetiştirmek gibi bir gaye hiçbir zaman söz konusu 

olmamış, çalışmalar büyük bir acemilik içinde yapılmıştır. Bu 

dönemde çekilen filmler büyük oranda tiyatro eserlerinden perdeye 

aktarılmıştır. Türk sinemasının içine sinen bu tiyatral yapı, daha sonraki 

yıllarda büyük problemler yaratmıştır. Herşeyden önce, teknoloji, 

kadro ve para isteyen sinema sanatı, ülkemizde bütün bunların 

eksikliğine rağmen, profesyonellikten uzak yapısıyla Cumhuriyete 

intikal etmeyi başarmıştır. 

2. Atatürk Döneminde Türk Sineması 

1923 ve sonrasında Türk sineması genellikle Tiyatrocular Dönemi 

(1923-1939) olarak nitelendirilmiştir. Çünkü bu dönemde sinema, 

hem tiyatronun en ünlü isimlerinden birisi olan Muhsin Ertuğrul 

hem de Darülbedayi sanatçılarının etkisi, daha doğrusu tekeli altında 

kalmıştır. Öncelikle bir tiyatrocu olan Muhsin Ertuğrul, 1922-24 

döneminde Kemal Film, 1928-1939 arası da İpek Film adına filmler 

çekmiştir. Cumhuriyet’in ilânından altı ay önce gösterime giren 

Ateşten Gömlek filmi1104 ise Ertuğrul’un ve Türk sinema tarihinin ilk 

1103 Bu dönemde çekilen filmler, konuları, oyuncuları vs. hakkında bk. Onaran, 

a.g.e., s. 21-27; Hale Künüçen-A. Şükrü Künüçen, “Sinemanın Türkiye’ye Girişi 

ve İlk Yıllar”, Türkler, C. XV, Ankara 2002, s. 528-531. 

1104 Ateşten Gömlek filmi hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Hilmi Maktav, 

“Cumhuriyet’in Sinemacısı Muhsin Ertuğrul”, Tarih ve Toplum, C. XXXVI-


önemli filmi olarak kabul edilmiştir. Muhsin Ertuğrul, 1916-21 arası 

gittiği Almanya’daki film stüdyoları ile 1925-1928 arası Rusya’da 

yaptığı film çalışmaları sayesinde sinemadaki çizgisini belirlemiştir. 

Yurt dışındaki film çalışmalarından sonra yurda dönen Muhsin 

Ertuğrul, kaldığı yerden devam ederek 1929 yılında Ankara Postası 

isimli filmini çekmiştir. İlginçtir, 1924-29 arası Türkiye’de hiç film 

yapılmamıştır. Bu da bize 1922-39 döneminde Muhsin Ertuğrul’un, 

tıpkı tiyatroda olduğu gibi sinemada da tek adam olduğunu göstermektedir. 

1922’den sinemayı bıraktığı 1953 yılına kadar 30 film çeviren 

Muhsin Ertuğrul’un en büyük özelliği, sinemaya tiyatrocu kimliği 

ile yaklaşması ve eserlerinin büyük çoğunluğunun yabancı filmlerden 

ya da tiyatro oyunlarından yapılan uyarlamalardan ibaret olmasıdır 

1105 . Örneğin, Kız Kulesinde Bir Facia, Tosun Paşa, Akasya Palas, 

Şehvet Kurbanı, Aysel Bataklı Damın Kızı filmleri onun yaptığı 

uyarlamalardan birkaç tanesidir. Zaten Muhsin Ertuğrul’un en çok 

tartışılan yönü, onun tiyatrodaki hazır oyuncu kadrosu, tiyatroya ait 

oyun dağarcıyı ve tekniğiyle sinema yapması, en önemlisi de bir 

sinema duygusundan yoksunluğudur 1106 . Fakat onu etkileyen ya da 

şartlandıran faktörlerin Fransız Tiyatrosu, Alman Tiyatrosu ve Rus 

Devrim Sineması olduğu gerçeğinin ifade edilmesi, çektiği filmlerdeki 

tiyatro etkisini bizlere biraz olsun izah etmektedir. Ancak herşeye 

rağmen yine de M. Ertuğrul’un Cumhuriyetin ilk on altı yılında sinemada 

ve hatta tiyatroda tek yönetmen olması ve sinemasında tiyatroculara 

yer vermesi gerçekten sorgulanmalıdır. O günlerde ülkede 

yetişmiş sinema oyuncusunun, senaristinin ve rejisörünün olmaması 

Ertuğrul’u böyle bir çare bulmaya zorlamış olabilir. Yani Muhsin 

Ertuğrul bir anlamda, mevcut imkânlarla sinemaya hayat vermeye 

çalışmıştır. Sinemayı ciddiye almadığı, batıcı olduğu, inkılâp ruhunu 

yansıtacak filmler yapmadığı, sinemaya tiyatro kokusu bulaştırdığı 

gibi iddialar doğru veya yanlış olsun, gerçek ve asıl mühim olan M. 

II, S. 227, Kasım 2002, s. 50-51. 

1105 1922-53 yılları arasında çekilen 30 filmin üçte ikisi yabancı kaynaklardan alınmış 

ya da Batı sinemasının etkilerini üzerinde taşımıştır. Yine 1922-29 arası 

Türkiye’de çektiği yedi filmin de ikisi uyarlamadır. Muhsin Ertuğrul ve çektiği 

filmler için bk. Scognamillo, a.g.e., s. 39-68. 

1106 N. Özön, Karagözden Sinemaya, Türk Sineması ve Sorunları, C. I, Kitle 

Yay., Ankara 1995, s. 23.

492 


Ertuğrul’un alternatifinin olmayışı ve onun film şirketleri tarafından 

“biçilmiş kaftan” olarak görülmesidir. Yalnız başta İpek Film olmak 

üzere yapımevlerinin tüm sorumluluğu doğrudan ona vermeleri, tartışmaların 

ve ithamların bu aşamaya gelmesinde önemli rol oynamıştır. 

Dolayısıyla hem döneme hâkim olan tek parti yönetimi hem de 

bu süreçle oldukça örtüşen Ertuğrul’un kimseyi alternatif görmeyen 

tavrı, Türk sinemasının belki de bugünkü çizgisinin belirlenmesinde 

önemli bir rol oynamıştır. 

Türkiye’de inkılâpların hızla yapıldığı bir dönemde, altyapısı 

olmayan ve tek bir film şirketi ve stüdyosunun (İpek Film) yardımlarıyla 

çekilen filmler, sınırlı sayıdaki sinema salonlarında gösterime 

girmiş, sinema Türk seyircisini yetiştirmeye başlamıştır. Bu dönemde 

başta Atatürk olmak üzere dönemin hükümetleri de sinema ile 

sınırlı ölçüde ilgilenmişlerdir. Atatürk kültür sanat üzerine yaptığı 

konuşmalarda zaman zaman sinemaya da yer ayırmış ve sinemaya 

gereken önemin verilmesini şu ifadeleri ile dile getirmiştir: “Sinema 

öyle bir keşiftir ki bir gün gelecek, barutun, elektriğin ve kıtaların 

keşfinden çok dünya medeniyetinin veçhesini değiştireceği görülecektir. 

Sinema, dünyanın en uzak köşelerinde oturan insanların birbirlerini 

sevmelerini, tanımalarını temin edecektir. Sinema insanlar 

arasındaki görüş, düşünüş farklarını silecek, insanlık idealinin 

tahakkukuna en büyük yardımı yapacaktır. Sinemaya lâyık olduğu 

ehemmiyeti vermeliyiz” 1107 . 

Sinema hakkındaki görüşlerini zaman zaman dile getirdiğini 

gördüğümüz Atatürk, çekilen filmlerle yakından ilgilenmiş, hatta 

bir filmde kullanılacak olan kendi görüntüsü için poz dahi vermiştir. 

Şöyle ki, 1932 yılında Muhsin Ertuğrul Kurtuluş Savaşı’nı konu alan 

Bir Millet Uyanıyor isimli filmini çekmiştir. Ondan önce, senaryosunu 

Nizameddin Nazif Tepedelenlioğlu’nun yazdığı filmin bir bölümünde, 

Atatürk’ün görüntüsünün kullanılması söz konusu olmuştur. 

Filmin senaryosunu inceleyen Atatürk, çekilecek olan bu filmde poz 

vermeyi kabul etmiş, nitekim çekimler esnasında “siyah bir perde 

önünde kameraya poz vererek, ülke ve dünya sorunları üstüne konuşmasını” 

yapmıştır. 

1107 Atilla Dorsay, Sinema ve Çağımız, Remzi Kitabevi, İstanbul 1998, s. 15.


Yine buna benzer bir örnek de 1934 yılında yaşanmıştır. Fuat 

Uzkınay Zafer Yollarında isimli bir belge film çekmiş, 1930 sonlarında 

da bu filmin biraz daha genişletilerek tekrar ele alınması gündeme 

gelmiştir. Durumdan haberdar olan Atatürk 1934 yılında bu 

filmi izlemiş, Lâkin pek tatmin olmamış, bunun üzerine de çalışmaların 

sürdürülmesini istemiştir. Nitekim oluşturulan komisyonun 

yaklaşık iki yıl süren çalışmasından sonra Uzkınay’ın üç bölümlük 

filmi 12 bölüme çıkartılmıştır. Fakat Atatürk’e ait sahnelerin zorluğundan 

ötürü film tam anlamıyla tamamlanamamıştır. Bunu öğrenen 

Atatürk’ün verdiği cevap ise oldukça ilginçtir: “Ben hayattayım. 

Milli Mücadele’ye ait bütün evrakım, kılıcım, çizmem halihazırda 

mevcut olduğuna göre çağırdığınız anda bana düşen vazifeyi yapmadım 

mı? Böyle bir teklif karşısında kalsam memnuniyetle kabul eder, 

bir artist gibi filmde rol alır, hatıraları canlandırırdım. Bu milli bir 

vazifedir. Çünkü Türk gençliğine bu mücadelenin nasıl kazanıldığını 

canlı olarak ispat etmek, hatıra bırakmak, ancak bu filmle mümkün 

olacaktır”. Atatürk’ün tüm gayretleri ve teşviklerine rağmen, İstiklâl 

adı verilen film, özellikle O’nun hastalığı ve ardından da ölümü yüzünden 

tamamlanamamıştır 1108 . Bütün bu örnekler Atatürk’ün sinemaya 

verdiği değeri gösterir. Ancak verilen destek ve teşviğe rağmen 

sinemada arzu edilen noktaya gelinememiş, ne sinema sanatçısı ne 

de sinema seyircisi yetiştirme işi diğer inkılâpların hızına ulaşmayı 

başarabilmiştir. 

Atatürk dönemi kültür politikaları çerçevesinde, sinema herşeyden 

önce bir eğitim aracı olarak algılanmıştır. Çünkü aynı günlerde, 

halk eğitimi ve sinemanın eğitimdeki rolü konusu ağırlık kazanmaya 

ve özellikle de dünyada konuyla ilgili çok sayıda kongre tertip 

edilmeye başlanmıştır. Ağustos 1935 tarihinde Amerika’da Oxford 

Pedagoji Kongresi toplanmış, kongrenin üç toplantısı eğitimde sinema 

konusuna ayrılmıştır. Kongrede dönemin sinema konusunda 

en ileri ülkelerinden biri olan Alman filmlerine de yer verilmiştir. 

Bunlar genellikle halk terbiyesine yönelik kısa filmler olmuştur. Münir 

Hayri’nin Ülkü dergisindeki yazısından öğrendiğimiz kadarıyla, 

özellikle Alman sineması üzerinde çok durulmuştur. Çünkü Almanlar 

sinemanın pedagojik boyutunu ön plana çıkarmışlar ve ilginç 

1108 Dorsay, a.g.e., s. 16.

494 


uygulamalar ile bunu eğitimde kullanmaya çalışmışlardır. Örneğin, 

çocuklardan toplanan 20 feniklik bir vergi ile terbiye filmleri çeken 

bir teşkilât kurmuşlar ve en az beş sene zarfında bütün okulların birer 

sinema makinesine sahip olması konusunda da bir program kabul 

etmişlerdir 1109 . Aslında 1930 ortalarında Almanya’da alınan bu 

kararlara şaşırmamak gerekir. Çünkü Almanlar daha Birinci Dünya 

Savaşı esnasında ordu bünyesinde kurdukları film merkezi ile çalışmaya 

başlamışlar, sinemanın halka ulaşmada, iletişimde, eğitimde, 

yapılanlar konusunda halkın bilgilendirilmesinde ve en mühimi de 

propaganda aracı olarak kullanılmasında bir nevi öncü olmuşlardır. 

Atatürk halkın neredeyse %80’inin okuma yazma bilmediği bir 

ülkede, sinemanın eğitimdeki rolünü anlamış olacak ki, bu konuda 

bazı görüşler ortaya koymuş ve çevresindekileri de buna teşvik etmiştir. 

Bu konuda özellikle Halkevleri ile basın öncü olmuşlar ve 

Türk sinemasının gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Halkevleri 

çalışma talimatnamesinde tiyatro şubesi içinde ele alınan sinema 

konusuna da bazı maddelerde yer verilmiştir. Örneğin, Madde 50: 

“Halkevlerinde sinema faaliyetlerinden maksat, halkın sinema vasıtasıyla 

fikir ve zevkini yükseltmektir. Halkevlerinin bütün çalışma 

kollarında olduğu gibi, sinemadan ticari gaye, Halkevine gelir temin 

etmek beklenilmemelidir. Tiyatro, konser gibi Halkevi çalışmaları 

nasıl parasız olarak sırf halkın yetişmesi bakımından tertipleniyorsa, 

sinemada da bundan başka bir gaye güdülmemelidir. Bu bakımdan 

Halkevlerinde sinemanın parasız olması şarttır”. Madde 51’de 

ise, Halkevlerinde “1) CHP’nin göndereceği filmler, 2) Hükümetin 

göndereceği filmler, 3)50. madde gözönüne alınarak, piyasadan tedarik 

edilecek filmler” 1110 in gösterilebileceği üzerinde durulmuştur. 

Bu maddelere dayanılarak seçilen filmler Halkevi salonlarında 

gösterilmiştir. Halkevlerinin sinema makinalarına kavuşturulması ve 

her türlü kolaylığın sağlanması ise en mühim işlerden biri olmuştur. 

Örneğin, Haziran 1933 tarihinde Halkevleri tarafından getirtilecek 

sinema ve radyo makinalarının gümrük vergisinden muaf tutulması 

ve ithal olunacak alet ve cihazların da 120 bin liraya kadar Ba- 

1109 Münir Hayri (Egeli), “Sinema ve Eğitim”, Ülkü, C. VI, S. 36, Şubat 1936, s. 

428-430. 

1110 Karadağ, a.g.e., s. 97.


kanlığın müsaadesi ile memlekete sokulması kabul edilmiştir 1111 . 

Zamanla makina sayılarında artış görülmüş, sinema makinası olan 

Halkevi sayısı 1945 itibarıyla 44’e ulaşmıştır. Yurt dışından getirtilen 

bu makinaların yardımı ile halka özellikle yazın açık hava film 

gösterileri yapılmaya başlanmıştır. Öyle ki, 1930 ortalarında Ankara 

Halkevi’nin açık hava film gösterilerini 156 bin kişinin 1112 izlediği 

ileri sürülmüştür. Genellikle parti tarafından gönderilen filmlerin 

gösterildiği Halkevlerinde, eğitim yönü ağır basan belgesellere daha 

çok yer verilmiştir. Örneğin, Ankara Halkevi atölyelerinde hazırlanan 

ve senaryosuyla rejisini Münir Hayri’nin yaptığı ilk belgesel 

film denemesi olan Halkevlerinde Halk ve Gençlik konulu film, 

1936 yılında çoğaltılarak dağıtılmıştır 1113 . Halkevleri tiyatro, müzik 

vs. konularındaki çalışmaları sırasında yaptıkları film gösterileri ile 

hem halkın ilgisini çekmeye hem de ülkenin eğlence dünyasını renklendirmeye 

çalışmışlardır. 

Sinemanın halka ulaşmasında basının rolü, üzerinde ayrıca durulması 

gereken bir konudur. Çünkü gerçekten Türk basını bu konuya 

büyük ilgi göstermiş, bilhassa 1930 sonrası sütunlarında sinema 

haberlerine geniş yer ayırmıştır. Dönemin en popüler gazeteleri, bir 

sayfalarını mutlaka sinemaya ayırmışlar, vizyondaki filmleri, bunların 

artistlerini ve Hollywood haberlerini konu yapmaya başlamışlardır. 

Gösterimde olan filmler, bunların hangi sinemada oynadığı, 

hangisinin iyi olduğu vs. konular üzerinde durulmuş, özellikle de 

yeni gelecek filmlerin tanıtımına çok önem verilmiştir. Dünyada 

sesli filmin ilk gösterimlerinin yapıldığı tarihlerde bu tür haberler, 

daha büyük bir heyecanla okuyucuya aktarılmıştır. Ayrıca 1930 yılında 

Fikret Adil, Vakit gazetesinin haftalık eklerinde ilk kez sinema 

eleştirileri yapmaya başlamıştır. Ülkede başlatılan bu ilk uygulama 

ile, gösterimde olan filmlerin kritiği yapılmaya ve Türk seyircisi bir 

anlamda yetiştirilmeye çalışılmıştır. 

Peki Türk halkının dünyanın bu yeni eğlence tarzına yaklaşımı 

ve ilgisi nasıl olmuştur? Açıkçası sinema Türkiye’de büyük bir 

merak konusu olmuş ve halk zamanla alıştığı bu sanatı yakından ta- 

1111 BCA, 030.18.01.02/ 37.43.20. 

1112 Hayri, a.g.m., s. 430. 

1113 Karadağ, a.g.m., s. 1064, 1072.

496 


nıyabilmek için de akın akın sinemaya gitmeye başlamıştır. Fakat 

Türk halkı, tıpkı tiyatroda olduğu gibi sinemada da ilginç tavırlar 

sergilemekten, daha doğrusu eski alışkanlıklarını tekrarlamaktan geri 

kalmamıştır. 1929 yılında Hakimiyet-i Milliye gazetesinde Burhan 

Asaf’ın yazmış olduğu bir yazı, halkın sinema sefasını anlatması 

açısından büyük önem taşımaktadır. Burhan Asaf, halkın değişen 

yaşam koşullarına uyumsuzluğundan bahisle şunları yazmıştır: “Sinemada 

idik....Sağımızdan bir ses işittik. Çocuklu bir aile yan balkonun 

ön saflarında bir kabile karargahı kurmuş, ispirtoluğun üstünde 

çay kaynatıyordu. Hıdrellez seyranına çıkmış gibi Sinema seyrine 

gelen bu ailenin temhiri ve muhafaza altına alınması lâzımdır” 1114 . 

1929 yılında yaşanan bu tür olaylar, aslında halkın yeni yaşam tarzına 

ve onun gereklerine alışma sıkıntısı çektiğini ve bazı uyumsuzlukların 

mevcut olduğunu göstermesi açısından kayda değerdir. Bütün 

bu olumsuzluklar ve şikâyetler, halkın yine de Cuma ve bayram 

günleri başta olmak üzere sinemalarda izdiham yaşatmasına mâni 

olmamıştır. Özellikle Cuma günleri oluşmaya başlayan bu izdiham 

belediyenin dikkatini çekmiş olacak ki, bu durum sinemalarda yapılan 

denetimin artırılmasına, sinema ve tiyatrolarda su depoları, 

yangın merdivenleri olup olmadığının anlaşılması için teftişler yapılmasına 

yol açmıştır 1115 . Hatta nizama uygun olmayan sinema ve 

tiyatroların cezalandırılması da yine bu dönemin tartışmalı konularından 

biri haline gelmiştir. Bununla ilgili ilginç bir örnek de, 1931 

yılı Ramazan Bayramı münasebetiyle yaşanan izdihamdır. Bayram 

dolayısıyla, havanın da soğuk olması yüzünden halk sinemalara gitmiş, 

hatta sinemacılar bilet yetiştiremez hale gelmiştir. Öyle ki, yapılan 

araştırmada meşhur bir sinemanın sattığı bilet sayısının 9 bini 

bulduğu görülmüştür 1116 . Halkevlerinin istatistikleri gibi bu rakam 

da belki biraz abartılmış olabilir, ancak bu bile halkın sinemaya olan 

ilgisinin arttığının, en önemlisi de sinemanın yavaş yavaş tiyatroya 

rakip olmaya başladığının bir göstergesidir. 

Türkiye’de sinemaya olan ilginin zamanla artmaya başladığı bu 

1114 Hakimiyet-i Milliye, 27 Mayıs 1929’den naklen, Tüfekçioğlu, “Cumhuriyet 

İdeolojisi ve Türk Basını”, s. 86. 


1116 Son Posta, 23 Şubat 1931, s. 2.


günlerde film çekimlerine de devam edilmiştir. Dönemin en büyük 

başarı kazanan hatta Atatürk’ün bile giderek iyi vakit geçirdiğini 

söylediği film ise İstanbul Sokakları’dır. Muhsin Ertuğrul’un İpek 

Film adına çektiği ilk sesli Türk filmi olan İstanbul Sokakları, aynı 

zamanda Türk sinemasının ilk ortak yapımı olma gibi bir özelliğe 

de sahiptir 1117 . Türk-Mısır-Yunan ortak yapımı olan filmde, Semiha 

Berksoy, Bedia Muvahhit, Talat Artemel, Hazım Körmükçü, Behzat 

Butak, Galip Arcan gibi Darülbedayi sanatçıları ile, Mısırlı sanatçı 

Azize Emir ve Yunanlı sanatçı Perikles Gavrilides rol almışlardır. 

Mısır ve İstanbul’da çekilen film, Paris’in Espinay Stüdyolarında 

seslendirilmiştir. Yalnız bu arada %25 oranında sözlü ve şarkılı olduğu 

belirtilen filmin şarkıları Semiha Berksoy tarafından söylenmiştir 

1118 . Yaz aylarında başlayan ve oldukça pahalıya mal olan filmin 

çekimleri Eylül ayında bitmiş, Aralık 1931’de de ilk kez İstanbul’da 

gösterime girmiştir 1119 . “Sokaklarda akerdeon çalıp tangolar söyleyerek 

dilenen kör şarkıcı gibi kimi klişe kahramanları başlatan, 

şarkılı-türkülü melodram geleneğinin çıkış noktası sayılan” 1120 bu 

film, halktan büyük ilgi görmüştür. Bu çalışmaların, Türk kadın 

oyuncuların yavaş yavaş sinemaya kaymalarına, Türkiye’nin ortak 

yapımlar ile sinema sektörüne adım atmaya başlamasına ve sinema 

tekniğinin gelişmesine etkisi kuşkusuz büyük olmuştur. 

1932 yılı da aynı tempoyla sürmüş, sinemanın tek adamı Muhsin 

Ertuğrul bu sene iki film birden çekmiştir. Biri, yapımına 1929 

yılında başlanan ve 1932’de tamamlanabilen Kaçakçılar, diğeri de 

Bir Millet Uyanıyor filmleridir. Polisiye bir film olan Kaçakçılar ile 

Kurtuluş Savaşı üzerine yapılan Bir Millet Uyanıyor filmlerinde de 

her zaman olduğu gibi Darülbedayi sanatçıları rol almışlardır. Ülkede 

yetişmiş sinema oyuncusunun olmaması, Muhsin Ertuğrul’u 

böyle bir arayışa itmiş, O da elindeki deneyimli kadro ile bu filmleri 

çekmeye çalışmıştır. İpek Film müessesesinin İstanbul’da yaptırdığı 

stüdyosunda hazırlanan ilk sesli film Bir Millet Uyanıyor’un senar- 

1117 Bu film yandığı için arşivlerde yoktur. 

1118 Son Posta, 13 Haziran 1931, s. 1; 22 Haziran 1931, s. 2; 26 Haziran 1931, s. 

2; 16 Temmuz 1931, s. 2; 1 Eylül 1931, s. 2. 

1119 Ek 23: İstanbul Sokakları isimli filmin ilânı. 

1120 Cumhuriyet’in 75 Yılı, C. I, s. 114.

498 


yosunu Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu yapmıştır. Film görüntü 

ve ses itibarıyla çok beğenilmiş, Muhsin Ertuğrul buradaki performansıyla 

da büyük takdir toplamıştır 1121 .. 

Aynı günlerde yabancı rejisörlerin de Türkiye’deki film çalışmalarına 

tanık oluyoruz. Örneğin, 1933 yılında Macar rejisör M. 

Baki’nin çektiği Boğaziçi Şarkısı isimli film bunlardan biridir. Filmde, 

Alman sinema artisti Gustave Frolich, M. Bovany, Mel Grautoff, 

M. Wagner, Kurt Heinz ve film operatörü M. Krien bulunmaktadır. 

Adı geçen sanatçılar 13 Nisan 1933 günü İstanbul’a gelerek Perapalas 

oteline yerleşirler. Macar rejisörün filmin dış manzaralarını 

İstanbul’da Galata Köprüsü, Galata Kulesi, Sultanahmet Meydanı, 

Çamlıca gibi mekânlarda çekeceği, gereken kadın-erkek figüranın 

da buradan tamamlanacağı bildirilir. Örneğin, Bir Millet Uyanıyor 

filminde rol alan Ferdi Bey bu filmde de rol alır. Gazetede çıkan 

bu sinema haberinin devamında, M. Baki’nin Ankara için bir “propaganda 

ve kültür filmi” çekeceği, bunun için de bir iki günlüğüne 

Ankara’ya gidip geldiği yazılmıştır 1122 . 

1932 yılında çekilen bu filmleri sonraki yıllarda çekilen birer 

ikişer film takip etmiştir. 1933’te Ertuğrul’un çektiği Karım Beni 

Aldatırsa, Söz Bir Allah Bir, Nazım Hikmet’in Cici Berber ile 

Türk-Yunan ortak yapımı Fena Yol; 1934’te Muhsin Ertuğrul’un 

Milyon Avcıları, Leblebici Horhor Ağa, Nazım Hikmet’in İstanbul 

Senfonisi-Bursa Senfonisi ile Sovyet sinemacıların çektiği uzun belgesel 

film Türkiye’nin Kalbi Ankara. 

Sözü edilen filmler içinde, özellikle Leblebici Horhor Ağa filminin 

Türk sinema tarihinde çok özel bir yeri vardır. Şöyle ki; 1930’larda 

operet türü filmlere yönelen M. Ertuğrul, 1934 yılında aynı türe devam 

etmiş ve Leblebici Horhor Ağa filmini çekmiştir. Daha önce sessiz 

film olarak çektiği Leblebici Horhor’u, bu kez sesli-sözlü-şarkılı 

ve Türkiye güzeli Feriha Tevfik’in 1123 de aralarında bulunduğu geniş 

bir kadroyla çekmeyi başarmıştır. Nalyan-Çuhacıyan ikilisinin operetinden 

uyarlanan filmin senaryosunu Mümtaz Osman takma adıy- 


1122 Milliyet, 14 Nisan 1933, s. 1. 

1123 Feriha Tevfik, Semiha Berksoy’un halasının kızıdır.


la Nazım Hikmet yazmıştır. Zengin bir oyuncu kadrosu olan filmin 

önemi ise, uluslararası bir film festivaline katılan ilk Türk filmi olmasıdır. 

1934 yılında 2. Venedik Film Festivali’nde gösterilen ve bir 

“onur diploması” kazanan film için İtalyan La Tribuna gazetesi “Venedik 

festivalinde gösterilen Leblebici Horhor Ağa, Türk yönetmen 

Ertuğrul Muhsin’in deneme nitelikleri ağır basan bir eseri. Bu filmde 

halkın doğal, özgün âdetlerini görmek mümkün. Müziğiyse operetlere 

benzetebiliriz. Konu basit ve sade” 1124 yorumunu yapmıştır. 

Ancak Türk sinemasına ilk ödülü getiren bu film, bilet fiyatlarında 

yapılan indirimlere rağmen Türkiye’de istenen seyirciyi çekememiş, 

dolayısıyla ticari açıdan tam bir fiyaskoyla sonuçlanmıştır. 

Bu filmleri 1935’te yine Ertuğrul’un çektiği Aysel, Bataklı Damın 

Kızı filmi takip etmiştir. 1936 yılında hiç film çekilmezken, 1937 

yılında amatör çalışmalardan biri olan Nazım Hikmet’in Güneşe 

Doğru filmi ile Ester Şub’un Türk İnkılâbında Terakki Hamleleri 

filmleri; 1938 yılında da Ertuğrul’un Aynaroz Kadısı çekilmiştir 1125 . 

1938 sonrasında ise yine yılda bir iki film ile sinema yaşatılmaya 

çalışılmıştır. 1930’ların sonlarında bir tane de Atatürk’ün Hayatı 

isimli film projesi gündeme gelmiştir. Münir Hayri Egeli’nin anılarından 

öğrendiğimiz kadarıyla olay şöyle gelişmiştir: Atatürk birgün 

Münir Hayri’yi Çankaya’ya çağırtmış ve ona “...şirketinden bir 

mektup aldım. Bizim inkılâbımıza dair bir film 1126 yapmak istiyorlar. 

Çok güzel, inkılâbımıza dair film yapmak bizim işimiz olmalıdır” diyerek 

ondan bir senaryo düşünmesini istemiştir. Hatta “Bu senaryo 

benim hayatımla, Örneğin bir öğretmenin hayatını muvazi olarak 

yürütmelidir” diyen Atatürk, hemen M. Hayri’ye bazı şeyler dikte 

ettirmiş ve bu müsveddeleri derleyip düzenleyip tekrar gelmesini 

söylemiştir. Ondan sonra M. Hayri söylenildiği gibi senaryoyu düzelterek 

Atatürk’e sunmuştur. Metni okuyan Atatürk’ün senaryoya 

sayfa sayfa tashih yaptığı ve uzun pasajlar ilâve ettiği görülmüştür. 

Atatürk’ün “tekrar göreceğim” yazısı üzerine M. Hayri bir kez daha 

senaryoyu gözden geçirmiş ve sonra da takdim etmiştir. Atatürk bu 

1124 Cumhuriyet’in 75 Yılı, s. 149. 

1125 Özön, Türk Sineması Kronolojisi, s. 67-77. 

1126 Sözü edilen film, Ester Şub’un 1937 yılında çektiği Türk İnkılâbında Terakki 

Hamleleri isimli film olmalıdır.

500 


senaryoyu incelemiş, yakınındaki bazı kişilere okutmuş ve sonuçta 

da filmin çekilmesine karar vermiştir. Ancak bu filmi çekebileceğini 

taahhüt eden Münir Hayri önce rejisörlük öğrenebilmesi için Almanya, 

İtalya ve Rusya’ya gönderilmiş ve oralardan ayrı ayrı rejisörlük 

yapabileceğine dair belge alarak ülkeye geri dönmüştür. İşte ancak 

bundan sonra Atatürk kendisine “Şimdi senaryoyu bir daha gözden 

geçirelim” demiş, çalışmaların sonunda ise senaryoya “Düzeltmelerden 

sonra iyi bir film olur” şeklinde bir not düşmüştür. Sözü edilen 

filmin askeri sahneleri üzerinde İsmail Hakkı Tekçe çalışmıştır. 

Yalnız Atatürk’ün bazı sahnelerinin Kenan Bey tarafından tam filme 

alınmaya başlandığı bir dönemde Atatürk hastalanmış, dolayısıyla 

da çekilmesi düşünülen bu film yarım kalmıştır. Atatürk senaryonun 

sonuna son kez şu cümleleri yazmıştır: “Bu senaryonun ruhuna sadık 

kalınması elzemdir” 1127 . 

Görüldüğü gibi Atatürk, kendisiyle ilgili filmin Türkiye’de ve 

Türk rejisörler tarafından çekilmesini istemiş, hatta Münir Hayri’nin 

yurt dışında eğitime gönderilmesine kadar da gelişmeleri yakından 

takip etmeye çalışmıştır ki bu da teşebbüsün ne kadar ciddiye alındığını 

fazlasıyla göstermektedir. Atatürk tıpkı bir dramaturg gibi filmin 

senaryosunu okumuş, düzeltmeler yapmış ve çekilmesi için de her 

türlü kolaylığı sağlamaktan çekinmemiştir. Fakat ne yazık ki, arzu 

edilen bu film hastalığı yüzünden çekilememiştir. Şayet film çekilebilmiş 

olsaydı, belki de bugün Atatürk’ü, onun bilinmeyen yönlerini 

ve yaşadıklarını daha yakından ve doğru bir şekilde görüp anlama 

şansımız olacaktı. Bu teşebbüsün aynı zamanda Türk sineması için 

de önemli bir adım olarak tarihimize geçeceğine şüphe yoktur. 

1930-38 arası Türk sinema tarihine damgasını vuran önemli gelişmeler, 

ortak film çalışmalarının ön plana çıkmaya başlaması 1128 , 

ülkede sesli film tesisatının kurulması için bir takım teşebbüslerde 

1127 Egeli, Atatürk’ten Bilinmeyen Hatıralar, Güven Matbaası, İstanbul 1959, s. 

95-98. 

1128 Bu dönemde genellikle Türk-Yunan ortak yapım çalışmaları ön plana çıkmıştır. 

Örneğin, 1931 yılında Yunan Dağ Film Şirketi, Türkiye’de film çekmek 

için teşebbüse geçmiş, Darülbedayi sanatçılarının da rol alacağı müşterek bir 

film çalışması işine girişmiştir. Bu girişimler Türkiye’de büyük bir memnuniyetle 

karşılanmıştır (Son Posta, 24 Ocak 1931, s. 1).


bulunulması 1129 ile sinemada sansür ve kontrol mekanizmasının işlemeye 

başlamasıdır. Özellikle 1932 ve sonrasında Hükümetin memlekete 

giren tüm filmleri inceleme altına almaya başlaması, Türk 

sinemasının denetim sorununu gündeme getirmiştir. 1932 yılında 

ilk şekli verilen Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu, bundan sonraki 

tarihlerde yapılan ufak tefek değişiklikler ve ilâveler ile devam etmiştir. 

1932’de Hükümet, kurulacak özel bir komisyon tarafından 

dışarıdan gelen filmlerin izlenmesi, seyredilmesinde mahzur görülmeyenlerin 

ise memlekete sokulmasını kararlaştırmıştır. Hükümetin 

bu işlemlerdeki kriterleri ise şunlardır: Herhangi bir devletin siyasi 

propagandasını yapan, herhangi bir ırk ve milleti küçümseyen, dost 

millet ve devletlerin hislerini rencide eden, din propagandası yapan, 

milli ahlâk ve seciyemize aykırı bulunan, milli rejime aykırı siyasi, 

iktisadi ve içtimai ideoloji propagandası yapan, askerlik aleyhine 

propaganda yapan, memleketin güvenliği bakımından zararlı olan, 

suç işlemeye teşvik eden, içinde Türkiye aleyhine propaganda vasıtası 

olacak sahneleri bulunan filmlerin hem çekilmesine hem de 

ülkeye sokulmasına müsaade edilmeyeceği açıklanmıştır. Nitekim 

belirlenen bu kurallar sonunda komisyon hemen seçilmiş (28 Temmuz), 

ayrıca belirlenen nizama uymayan kişilerin de derhal Dahiliye 

ve Maarif Vekâletlerine haber verilmesi istenmiştir 1130 . 

Sinema Filmlerinin Kontrolü Hakkında Talimatname, bir nevi 

sansür tüzüğünün ilk şekli olmuş, 1933 ve sonrasında da sürekli bir 

takım maddeler eklenmiştir. Fakat asıl gelişme 1939 yılında yaşanmıştır. 

Muhsin Ertuğrul’un Aynaroz Kadısı isimli filmi, halkın ar ve 

haya duygularını incittiği gerekçesiyle 1131 , hazırlanan tüzük çalışmalarının 

hızlanmasına neden olmuştur. 1939 sonrası sürekli tartışma 

konusu olan bu sansür yasaları, 1986 yılına kadar yürürlükte kal- 

1129 1931 yılında Türkiye’de de sesli film tesisatının kurulması için dönemin önemli 

şirketlerinden biri olan Western Electric Company Near East Kumpanyası’na 

müracaat edilmiş, kumpanyanın ülkede tesisat kurması, dolayısıyla da sesli 

sinemalardaki fiyatların ucuzlaması hedeflenmiştir (Son Posta, 12 Ocak 1931, 

s. 3). 

1130 Son Posta, 21 Temmuz 1932, s. 3; Zahit Atam, “Sosyolojik Bir Yaklaşım ya 

da Sinemamızın Kentsel Kültür Dönemi”, Tarih ve Toplum, S. 227, Kasım 

2002, s. 61. 

1131 Onaran, a.g.e., s. 32-33.

502 


mayı başarmıştır. Bu arada asıl ilginç olan, 1930’larda yapılan bu 

yasal düzenlemelerde, Mussolini’nin İtalya’da yaptığı sansür mekanizmasının 

model olarak alındığı 1132 iddiasıdır. Ancak bu görüş pek 

kabul görmemekte, aksine bizde çıkartılan yasanın İtalyan yasasının 

kopyası olmadığı, pek çok hükmünün oldukça farklı olduğu, hatta 

bizim sistemin “Türk toplumunun isteklerine yanıt verecek” 1133 bir 

nitelikte olduğu söylenmiştir. Ne kadar nitelikli ve özgün olursa olsun, 

yapılan sansür talimatnamesinin sinemayı geliştirmekten ziyade 

kısıtladığı, hatta film yapımlarını etkilediği bir gerçektir. Sinema 

sektörünün tam oluşmaya başladığı, halkın sinemaya alıştığı ve sinemanın 

yavaş yavaş kurumlaşmaya başladığı bu günlerde getirilen 

denetim, özellikle film üretimini yakından etkilemiştir. Zaten 1934 

sonrası yılda ancak bir ya da iki uzun metrajlı film yapılmış olması, 

bunu ispatlayacak mahiyettedir. 

Hükümetin getirdiği bu nizamın bir özelliği de belediyelere sinemaları 

daha sıkı denetleme yolunu açması ve bunun da vergilerin 

artmasıyla sonuçlanmasıdır. Bu dönemde sinemacılar ile belediye 

arasında vergiler konusunda ciddi sürtüşmeler yaşanmış, ancak zaman 

zaman vergilerin indirilmesi de söz konusu olmuştur. Örneğin, 

1935 yılında sinemacılar ile belediye arasında Darülaceze resmi 

dolayısıyla bir ihtilaf çıkmış, neticede Darülaceze hissesinin azaltılmasına 

karar verilmiştir 1134 . Aynı durum 1938 yılında da yaşanmış, 

özellikle İstanbul’da bulunan büyük, birinci sınıf sinemalar ciddi 

direniş göstermişlerdir. Sinema ve tiyatrolardan alınan vergilerin 

indirilmesine ait karar 15 Temmuz 1938 gününden itibaren yürürlüğe 

girmiş, %32 olan vergi miktarı %10’na indirilmiştir 1135 . 1938 

yılına ait bir istatistik, sinemaların ödedikleri vergileri göstermesi 

açısından önem taşımaktadır. Öyle ki, 300 bin liralık bir filmi ülkeye 

sokmak için sinemacılar; 150 bin gümrük vergisi, 35 bin vergi, 20 

bin kira bedeli, 2 bin elektrik şirketine, 4 bin müstahdeme olmak 

üzere toplam 211 bin lira ödemek zorunda kalmışlardır. Dolayısıyla 

çok büyük kazançlar elde edememişlerdir. Yine aynı haberde, 1938 

1132 Atam, a.g.m., s. 61. 

1133 Onaran, a.g.e., s. 32-33. 


1135 Son Posta, 16 Temmuz 1938, s. 4.


itibarıyla satılan bilet sayılarına göre son bir sene içinde İstanbul’da 

1 milyon 850 bin kişinin sinemaya gittiği tespit edilmiştir 1136 ki bu 

da sinemanın gündelik yaşamımıza ve eğlence dünyamıza ne kadar 

çabuk girdiğini bize göstermeye yetiyor. 

Hazırlanan tüzüğün dikkat çeken bir maddesi de çocuklar ile ilgili 

hükümlere ait olanıdır. Çocukların ruhsal gelişmeleri göz önünde 

bulundurularak, Hıfzısıhha Kanunu’nun 167. maddesi gereğince 

küçük çocukların sinema ve tiyatrolara gitmesi yasaklanmıştır. Sinemanın 

çocuklar üzerinde yapacağı kötü etkiler düşünülerek alınan 

bu karara göre, 6 yaşından küçüklerin gündüz, 12 yaşından küçüklerin 

de gece sinemalara alınmaması kararlaştırılmış, küçük çocukları 

kabul edecek tiyatro ve sinemalar hakkında da hemen takibata başlanacağı 

bildirilmiştir 1137 . Cumhuriyet döneminde sinemanın kontrol 

altına alınmasından çocukların durumuna kadar her türlü ayrıntı 

üzerinde durulmuştur. Bu aslında giderek seyircisi artan sinema 

sanatının gerçekten ciddiye alındığı ve dünyada olduğu gibi bizde 

de gösteri sanatları arasındaki yerini almasının istendiği gerçeğini 

yansıtıyor. 

Sinemaya ilginin arttığı, seyircinin salonları doldurmaya başladığı 

bu dönemde, çok sayıda sinema dergisi piyasaya çıkmış, mevcut 

dergiler de sinema konusuna ağırlık vermeye başlamışlardır. İlk sinema 

dergimiz olan Ferah 1914 yılında yayın hayatına atılmış, ancak 

dünya savaşı yüzünden derginin çıkışı sekteye uğramıştır. 1914-23 

yılları arasında sadece sinemayı konu edinen başka bir dergi çıkmamıştır. 

Bu alandaki asıl gelişme 1923 ve sonrasında yaşanmıştır. 

1923’den Latin harflerinin kabülüne kadar olan sürede, Sinema Postası, 

Opera-Sine, Sinema Mecmuası, Sinema Yıldızı, Film Mecmuası, 

Sinema Mihveri, Artistik-Sine, Türk Sineması gibi dergiler çıkarılmıştır. 

Adı geçen mecmuaların ortak özelliği ise hem Osmanlıca 

hem de Fransızca çıkmış olmalarıdır. Genellikle haftalık yayımlanan 

bu dergilerde, sinema hakkındaki son gelişmeler okuyucuya ulaştırılmaya 

çalışılmıştır. 1929 yılı ve sonrasında ise Sinema Gazetesi 

(1929), Artist (1930), Holivut, Sinema ve Tiyatro Heveskarı Mec- 

1136 Son Posta, 16 Ocak 1938, s. 1 ve 9. 

1137 Son Posta, 23 Ocak 1934, s. 2.

504 


muası (1931), İpek Film Magazin (1932), Ankara Sineması, Sinefon 

(1934), Sinema Alemi, Sinepost (1935), Holivut İstanbul Magazin, 

Sinema Mecmuası (1936), Yıldız, Sinema Objektifi (1937) gibi yayınlar 

ile sinema dergilerinde bir patlama yaşanmıştır. Adı geçen ve 

ismini sayamadığımız daha pek çok dergi, sadece İstanbul’da değil, 

Ankara, Bursa, İzmir gibi şehirlerde de çıkarılmıştır 1138 . 

Sinemanın etkisini artırmaya başladığı 1933 ve sonrasında ise 

dergiler özellikle Amerikan sinemasını ve Hollywood ismini sıkça 

telaffuz edip konu yapmaya başlamışlardır. Biraz da ticari kaygılardan 

ötürü, yabancı filmler, bunların yıldız sanatçıları, özel hayatları 

vs. konular üzerinde durulmuş, Hollywood starlarının resimleri dergi 

ve gazetelerin sayfalarını süsler hale gelmiştir. Bu arada daha önce 

de ifade ettiğimiz gibi, Fikret Adil Vakit gazetesinin haftalık parasız 

eklerinde sinema eleştirileri yapmaya başlamıştır. Sinema haberlerine, 

bugün olduğu gibi, ilgi o kadar büyümüştür ki, İstanbul’da sadece 

Fransızca olarak haftada 2100 adet dergi satılmaya başlanmıştır. 

Kısacası popüler sinema dergileri, sinemanın çekim gücünün iyice 

hissedildiği 1930’lu yıllar boyunca tirajlarını artırarak okuyucularına 

ulaşmaya devam etmişlerdir. Küçük kadroları, kısıtlı imkânları ve 

kendi yarattıkları o renkli üslûpla Türk halkına sinemayı sevdirmeye 

çalışmışlardır. 

a. Sovyet Sinemacıların Türkiye’deki Faaliyetleri 

Türk Sinema Tarihinde 1930 ve sonrasında çekilen yerli filmler 

kadar, Sovyet yönetmenlerin çektiği yabancı filmlerin de ayrı 

bir önemi vardır. Çünkü Cumhuriyetin kurulmasından sonra kültürel 

ilişkileri geliştirmek için Sovyet Rusya ile sinema adına yapılan 

temaslar1139 çok mühim sonuçlar doğurmuştur. Herşeyden önce 

1138 Burçak Evren, Başlangıçtan Günümüze Türkçe Sinema Dergileri, Korsan 

Yay., İstanbul 1993, s. 13-17, 25-37. 

1139 Türkiye Şubat 1935 yılında Sovyet sinema teşkilâtının yıl dönümü münasebetiyle 

Rusya’ya bir heyet göndermiştir. Hatta Rusya’ya gidecek heyete Maarif 

Müfettişlerinden Burhan Toprak’ın katılması ve kendisine bir de siyasi pasaport 

verilmesi Maarif Vekâleti kararı ile kabul edilmiştir (BCA, 030.18.01.02/ 

52.11.16). Sovyet film şirketinin kuruluş yıldönümüne gösterilen bu ilgi ve 

katılım, ilişkinin boyutunu ve verilen değeri göstermesi açısından son derece 

önemlidir.


Sovyetler, tıpkı Almanya gibi sinemayı bir propaganda aracı olarak 

görmüşler ve çektikleri filmler ile de kendi fikirlerini empoze 

etmeye çalışmışlardır. Savaş ve propagandayı birlikte yürüten Sovyetler, 

sinemanın kitleler üzerindeki etkisini iyi anlamış olacaklar 

ki, özellikle 1920 sonrası ilmi-popüler ve ilmi-propaganda türünde 

filmler çekmeye başlamışlardır. 1920-1930’lu yıllarda din ve inanç 

karşıtı filmler ağırlık kazanmıştır. Sovyetler çektikleri filmleri kültürel 

ilişkilerini geliştirmek istedikleri ülkelerde yayımlatmaya büyük 

çaba harcamışlardır. Bu ülkelerin başında gelen Türkiye’nin Sovyet 

filmleri ile ilk tanışması ise 1926 yılındadır. Sovyetlerin bir numaralı 

kültür teşkilâtı olan VOKS’un gönderdiği filmler öncelikle Türk 

elçiler ve elçilik üyeleri tarafından izlenmiş, seyredilmesinde sakınca 

görülmeyenler de hemen ülkeye gönderilmiştir. Bu arada ihtilâlci 

nitelik taşıyan bazı filmlerin Türkiye’ye girmesine ise hiçbir şekilde 

izin verilmemiştir. Sovyetlerin bu dönemde Türkiye’ye gönderdiği 

filmlerin çoğunda İslâmı tenkide ve örf-adetler çerçevesinde Doğu 

Halklarının yaşam tarzını ortaya koymaya çalıştığı tespit edilmiştir. 

Peki Türk hükümeti bu filmlerin Türkiye’de izlenmesine nasıl izin 

vermiştir? Aslında bu izin biraz siyasi nedenlerle çıkmış, Ankara 

hem ilişkileri geliştirmek hem eğitici yönü de olan filmler sayesinde 

toplumda özellikle muhafazakâr kesimlerle mücadele etmek hem de 

batılılaşmaya yardımcı olabileceğini düşündüğü için böyle olumlu 

bir yaklaşım sergilemiştir. 

Sovyetlerin Türkiye özellikle de Doğu Anadolu Bölgesi ile yakından 

ilgilenmesi, kültürel ilişkilerini geliştirme adı altında kendi 

ideolojisini yayma çabasından başka bir şey değildir. Burada maksadın 

“bölge halkının dini inançlarını kendi ideolojisini aşılayarak 

yok ederek, vatan, millet hissiyatını zayıflatmak ve böylece bölgenin 

Sovyetlere iltihakını sağlamak” 1140 olduğunu söylemek mümkündür. 

Fakat buna rağmen ne Türk sinema seyircisinin Sovyet filmlerine 

gösterdiği ilgi azalmış, ne de Hükümet yeri geldiğinde Sovyet yönetmenlere 

filmler ısmarlamaktan geri kalmıştır. Ankara bu kültür 

diyaloğunda oldukça açık davranmış, ama aynı zamanda komünizmin 

ülkeye girmesine de mâni olmuştur. 

1930’lu yıllarda gelişerek devam eden kültürel ilişkiler kapsamında 

sinema sanatına gerçekten ayrı bir yer verilmiştir. Bu dönem- 

1140 Tacibayev, a.g.e., s.188-194.

506 


de Sovyetlerde lideri yüceltme, hatta şahsa tapma şeklinde gelişen 

olaylar çerçevesinde önce Lenin, sonra da Stalin için filmler çekilmiştir. 

Sovyet sinemacıları mevcut bu anlayışla, Atatürk ile ilgili 

filmler çekmek için de bazı teşebbüslerde bulunmuşlardır. Bunların 

içinde en önemlisi 1933 yılında Milli Mücadele hakkında film yapmak 

isteyen sinemacılardan N. Zarhi’nin Türkiye’ye gelmesidir 1141 . 

Öldürülmeyen Adam isimli filmin senaryosu ile ülkeye gönderilen 

Zarhi, ilk etapta kendisine yardım edebilecek olan Reşat Nuri, Yakup 

Kadri, Aka Gündüz gibi kişilerle tanışmıştır. Türk-Rus artistlerin 

oynayacağı ve sesli olarak çekilmesi planlandığı belirtilen filmin 

senaryosu öncelikle Necip Ali, İsmail Namık, Reşat Nuri, Kâzım 

Nami gibi isimlerden oluşan komisyon tarafından incelenmiş ve 

filmin ortaklaşa çekilmesine karar verilmiştir. Çıkan karar neticesinde 

adı geçen filmin tekstinin, Sovyetlerin sinema şirketi sayılan 

Leningrad Film Fabrikası “Soyuzfilm” ile Türkiye Eğitim Bakanlığı 

adına Reşat Nuri tarafından yazılması, çekimlerin de S. Yutkeviç, N. 

Zarhi, S. Vitkin gibi yönetmenlerce yapılması konusunda anlaşmaya 

varılmıştır. Fakat ilginçtir, bu kadar hazırlık ve görüşmeden sonra 

Türkiye, ihtilâlci bir karakter taşıdığı düşüncesiyle filmi çekmekten 

vazgeçmiştir 1142 . Yani her türlü sanatsal aktiviteye açık gibi görünen 

Ankara, teşebbüsün altında yatan asıl gerçeği anladığını, gösterdiği 

bu hassasiyet ile ortaya koymuştur. 

Türkiye’nin koyduğu bütün bu tavırlara rağmen Sovyet sinemacılar 

yılmamışlar, üstlendikleri misyon gereği Türkiye’de film çekme 

çalışmalarını ısrarla sürdürmüşlerdir. Nihayet ertesi sene yani 1934 

yılında Türkiye’nin Kalbi Ankara filmini çekmeyi başarmışlardır. 

Şöyle ki, Cumhuriyetin onuncu yıl dönümünde yapılan inkılâpların 

daha geniş kitlelere anlatılabilmesi için bir film çekilmesi gündeme 

gelmiş ve Atatürk’ün isteği ve onayı üzerine de Sovyet sinemacılar 

ile temasa geçilmiştir. Türkiye’ye resmi bir ziyaret için gelen Sovyet 

1141 Son Posta gazetesinde Sovyet sinemacı Zarhi’nin İstanbul’a geliş tarihi Aralık 

1932 olarak verilmektedir. Gazetede, Zarhi’nin İstanbul’a geldiği, konuyu hazırlamak 

için Yakup Kadri, Reşat Nuri, Muhsin Ertuğrul’dan oluşan bir komisyon 

teşkil edildiği, aynı zamanda Zarhi’nin İzmir, Bursa, Afyon gibi yerlere 

giderek incelemeler yapacağı, sonra da Ankara’ya döneceği üzerinde durulmuştur 

(Son Posta, 10 Aralık 1932, s. 3). 

1142 Tacibayev, a.g.e., s. 209-210.


heyetin arasında iki sanatçı da yer almış, bunlar aylar süren bir çalışma 

sonunda yapılan işbirliği ile bu filmi hazırlamışlardır. Filmin 

senaryosunu Sergey Yutkeviç ile Lev Oskaroviç Arnistam yazmış, 

yönetmenliğini de yine S. Yutkeviç yapmıştır. Sovyet sanatçılar, 

Reşat Nuri, Fikret Adil, besteciler Zeki Bey, Ekrem Zeki ve Cemal 

Reşit gibi isimlerle işbirliği içinde olmuşlardır. Filmde, Kurtuluş Savaşı 

ve inkılâpların yapıldığı günlerde Ankara ve Ankara’nın rolü 

anlatılmıştır. Ayrıca Cumhuriyetin Onuncu Yıl Yıldönümü şenlikleri, 

yapılan mitingler ile Atatürk’ün bir konuşmasına da yer verilmiştir. 

Sovyet yönetmen, Atatürk’ün konuşmasının tamamını çekerek, 

Lenin ve Stalin için çekilen filmlerdeki yaklaşımı burada da sergilemeye 


Film Türk hükümetine Nisan 1934 tarihinde teslim edilmiş, bu 

münasebetle yapılan törene, Atatürk, Başbakan İsmet Paşa, Sovyet 

elçisi Z. Suritch katılmıştır. Filmi büyük bir memnuniyet içersinde 

izleyen heyet, bunu Türk-Sovyet ilişkilerinin güzel bir göstergesi 

olarak değerlendirmiştir 1143 . Türkiye’nin Kalbi Ankara filmi Türkiye 

haricinde Moskova, Leningrad gibi yerlerde de seyredilmiştir 1144 . 

Açıkçası VOKS bunu propaganda vasıtası yapmaktan geri kalmamıştır. 

Bu bağlamda başka bir çalışma da yine 1934 yılında Sovyet sinemacı 

Ester Şub’un Türkiye’ye gelmesi ile gerçekleşmiştir. Derleme 

filmler alanında dünyaca ün kazanmış Sovyet kadın sanatçı, 

Türk yönetmen Necati Çakuş 1145 ile birlikte üç yıllık bir çalışmanın 

ardından Türk İnkılâbında Terakki Hamleleri isimli filmi çekmiştir. 

Özel bir yapımevi olan Ha-Ka Film (Halil Kamil’in şirketi) tarafından 

yaptırılan bu filmde, inkılâplar ve yine Kurtuluş Savaşı konu 

edilmiştir. Film, sonraki yıllarda resmi günlerde sürekli gösterilmiş, 

hatta daha sonra çekilen filmlere de kaynaklık etmiştir 1146 . 

1934 yılı tam anlamıyla Türk-Sovyet sinemacıların ortak çalış- 

1143 Atatürk’ün isteği üzerine hazırlanan bu film, 1970 yılında televizyonda gösterime 

sokulacağı son anda, bilinmeyen bir nedenle yayından kaldırılmıştır 

(Dorsay, a.g.e., s. 18). 


1145 Dorsay, a.g.e., s. 19. 

1146 N. Özön, “Türk Sineması”, CDTA, C. VII, s. 1879.

508 


malarına sahne olmuştur. Örneğin, 1934’ün Sonbaharında ressam 

Abidin Dino Sovyet Rusya’ya davet edilmiştir. Sovyet rejisör S. 

Yutkeviç’in daveti üzerine sinema dekoratörlüğünü öğrenmek için 

Rusya’ya giden Abidin Dino, burada bir filmin dekorlarını da hazırlama 

imkânı bulmuştur. Yutkeviç’in çektiği ve Dino’nun dekorlarını 

hazırladığı Madenciler (Şahterıy) isimli film, 23 Ağustos 1937 tarihinde 

bitmiş, tanıtımları Türk basınında da yapılmıştır 1147 . 

Görüldüğü gibi, 1930’lu yıllar hem Türk-Sovyet kültür ilişkilerinin 

en yoğun olduğu hem de Sovyet sinemacılığının doruk noktasına 

ulaştığı bir dönemdir. Sovyetler VOKS teşkilâtının çalışmaları 

çerçevesinde Türkiye ile yakından ilgilenmişler, bu sayede Sovyet 

filmlerinin Türkiye’de seyredilmesini ve Sovyet yönetmenlerin burada 

film çevirmelerini sağlamışlardır. İlginçtir Türk sinema seyircisi 

de buna kayıtsız kalmamış, Sovyet filmlerine pek itibar göstermiştir. 

Hatta kendi tarihi, Kurtuluş Savaşı gibi konuları Sovyet yönetmenlerin 

gözüyle izlemekte sakınca bile görmemiştir. Hükümet ise oluşturduğu 

kontrol mekanizması ile bu filmleri denetlemeye çalışmıştır. 

Çünkü Sovyetler bu dönemde sinemayı tam bir propaganda vasıtası 

olarak kullanmışlar ve kendi ideolojilerini yayma hedefiyle yaklaşmışlardır. 

Burada hemen akla Hükümetin böyle riskli bir kültür 

ilişkisini nasıl göze aldığı sorusu geliyor. Açıkçası Ankara, Soyvet 

Rusya’nın takip ettiği politikanın her zaman bilincinde olmuş, komünizmin 

ülkeye girmemesi için de kesin tavrını çok net olarak ortaya 

koymuştur ki Ruslar bundan öteye geçememişlerdir. Yani Türkiye 

rejim dışında eğitim, sosyal vs. alanlarda Sovyetlerle eşit olduğunu 

ve onlarla her zaman ortak çalışmalar yapabileceğini göstermeye 

çalışmıştır. İkincisi, toplumun inanç, fikir ve sanat zevkinin oluşmasında 

önemli bir etkisi olan sinemanın gücü anlaşılmış, Almanya ve 

Rusya’daki gibi halk terbiyesinde kullanılmak üzere bir vasıta olarak 

ele alınmıştır. Bu arada, Ankara sinemayı hiçbir zaman ideolojik bir 

propaganda aracı olarak görmemiştir. Şayet öyle olsaydı, Türkiye de 

hemen VOKS benzeri bir teşkilât kurar ve ideolojisini komşularına 

empoze etmeye çalışırdı. İşte bu sebeplerden ötürü Hükümet her türlü 

temasa belli kriterler ölçüsünde onay vermekten çekinmemiştir. 

Burada sorgulanması gereken asıl nokta ise Cumhuriyetin Onuncu 

1147 Tacibayev, a.g.e., s. 212-213.


Yıl Dönümü münasebetiyle, inkılâpların daha geniş kitlelere ulaştırılması 

için çekilen filmlerin Sovyet sinemacılara bırakılmasıdır. Bu 

durum sadece Türk sinemasının yapısıyla ilgili bir meseledir. Çünkü 

sinema, teknoloji, deneyimli bir kadro ve para gerektiren bir sektördür. 

O yıllarda Türk sinemasının sanat, teknik, kadro ve ekonomik 

olarak gereken güce sahip olmayışı, böyle bir alternatif üzerinde durulmasını 

gerektirmiş olmalıdır. 

Sonuç itibarıyla sinema, Ankara’nın gözünde etkili bir iletişim 

sanatı, halk terbiyesinde kullanılacak bir eğitim ve eğlence vasıtası 

olarak yerini almış ve Cumhuriyetin ilk günlerinden itibaren de 

gelişimine böyle devam etmiştir. Bu süreçte Atatürk sinemaya olan 

ilgisini zaman zaman dile getirmiş ve bunu çeşitli şekillerde de 

göstermeye çalışmıştır. Ancak yine de sinema, diğer güzel sanatlar 

arasında kendisini geri kalmaktan kurtaramamıştır. Bu durum sinemanın 

inkılâplara katkıda bulunmak onurundan mahrum bırakıldığı 

şeklinde yorumlara neden olsa da, bugün toplumsal gücü biraz daha 

iyi anlaşılan sinemanın, teknik ve kadro açısından daha iyi yerlere 

geldiğini söylemek mümkündür. 

III. RESİM VE HEYKEL 

A. Resim 

1. Cumhuriyet Öncesi Resim Sanatına Genel Bir Bakış 

Türkiye’de resim sanatı XIX. yüzyıl ortalarından itibaren Batılılaşma 

eğilimi çerçevesinde gelişme imkânı bulmuştur. Özellikle 

Tanzimat ve sonrasında Almanya, İngiltere, Fransa ve İtalya’da etkinliklerin 

artması, resim eğitimi veren kurumların açılması resme 

olan ilgiyi artırmış ve sanat topluma aşılanmaya çalışılmıştır. Bu 

süreçte ülkede batı anlayışına uygun resim sanatı, her zaman olduğu 

gibi, Osmanlı sarayı ve çevresinde gelişen sanatsal etkinlikler 

ve açılan kurumlar sayesinde biçimlenmiştir. Ancak yine de bu ilgi, 

İstanbul’da dahi belli bir çevreyle sınırlı kalmaktan kurtulamamıştır. 

Şüphesiz Türk kültüründe olmayan ve üretilmeyen resimin, toplu-

510 


mun yapısına ve inançlarına yabancı bir sanat olarak kabul edilmesi 

bunda önemli bir etkendir. İslâm dininin resim sanatını yasakladığını 

ifade eden bazı ayet ve hadisler bunun bir kanıtı olarak gösterilmiştir. 

Yalnız kaynaklarda konuyla ilgili bu ayet ve hadisler değişik şekillerde 

ele alınmıştır 1148 . Fakat herşeye rağmen dinin özellikle resim 

sanatını tam olarak yasakladığına ilişkin kesin bir hükme varılamamıştır. 

Mesele, bugün dahi her iki görüşü savunanlar (kesin ret edenler 

ve ılımlılar) tarafından hâlâ tartışılmaktadır 1149 . Fakat hükmün 

tam olarak netleşmemesine rağmen, toplumun resim sanatına olan 

bakış açışı pek değişmemiş, hatta sanat biraz arka planda kalmıştır. 

Dinin etkisiyle konularda kısıtlamaya gidilmesi, Türklerde süsleme 

ve bezeme sanatlarının zenginleşmesi ve özellikle de minyatürün 

1150 ön plana çıkması ile sonuçlanmıştır. Nitekim Osmanlılar, 

zamanla İran ve Selçuklu ressamlarının tekniğini devam ettirmek 

suretiyle minyatür sanatını geliştirmiş ve bu sanata yeni bir yön vermişlerdir. 

Bu hem Türk ressamlığının gelişmesinde hem de batı anlayışına 

uygun resim sanatına zemin hazırlanmasında son derece etkili 

olmuştur. Ancak son dönemde Batı resim tekniklerinin benimsenmesi 

zamanla minyatürden uzaklaşılması gibi bir sonuç doğurmuştur. 

Osmanlı Devleti’nde Fatih Sultan Mehmed’in İtalyan ressam 

Gentile Bellini’ye kendi portresini yaptırması ile gündeme gelen ve 

zamanla farklı bir boyut kazanan resim sanatı, Sultan II. Mahmud’un 

1148 Mâide Suresi 90. Ayeti ile Sebe Suresi 13. Ayeti’nde geçen bazı ifadelerin (ensab 

ile timsaller) resim ile ilişki kurularak yanlış yorumlandığı ifade edilmektedir. 

İslam’da resim ve heykel sanatı konusunda ileri sürülen fikirler hakkında 

bk. Osman Keskioğlu, “İslâmda Tasvir ve Minyatürler”, Ankara Üniversitesi 

İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. IX, Ankara 1961, s. 11-23; Osman Şekerci, 

İslâmda Resim ve Heykel, Nûn Yay., İstanbul 1996, s. 78 vd. 

1149 Bu arada Sünni İslâm bilginleri dahi kendi içlerinde ikiye bölünmüşlerdir. 

Ehl-i Rey denilen ve genellikle Hanefi bilginlerinden oluşan grup, resimde 

yasağın, haramın söz konusu olmadığı, Ehl-i Hadis denilen ikinci grup ise 

resmin kesinlikle dine aykırı olduğu görüşünü savunmuşlardır (Turan, Türk 

Kültür Tarihi, s. 271). 

1150 Minyatür hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Nurullah Berk, “Türkiye’de Resim 

ve Ressamlar”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 5, Mayıs 1974, s. 58-62; Celal 

Esat Arseven, Türk Sanatı, Cem Yay., İstanbul 1984, s. 224-226; Doğan Kuban, 

100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1988, s. 

209 vd.


batılılaşma çabaları çerçevesinde devlet dairelerine kendi portresini 

astırması ki bu tutumundan ötürü “Gavur Padişah” diye anılacaktır, 

aynı zamanda resim de yapan Abdülaziz’in Avrupa gezisi sırasında 

Ayvazovski dahil pek çok ünlü ressamı etrafında toplaması, 

Paris’ten satın aldığı tabloları İstanbul’a getirerek sarayın duvarlarına 

astırması ve resim eğitimi için yurt dışına öğrenci (Ahmet Ali 

Efendi-Şeker Ahmet Paşa-Süleyman Seyid gibi ) göndermesi ile II. 

Abdülhamid döneminde saray için yabancı ressamlara resimler yaptırılması, 

Müze-i Hümayun’un (İstanbul Arkeoloji Müzesi) açılması, 

Âsar-ı Atika Nizamnamesi’nin düzenlenmesi gibi son derece cesur 

adımlarla gelişme şansı bulmuştur. Bu gelişmeler resim sanatının 

benimsenmesi ve yaygınlaştırılması açısından önemli aşamalardır. 

Son dönemde herkesi şaşırtacak ustalıkta resim yapan son halife Abdülmecid 

Efendi ise ressam kimliğiyle ayrıca dikkat çekmiştir 1151 . 

Görüldüğü üzere, Osmanlı tahtında Fatih Sultan Mehmed’den II. 

Mahmud’a, Abdülaziz’den Abdülmecid Efendi’ye kadar pek çok 

sultan siyasi ve sosyal alanlardaki etkilerinin yanı sıra sanatla da 

ilgilenmişler ve gelişmesi için kişisel çaba harcamışlardır. Ancak 

herşeye rağmen sanatı gerçek anlamda topluma açan ve tanıştıran 

Cumhuriyet döneminde Atatürk olmuştur. Adı geçen kişilerin ortak 

özelliği ise sanat sevgileri ile tüm dini baskı ve gelenekleri bir yana 

koyarak büyük bir cesaret ile topluma sundukları değişimdir. 

Osmanlı Devleti’nde batılılaşma hareketiyle başlayan ve 

Cumhuriyet’in kurulmasına kadar geçen sürede resim sanatı adına 

daha pek çok önemli gelişmeye imza atılmıştır. Şöyle ki; Avrupa’dan 

gelen ressamların etkisi ve ordunun gereksiniminden ötürü öncelikle 

askeri okullarda, Mühendishane-i Berri-i Hümayun ile Harbiye’de 

resim eğitiminin başlaması, bu gelişmelerin başlangıç noktalarından 

biridir. 1795 yılında başlayan eğitim, sonraki dönemde yeni okulların 

açılması ve sanat eğitimi açısından büyük önem taşır. Bu gelişmeyi 

1834 ve sonrasında Avrupa’ya öğrencilerin gönderilmesi izler. 

1151 Abdülmecid Efendi babası Abdülaziz gibi güzel sanatlara olan merakı ve 

sevgisinden ötürü, sanata ve sanatçılara olan desteğini hep sürdürmüş, onlara 

çalışmaları için imkân sağlamıştır. Örneğin Abdülmecid Efendi, ressam Avni 

Lifij’in eğitim giderlerini üstlenmiştir. Ayrıca kendisi Recaizade Ekrem ve Ahmet 

Hamdi portreleriyle de portreciliğini herkese ispatlamıştır (Kemal İskender, 

“Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi’nde Resim”, CDTA, C. VI, s. 1678).

512 


Avrupa’ya eğitim vs. nedenlerden ötürü giden yazar, sanatçı, öğrencilerin 

resim ve heykelin yaygın olduğu Batı medeniyeti ile tanışmaları 

da bu sanatlar hakkında fikir sahibi olunmasında etkili olmuştur. 

Zamanla ülkede hem resme olan ilgi artmış hem de gerekli teknik 

bilgi ve formasyona sahip ressamlara ihtiyaç duyulur hale gelinmiştir 

ki, resim eğitimi verecek kurumların açılması gerektiği fikri de böylece 

ağırlık kazanmaya başlamıştır. Bu gereksinimler, güzel sanatlar 

alanında eğitim verecek bir kurumun açılma sürecini de kısaltmıştır . 

Böylelikle bunu, 1857’de Paris’te Mekteb-i Osmanî’nin kurulması, 

Paris’te eğitimlerini tamamlayan, Batılı anlamda Türk resminin temelini 

atan Osman Hamdi, Şeker Ahmet ve Süleyman Seyid gibi 

kişilerin ülkeye dönmesi, 1883 yılında Sanayi-i Nefise Mektebi’nin 

açılması, 1908 yılında Osmanlı Ressamlar Cemiyeti’nin kurulması 

gibi gelişmeler takip etmiştir. II. Meşrutiyet sonrasında ise gençler 

daha yoğun ve düzenli bir şekilde Avrupa’ya eğitim için gönderilmişlerdir. 

Bu grupların içinde I. Dünya Savaşı öncesi Avrupa’ya 

resim eğitimi almaya giden 1914 Kuşağı ya da Çallı Kuşağı 1152 olarak 

bilinen sanatçılar da yer almışlardır. Savaşın çıkmasıyla birlikte 

yurda dönmek zorunda kalan sanatçılar 1153 , batıda öğrendikleri yeni 

resim teknik ve anlayışlarını da ülkeye beraberlerinde getirmeyi başarmışlardır. 

1152 İbrahim Çallı, Avni Lifij, Namık İsmail, Nazmi Ziya gibi isimlerden oluşan 

sanatçılar, resim bilgi ve görgülerini artırmak için çoğu Paris’e olmak üzere 

Avrupa’ya gitmişlerdir. Savaş çıktıktan sonra yurda dönen Çallı ve arkadaşları, 

izlenimcilik anlayışında resimler yapmışlardır. Öyle ki Çallı’nın coşkun lirizmi, 

N. Ziya’nın ışık oyunları, A. Lifij’in şiirsel duyarlılığı, F. Duran’ın portreciliği, 

H. Onat’ın İstanbul manzaraları vs. her biri farklı vizyona sahip bu 

isimler yaptıkları çalışmalar ile Türk resminde ilklere imza atmışlardır (Seyfi 

Başkan, “Cumhuriyet Döneminde Sanat”, Türkler, C. XVIII, s. 236-238). 

1153 Yurda dönen Çallı Kuşağı sanatçılarından bazıları sonraki yıllarda Sanayi-i Nefise 

Mektebi’nde görev almışlardır. Kurumda en uzun hocalık yapanlar ise, İbrahim 

Çallı, Feyhaman Duran ile Hikmet Onat’tır. Özellikle Çallı İbrahim tam 

33 sene okulda öğrenci yetiştirmiştir (Ahmet Kamil Gören, “Cumhuriyet’in 

Kuruluşundan Günümüze Türk Resim Sanatı”, Türkler, C. XVIII, s. 276). 

Grup, yetiştirdiği öğrenciler ve açtığı sergiler ile resim sanatını halkla buluşturmayı 

başarmıştır. 1914 Kuşağı içinde, özellikle İbrahim Çallı’nın ayrı bir 

yeri vardır. Elif Naci’nin söylediği gibi, “büyüklüğüne iman edilen” bir sanatçı 

olan Çallı, renkli kişiliği, Türk resmine getirdiği yenilikler ve sanatı halka yayma 

çabaları gibi özellikleri ile bu kuşağın öncüsü olarak Türk resim tarihindeki 

yerini almıştır.


XX. yüzyıl başlarının en önemli sanat olayları arasında şüphesiz 

Çanakkale Savaşları’nın Türk resminin ana temalarından biri haline 

gelmesi ve Şişli Atölyesi’nin açılması gelmektedir. Şöyle ki, Çanakkale 

Savaşları Türk toplumunu özellikle de sanatçıları çok etkilemiştir. 

Bunun üzerine Harbiye Nezareti de 1917 yılında bu çalışmaların 

rahat yapılabilmesi için Şişli’de bir atölye açmıştır. Kısa bir süre 

açık kalan Şişli Atölyesi’nde ilk kez gerçek model kullanılmış, “çok 

figürlü ve büyük boyutlarda kompozisyon denemeleri” gerçekleştirilmiştir 

1154 . Hatta bu atölyede yapılan eserler 1918 yılında yurt dışında 

gerçekleştirilen ilk sergi olan Viyana Sergisi’ne dahi götürülmüştür. 

Kısa ömrüne rağmen Şişli Atölyesi çok etkili olmuş ve kalıcı sonuçlar 

bırakmıştır. 

Harbiye Nezareti’nin Şişli’de bir resim atölyesi açmasının ve 

sanatçılar ile bu kadar yakından ilgilenmesinin elbette ki başka sebepleri 

vardır. Savaş döneminde rüşvet, yolsuzluk, açlık halkı çok 

bezdirmiş, bu da halkın yönetime olan kızgınlığını hatta nefretini 

iyice artırmıştır. İttihatçılar da bu durum üzerine, halkın tepkisini biraz 

olsun azaltmak ve özellikle de aydınları koruyor gözükmek için 

bir takım çarelere başvurmak zorunda kalmışlardır. İşte böylelikle 

sanatçıların rahatça çalışabilecekleri bu atölyeden sonra, dönemin 

ünlü edebiyatçılarına ve sanatçılarına eserler ısmarlanmaya ve onlara 

bol keseden hediyeler verilmeye başlanmıştır. Bir anda aydınların 

koruyucusu rolünü üstlenen ve sanatçılara eserler ısmarlayan kişi de 

Enver Paşa olmuştur. Örneğin, Abdülhak Hamit’e 50 sayfalık bir şiir 

kitabı ısmarlanmış ve karşılığında da beş yüz altın verilmiştir. Yalnız 

bu eser ısmarlama olayının olumlu sonuç vermediği zamanlar da vardır. 

Tıpkı İbrahim Çallı’da olduğu gibi. Şöyle ki; Enver Paşa ülkenin 

en büyük ve ünlü ressamlarından biri olan ve o günlerde zor günler 

geçiren İbrahim Çallı’ya bir resim ısmarlar. Bunun üzerine Çallı ısmarlanan 

resmi yapar ve sonra da Harbiye Nezareti’ne giderek Enver 

Paşa’ya verir. Fakat Enver Paşa’nın resimde bazı değişiklikler 

istemesi üzerine sinirlenen Çallı, cebinden çıkardığı çakasıyla önce 

resmi baştan aşağıya bir parçalar, sonra da Paşa’ya dönerek “Paşam, 

1154 Gören, “Yenileşme Döneminden Cumhuriyet Dönemine Türk Resim Sanatının 

Evreleri”, Türkler, C. XV, s. 436-437.

514 


ben ressamım, resim yaparım, ilân değil” der ve odadan çıkar 1155 . O 

günlerde Harbiye Nezareti’nden alacağı paraya muhtaç olduğu ve 

savaş şartlarında herkes gibi zor günler geçirdiği söylenen Çallı, sanatına 

müdahale edilmesine dayanamamış ve hediyeyi reddederek 

ne kadar onurlu ve gerçek bir sanat adamı olduğunu kanıtlamıştır. 

2. Atatürk Döneminde Türk Resim Sanatı 

Cumhuriyetin ilânıyla birlikte ülkede resim anlayışı değişmiş, 

gelişmeler de hız kazanmıştır. Özellikle I. Dünya Savaşı sonrası 

Avrupa’da eğitimlerini tamamlayarak ülkeye dönen sanatçılar, onların 

beraberlerinde getirdikleri yeni teknikler, anlayışlar, renkler, 

açılan resim sergileri ve düzenlenen konferanslar, bu gelişmelerin 

hem ivme kazanmasında hem de ülkede gerçek anlamda bir sanat 

ortamının oluşmasında son derece etkili olmuştur. Diğer sanatlarda 

olduğu gibi güzel sanatlarda da bir devamlılık yaşanmıştır. Osmanlı 

döneminde Batı tarzına uygun, düzenli ve metotlu olarak verilmeye 

çalışılan sanat eğitimi, Cumhuriyet döneminde daha da modernize 

edilerek geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu geçiş sürecinde herhangi bir 

sorun ya da uyumsuzluk yaşanmamıştır. Bilâkis alınan mirasa başta 

Atatürk olmak üzere bütün yöneticiler, ellerinden geldiği ölçüde, 

sahip çıkmış, Cumhuriyet hükümetleri kültür konularına daha çok 

eğilmiş ve yaratıcılığın geliştirilip canlandırılmasına çalışmışlardır. 

Cumhuriyet döneminde resim sanatı belli bir takım aşamalardan 

geçerek günümüze kadar gelmiştir. Bu süreçte atılan en önemli 

adım, toplumun resim ve heykele karşı olan bakış açısının değiştirilmeye 

çalışılmasıdır. Çünkü bilindiği gibi Osmanlı döneminden 

itibaren resim ve heykele dini bazı gerekçelerden ötürü sıcak bakılmamış, 

yapılan çalışmalar toplumun belli kesimlerini rahatsız etmiş, 

hatta bu durum kimi zaman atölyelere saldırılmasına kadar gitmiştir. 

Fakat yine de bu saldırılar, Osmanlı sarayının sanata sahip çıkmasından 

ötürü sınırlı kalmış ve tepkilerin bertaraf edilmesinde önemli bir 

etken olmuştur. Cumhuriyet döneminde ise bu mücadeleyi Atatürk 

1155 Sertel, Hatırladıklarım, s. 68-69.


vermeye çalışmıştır. Atatürk devletin yeni kurulduğu, hiçbir şeyin 

yerine tam olarak oturmadığı, hatta Ankara’da yeterli sayıda lokanta, 

otel gibi yerlerin dahi olmadığı bir dönemde, küçücük bütçelerle 

Avrupa’ya resim, heykel, müzik eğitimi almaları için öğrenciler 

göndermiştir. Bu yaklaşım, Atatürk’ün “Fikirler ve inkılâplar, sanatla 

yayılır” 1156 düşüncesinin bir sonucu olmalıdır. Çünkü O, yaptığı 

değişimi topluma yayıp benimsetebilmek için sonuna kadar sanatın 

her dalından faydalanmaya çalışmıştır. 

Bilime ve sanata büyük saygı duyan Atatürk, güzel sanatların 

önemini ve yerini daha Kurtuluş Savaşı’nın hemen sonrasında dile 

getirmiş ve yaptığı konuşmalarda tabuları yıkmaya ve bu sanatları 

halka tanıtmaya çalışmıştır. Bilindiği gibi Ocak 1923 tarihinde 

Bursa’da Şark Sineması’nda halka hitaben yaptığı bir konuşmada, 

sorulan bir soru üzerine, “...İnsanlar mütekâmil olmak için bazı 

şeylere muhtaçtır. Bir millet ki resim yapmaz, bir millet ki heykel 

yapmaz, bir millet ki fennin icabettiği şeyleri yapmaz; itiraf etmeli 

ki o milletin tarik’i terakkide yeri yoktur. Halbuki bizim milletmiz, 

evsafı hakikiyesiyle mütemeddin ve müterakki olmaya lâyıktır ve 

olacaktır” 1157 demiştir. Daha 1923 yılında söylenen bu sözlerin, Türkiye 

Cumhuriyeti’nin temelini “kültür”ün oluşturduğunu söyleyen 

ve güzel sanatlarda ilerlemeyi çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmakla 

bir tutan Atatürk’ün sanata yaklaşımını göstermesi açısından önemi 

büyüktür. 

Atatürk müzik icra eden, tiyatro oynayan ya da resim yapan bir 

sanatçı değildir. Ancak O, kişiliğiyle, güzel söz söyleme ve konuşma 

yeteneğiyle, sanata ve sanatçılara verdiği önem ve yüklediği misyonla 

ve hatta giyim tarzıyla sanatçı kişiliğini ispatlamış bir devlet 

adamıdır. Atatürk’ün güzele ve güzelliğe olan tutkusu ise herkesin 

malûmudur. Öyle ki, güzelliğe “çirkine tahammül edemiyorum” 1158 

diyecek kadar da tutkundur. Bu konuda “Sanat güzelliğin ifadesidir. 

1156 Kocatürk, a.g.e., s. 153. 

1157 22 Ocak 1923’de “Bursa’da Şark Sinemasında Halka Konuşma”, ASD, C. II, 

s. 69-71. 

1158 Adnan Turani, “Atatürk ve Güzel Sanatlar”, Atatürk ve Kültür, Hacettepe 

Üniversitesi Yay., Özel Sayı, Ankara 1982, s. 104.

516 


Bu ifade söz ile olursa şiir, ezgi ile olursa müzik, resim ile olursa 

ressamlık, oyma ile olursa heykeltraşlık, bina ile olursa mimarlık 

olur” 1159 tarzında pek çok sözü de mevcuttur. Atatürk’ün sanatçı kişiliği, 

onun sanata ve sanatçıya olan bakış açısını, yaklaşımını ve 

beklentilerini çok etkilemiş, hatta verdiği bu değer, söylemlerine, 

eylemlerine kadar işlemiştir. Öyle ki, ressam İbrahim Çallı’ya bir 

sohbet esnasında söylediği sözler, O’nun sanatçılardan beklentisini 

yansıtması açısından kayda değerdir. Atatürk Çallı’ya şöyle söylemiştir: 

“Aynı milletin çocuklarının hep beraber bulunarak birbirlerini 

tanımaları, birbirlerini sevmeleri ve bu birlik sevgisinden çıkacak 

yüksek hislere aynen tâbi olmaları güzel bir şeydir. Eğer güzel sanatlar 

müntesibi sıfatıyla siz bunu tespit ederseniz, bütün millete ve 

bütün insanlığa hizmet edersiniz” 1160 . Yani bir anlamda sanatçıların 

birlik beraberlik duygularını kavrayarak bunu topluma yansıtmalarını, 

millete hizmet etmekle bir tutmuştur. 

Atatürk ayrıca Meclis açış konuşmaları ve CHP kurultaylarının 

açılışlarında da, özellikle 1934 ve sonrasında, güzel sanatlar konusuna 

mutlaka değinmiş ve hem vekillerden hem de partiden bir yandan 

“milletin insani ve medeni hayatı ve çalışkanlık veriminin artması 

için çok tesirli” olduğunu söylediği güzel sanatların her şubesi ile 

yakından ilgilenilmesini 1161 isterken, diğer yandan da sanatsal etkinlikler 

hakkındaki son gelişmelerden bahsetmiştir 1162 . İşte bu gelişmelerden 

ötürü, sanatı “medeni uluslar yanında yer alabilmenin bir 

aracı”, sanatçıyı da “kendinde ve milletinde var olan yüksek insanlık 

vasıflarını sanatı aracılığıyla tanıtan” 1163 bir kişi olarak kabul eden 

Atatürk, inkılâplarını sanatla ve sanatçıyla da tamamlamaya çalışan 

ender devlet adamlarından birisi olarak karşımıza çıkmıştır. 

1159 Cunbur, Atatürk ve Milli Kültür, s. 45; Kocatürk, a.g.e., s. 152. 

1160 H. C. Çambel, “Atatürk ve Ressam Çallı İbrahim”, Dünya, 30 Ağustos 1952, 

s. 2 ve 6; Kocatürk, a.g.e., s.152-153. 


ASD, C. I, s. 405. 

1162 1937 yılında mecliste yaptığı konuşma esnasında ilk resim galerimizin açıldığı 

haberini gururla vermiştir (1 Kasım 1937 tarihli Beşinci Dönem Üçüncü Toplanma 

Yılını Açış Konuşması, ASD, C. I, s. 420). 

1163 Ahmet Gümüştekin, “Atatürk’ün Sanatçı Kişiliğinin Sanata ve Sanatçıya Bakışına 

Etkileri”, Türk Kültürü, S. 462, Kasım 2001, s. 10.


Yine yerli ve yabancı ressamlara kendi resmini yaptırması 1164 , II. 

Mahmud’un başlattığı geleneği sürdürerek kendi portrelerini devlet 

dairelerine astırması ve açılan sergilere bizzat giderek eserlerle ve 

sanatçılarla yakından ilgilenip onlara iltifatlarda bulunması da bu ilginin 

en bariz kanıtlarını oluşturmuştur. Atatürk’ten sonra İsmet İnönü 

de aynı geleneği sürdürerek, İbrahim Çallı ve Feyhaman Duran’a 

kendi portresini yaptırmıştır. 

Sanatçı bir kişiliğe sahip olduğunu söylediğimiz Atatürk, Milli 

Mücadele ve yaptığı inkılâplar ile de Cumhuriyet dönemi resmine 

zaman zaman konu olmuştur. Millet Mektepleri ve Harf İnkılâbı hakkında 

çıkan kanunun ardından Nazmi Ziya’nın yaptığı Harf İnkılâbı, 

Atatürk portresi 1165 , Cemal Tollu’nun Gazete Okuyan Köylüler, Şeref 

Akdik’in Millet Mektebi, Atatürk portresi 1166 , Kağnılar, Ali Avni 

Çelebi’nin İstiklâl Savaşı Safhaları, Zeki Faik İzer’in İnkılâp Yolunda, 

İbrahim Çallı’nın sivil giysili Atatürk portresi gibi çok sayıda 

eser bu atmosferde ortaya çıkmıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında 

resme konu olan bu hadiseler yerini zamanla Anadolu’ya, Anadolu 

insanına, onun yaşam tarzına ve köy manzaralarına bırakmıştır. 

Bunda 1939 yılında ressamlarımızın Anadolu’ya gönderildiği Yurt 

Gezileri son derece etkili olmuştur. 

Cumhuriyet döneminin ilk gelişmeleri arasında, resim ve heykeli 

halka tanıtmanın yanı sıra, resim dersinin okullara zorunlu ders 

olarak konulması ve bunun için de dersi verecek öğretmenlerin yetiştirilmesi 

işi gelmiştir. Bilindiği gibi, Osmanlı döneminde resim, 

1164 Çanakkale Savaşları sırasında Avusturyalı ressam Wilhelm Krausz, Cumhurbaşkanlığı 

döneminde de başka bir Alman ressam Artur Kampf O’nun resmini 

yapmıştır. Özellikle Krausz’un 1916 tarihli eseri, Atatürk’ün küçük boyutlu 

bir tahta üzerine yapılmış ilk yağlı boya resmidir. Mustafa Kemal’i enveriye 

başlıklı, 35 yaşında bir kurmay subay olarak gösteren resim, 1935 yılında Afet 

İnan tarafından Kız Lisesi Mecmuası’nda ilk kez yayımlanmıştır. Ancak resim 

bugün kayıptır ( Mülayim, Yüzyılın (1900-1999) Kültür ve Sanat Kronolojisi, 

s. 58). Bunun haricinde Nazmi Ziya, İbrahim Çallı gibi Türk ressamlar 

da onun resmini yapmışlardır. Ancak bu arada poz vermesinin zaman alacağı 

düşünülerek bazı resimlerde vücudu, başyaver Rusuhî Bey’in yardımlarıyla 

tamamlanabilmiştir. Örneğin Müşir elbiseli resmi böyle bitirilebilmiştir ( Sakaoğlu, 

a.g.m., s. 20). Ek 24: Krausz ve Kampf’ın Atatürk portreleri. 

1165 Nazmi Ziya (Güran) Atatürk portresini 1925 yılında yapmıştır. 

1166 Şeref Akdik Atatürk portresini 1930 yılında yapmıştır.

518 


Askeri Mühendis Okulları’nda teknik ve askeri amaçlarla yerini 

almıştır. Bu durum daha sonra batı tarzı resmin okullara girmesini 

sağlamış ve ardından açılan Sanayi-i Nefise Mektebi ile resim sanatının 

gelişimine katkıda bulunulmuştur. Ancak bu okulların resim 

eğitimi vermenin dışında bir hedefleri olmamış, örneğin resim öğretmeni 

yetiştirmemişlerdir. Bu durumun değişmesi ise yine 1923 

ve sonrasında olmuştur. Atatürk yaptığı devrimlerin toplumda benimsenip 

yaygınlaştırılabilmesi için, sadece bilim ve teknik de değil 

sanat alanında da ciddi atılımlar yapmıştır. Yaptığı konuşmalarda ve 

verdiği demeçlerde, öncelikle çağdaş milletler seviyesine ulaşmada 

güzel sanatların önemine değinmiş ve bu alanı modernleşme hedefinde 

gerekli ve zorunlu bir yol olarak göstermiştir. Onun döneminde 

sanat ve sanat eğitimi konularına öncelik verilmiş, pek çok yeniliğe 

imza atılmış ve güzel sanatların hemen her kolu geliştirilmeye çalışılmıştır. 

Yine bu hedef doğrultusunda devlet desteği ve teşviği sürmüş, 

müzeler, kütüphaneler açılmış ve en önemlisi de öğretmenlik 

mesleğine bir saygınlık kazandırılmıştır. 

Türkiye’de resim eğitimi denilince akla özellikle birkaç isim 

gelmektedir. Bunlardan bazıları Mustafa Necati Bey, İsmail Hakkı 

Baltacıoğlu ve İsmail Hakkı Tonguç’tur. Türk eğitim tarihinde ayrı 

bir yeri olan bu isimler, aynı zamanda resim eğitimi için de önemli 

işlere imza atmışlardır. Örneğin, 1925-29 yılları arasında Milli 

Eğitim Bakanlığı yapmış olan Mustafa Necati Bey güzel sanatlar 

eğitimine önemli katkılarda bulunmuş ve bunu her fırsatta da dile 

getirmiştir. M. Necati 1927 tarihli bir demecinde “...güzel sanatlar 

konusunda yurdumuz zengindir. Güzel sanatlar yalnız bir süs değil, 

bir gereksinimdir. Bu gereksinime....bütün halkça duyulmalı ki, bizde 

de yüksek sanatçı yetişecek ortam doğsun” derken, resim ve heykel 

için yine şu açıklamayı yapmıştır: “Yontu ve resim işi de başlıca uğraşacağımız 

bir konu olmalıdır. Yontunun ve resmin Batı dünyasında 

oynadığı rol gerçekten ve özenle, herkesin dikkatini çekecek kadar 

belirgindir” 1167 . Bu bakış açısı çerçevesinde resim ve iş dersleri öğretmeni 

yetiştirme işi hemen ele alınmıştır. Yine M. Necati Bey’in 

döneminde bir Mektep Müzesi, Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde 

bir Sanayi-i Nefise Encümeni ile bir de Sanayi-i Nefise Müdürlüğü 

1167 M. Rauf İnan, Mustafa Necati, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1980, s. 122- 

123 ve 137.


kurulmuştur. İ. H. Tonguç ise yaptığı yayınlar haricinde 1932 yılında 

Gazi Eğitim Enstitüsü Resim-İş Bölümü’nü kurmuştur. İş ve sanat 

eğitimine gönülden inanan birisi olan İ. H. Tonguç, kurduğu Gazi 

Eğitim Enstitüsü Resim-İş Bölümü ile Türkiye’de resim öğretmeni 

yetiştirme işini kurumlaştırmayı başarmıştır. İ. H. Baltacıoğlu da 

eğitim, sanat, sanat eğitimi ve resim gibi konularda çok sayıda yayın 

yapmıştır 1168 . 

İlk ve orta öğretimlerin ders programlarına resim dersinin zorunlu 

ders olarak konulduğu bu dönemin en önemli gelişmesi şüphesiz, 

Sanayi-i Nefise Mektebi’nin 1927 yılında Güzel Sanatlar 

Akademisi’ne dönüştürülmesidir. Yüksek sanat eğitimi veren bu kurum, 

Osmanlı döneminde olduğu gibi Cumhuriyet dönemininde de 

önemli kültür ve sanat kurumlarından biri olarak varlığını sürdürmeye 

çalışmıştır. Daha cumhuriyetin ilk yıllarında bir sanat akademisinin 

kurulmuş olması, devletin konuya verdiği değeri göstermesi 

açısından önem taşımaktadır. Güzel Sanatlar Akademisi’nin bu dönemde 

öncelikle bina problemi çözülmüş ve okul Fındıklı’daki binaya 

taşınmıştır. Sonra da günün gereklerine ve şartlarına göre programında 

yeni düzenlemelere gidilmiştir. Okula kız ve erkek öğrenciler 

birlikte kabul edilmiş, Osmanlı dönemindeki gibi kız erkek ayrımı 

yapılmamıştır. Eğitimde kız erkek ayrımının yapılmaması, Kurtuluş 

Savaşı’nda Türk kadınının varlığını ispatlamasının ve Atatürk’ün 

toplumda kadına ayrı bir yer vermesinin yanı sıra, Cumhuriyetin bu 

konudaki kararlı ve tutarlı tavrını göstermesi açısından da önem arz 

etmektedir. 

Akademi, 1928’de Namık İsmail’in (Yeğenoğlu), onun ölümünden 

sonra da 1936’da Burhan Toprak’ın kurum müdürlüğüne 1169 

getirilmesi ile büyük bir değişim içine girmiştir. Türkiye’de çağdaş 

sanat eğitiminin temelini atan bu kurumun başına getirilen Namık 

İsmail döneminde okul, lise düzeyinde bir eğitim kurumu haline 

gelmiştir. Yine ressam Namık İsmail’in içinde bulunduğu sanat or- 

1168 Resim eğitimi hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Serap Etike, Cumhuriyet Dönemi 

Resim Eğitimi (1923-1950), Güldikeni Yay., Ankara 2001, s. 57, 72- 

84. 

1169 Adı geçen şahıslardan önce kurum müdürlüğünü Osman Hamdi Bey, ondan 

sonra da 1910’da Halil Edhem (Eldem), 1917’de Halil Paşa, 1918’de Nazmi 

Ziya (Güran), 1921’de Ali Sami (Boyar), 1925’de de Mehmet Cemil (Cem) 

yapmıştır.

520 


tamının eksiklikleri ve sorunları üzerine kaleme aldığı 1933 tarihli 

raporu da üzerinde durulması gereken bir teşebbüstür. Namık İsmail, 

Temmuz 1933 tarihinde Bakanlığa sunduğu ayrıntılı raporunda, sanat 

ve kültürün ulusal niteliğini bozmadan evrensel boyutlara nasıl 

ulaşılacağına ve bunun için dikkat edilmesi gereken hususlara yer 

vermiştir. Raporunda “sanatçılara iş bulunmalı, devletin öngördüğü 

sanat işleri yabancılara değil, Türk sanatçılara yaptırılmalı, ....sanatçılardan 

Türk devrimlerinin geniş toplum tabakalarına yayılması 

için yararlanılmalı, büyük kentlerde yapılan sanat çalışmalarının 

ürünleri, yurdun her köşesine götürülerek, resim ve heykel zevkinin 

topluma aşılanması hedef alınmalı...” gibi önerilerin yanında, bina 

ve gemilere sanat eserlerinin konması ve sanatçıların sosyal güvenlik 

haklarına kavuşturulması gibi yasa önerileri de yer almıştır 1170 . 

Namık İsmail’in çalışmaları sayesinde kurum, tutarlı bir yönetime 

kavuşmuş, âdeta yeniden yapılanma sürecine girmiştir. 

Akademi’nin Namık İsmail’den sonraki müdürü Burhan Toprak 

ise değişim sürecini hızlandırmış ve okula yüksek dereceli bir 

sanat kurumu niteliği kazandırmıştır. Ayrıca bu dönemde Güzel Sanatlar 

Akademisi’nin programı dışında öğretim kadrosunda da ciddi 

bir düzenlemeye gidilmiş, plâstik sanatların 1171 her bölümü için 

Avrupa’dan birer uzman getirilmesi kararlaştırılmış, İbrahim Çallı 

1172 , Feyhaman Duran, Hikmet Onat gibi Türk sanatçılar 1173 ile de 

1170 Sezer Tansuğ, Çağdaş Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1996, s. 159. 

1171 Plâstik Sanatlar, Türkiye’de Güzel Sanatlar ile eşanlamlı olarak kullanılan bir 

terimdir. Plâstik sözcüğü Almanca ve Fransızca’da “yoğrulabilen, biçimi işlenebilen, 

zengin biçimli”, hatta “üç boyutlu” anlamlarına gelir. Özellikle resim 

ve heykel için kullanılmaktadır. Mimarlık da plâstik sanatlar içinde değerlendirilmektedir 

( Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. III, Yapı Endüstri Merkezi 

Yay., İstanbul 1997, s. 1490). 

1172 Bu grubun içinde “1914 Kuşağı”na adını veren İbrahim Çallı’nın ayrı bir önemi 

vardır. Çallı ve atölyesi hakkında bir araştırma yapan Kıymet Giray, Çallı 

hakkında “resim yapma tutkusu kadar, yaşama sarılışı da sanatçı ruhunu bize 

açan İbrahim Çallı, aynı zamanda eşi bulunmaz bir öğretmendi. Kendisinden 

sonraki ressam kuşağının yetişmesinde büyük katkısı oldu” şeklinde bir açıklama 

yapmıştır. Ona göre aslında Çallı demek, ressam demektir. Zaten onun 

kadar zeki, yetenekli ve hoş sohbet bir kişi ancak böyle anılabilirdi ( Kıymet 

Giray “Çallı Demek Ressam Demekti”, Popüler Tarih Dergisi, S. 12, Mayıs 

2001, s. 78-81). 

1173 Nazmi Ziya, Namık İsmail ve Avni Lifij genç yaşta ölmüşler, Ali Sami ise önce


okul güçlendirilmeye çalışılmıştır. Adı geçen sanatçıların katkıları 

ile okulda bulunan çok sayıdaki genç, üst düzeyde resim eğitimi almış 

ve Türk resminin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Avrupa’da 

olduğu gibi Türkiye’de de her alanda yetişmiş insan gücüne duyulan 

ihtiyaç bu çabada yoğunlaşmaya neden olmuştur. O yüzden özellikle 

1930 sonrası çalışmalara hız verilmiş, kültür sanat konuları daha 

bir dinamizm kazanmıştır. Bu bağlamda 1936’dan itibaren daha çok 

önem kazanan okul, aynı yıl hem Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlanmış 

hem de biraz önce ifade ettiğimiz gibi müdürlüğüne maaarif 

müfettişlerinden Burhan Ümit Toprak 1174 getirilmiştir. Akademi Müdürü 

Toprak, program ve öğretim kadrosu dışında akademi kütüphanesinin 

zenginleştirilmesi için de bazı kararlar almıştır. Hatta verdiği 

bir demeçte, bu kütüphane işi için üç bin lira sarfedileceğini söylemiştir 

1175 . 1930’larda bir sanat kurumunun kütüphanesi için sarf 

edilmesi düşünülen 3000 liralık meblağ hiç de küçümsenmiyecek bir 

miktardır. Görülen o ki, Ankara hükümeti bu işe büyük önem vermiş, 

kurum için büyük meblağlar ayırmaktan kaçınmamıştır. Her alanda 

olduğu gibi akademide de büyük bir reform hareketine girişilmiş ve 

buradaki hareketin öncüsü ve sözcüsü de Burhan Toprak olmuştur. 

Gerçekten de 1930 sonrası resim, heykel ve mimarlık bölümlerinde 

müthiş bir hareketlilik yaşanmıştır. Şöyle ki, resim bölümüne 

yabancı uzman olarak 1937 yılında Fransa’dan ressam Léopold Lévy 

getirilmiştir 1176 . 1949 yılına kadar görev yapan Lévy 1177 ile akademide 

Sanayi-i Nefise, İnas Sanayi-i Nefise’de görev yapmıştır. Çallı, Duran ve Onat 

ise kurumda en uzun hocalık yapmış sanatçılar olmuşlardır ( Gören, “Cumhuriyetin 

Kuruluşundan Günümüze Türk Resim Sanatı”, s. 281). 

1174 Burhan Toprak, aynı zamanda Mareşal Fevzi Çakmak’ın da damadıdır. 

1175 Katoğlu, “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Eğitim, Kültür, Sanat”, s. 453-454. 

1176 Güzel Sanatlar Akademisi’nde başlatılan ıslahat çerçevesinde resim şubesi 

için Leopold Lévy ile anlaşma yapılmış, Lévy de önce şehre gelerek okulda 

incelemeler yapmıştır. Yapılan incelemelerde akademide bazı değişikliklerin 

yapılmasına karar verilmiştir. Bu arada heykel şubesi için de Rudolf Belling 

gelmiştir. Akademide her öğretmen ve her profesör için ayrı atölyeler yaptırılmasında 

anlaşılmıştır. Yine mimarlık bölümüne getirtilen Bruno Taut da 

ülkeye gelen yabancı hocalar arasında yerini almış, bölümle ilgili bir rapor 

hazırlayarak Ankara’ya sunmuştur (Son Posta, 19 Aralık 1936, s. 4). 

1177 Güzel Sanatlar Akademisi resim şubesi şefi L. Lévy’nin resim sergisi açmış 

olduğunu görüyoruz. Örneğin, Fransız ressam 1938 yılında, Akademi’ye ilâve 

edilen ışıklı resim salonunda, 100’e yakın eserden oluşan bir sergi açmış, sergide 

dönemin Güzel Sanatlar Akademisi Müdürü Burhan Toprak da bir konuşma 

yapmıştır (Son Posta, 17 Nisan 1938, s. 4).

522 


önemli değişiklikler olmuştur. Lévy, “Akademi’de Fransız resminin 

teknik gelişmelerini ve sanat anlayışını esas alan bir resim eğitimi 

programı uygulamıştır”. Bu çalışmalarında kendisine Bedri Rahmi 

Eyüboğlu, Cemal Tollu, Zeki Kocamemi, Ali Çelebi, Nurullah Berk 

gibi sanatçılar yardımcı olmuşlardır 1178 . Yalnız aynı dönemde, akademide 

resim bölümü bir yandan O’nun “mutlak egemenliğinde” yenileşirken 

bir yandan da İbrahim Çallı, Feyhaman Duran, Hikmet Onat 

gibi Türk sanatçıların etkinlikleri azalmaya başlamıştır. Yabancı hocaların 

Türkiye’deki etkinliği aslında 1933 yılında Darülfünun’dan 

İstanbul Üniversitesi’ne geçiş ile söz konusudur. Onlar bu sayede 

gündeme gelmişler ve yüksek eğitimin hemen her branşında hizmet 

vermişlerdir. Burada tercümanlar vasıtasıyla derslerini vermeye çalışan 

yabancı hocalar zaman zaman çeşitli tartışmaların yaşanmasına 

da yol açmışlardır 1179 . Aynı durum akademi için de söz konusudur. 

Yabancı hocalar Akademide sanat eğitimine 1937-48 yılları arasında 

egemen olmuşlardır. Türk hocalar ve öğrenciler de ancak onların 

yardımcılığını ya da tercümanlığını yapabilmişlerdir. Anlaşılan o ki, 

bugünlerde sadece D grubu sanatçıları yabancı hocalara yakınlık ve 

bağlılık göstermişlerdir. Ülkeye gelen yabancı hocaların zamanla etkinliklerini 

artırması, bulundukları kurumları yönlendirmeye çalışmaları 

ve yarattıkları ortam belli bir süre sonra ciddi gerginliklerin 

ortaya çıkmasına neden olmuştur. Akademinin resim bölümünde de 

görüldüğü gibi, Lévy kısa bir süre içinde bölümü kendi tekeli altına 

almak istemiştir. Bu durum zamanla okulda Lévy hakkında olumsuz 

bir havanın esmesiyle sonuçlanmıştır. Örneğin, akademinin resim 

bölümü şefi olan ve “vasat bir ressam ve pasif bir Fransız akademisyen” 

olarak nitelendirilen Lévy de, diğer yabancı hocalar gibi düşünceleriyle 

bulunduğu kurumu yönlendirmeye ve hatta Türk hocaları 

pasifize etmeye çalışmıştır. Hatta bu durum 1947 yılında sözleşmesi 

bitmek üzere olan Lévy hakkında bir kampanyanın başlatılmasına 

kadar gitmiştir. Bir gazetede “tiyatromuzu nasıl Carl Ebert’den kur- 

1178 Lévy’nin bu isimleri yeteneklerinden ziyade, Fransa’da yetiştikleri ve anlatacaklarını 

öğrencilere kolay aktarabileceklerini düşündüğü için tercih ettiği 

söylenmektedir (Katoğlu, a.g.e., s. 455). 

1179 İstanbul Üniversitesi’nde yabancı hocalar bahsi için bk. Arslan, a.g.e., s. 460- 

462.


tardıysak, resimimizi de L. Lévy’den kurtarmalıyız” 1180 diye yazıldığı 

ifade edilmiştir. Mesele, akademide etkinlikleri azalan Çallı, Onat, 

Duran, Akdik gibi sanatçıların Lévy’nin gitmesini istemeleri ve 1948 

yılında da Lévy’nin sözleşmesinin fesh edilmesiyle sonuçlanmıştır. 

Akademide reform yapmaya kararlı olan Burhan Toprak ise 

bundan sonra Beyoğlu’nda büyük bir mağaza kiralamak suretiyle 

İstanbul’da ilk resim galerisini açmak, ressamların eserlerini halka 

uygun fiyatlarla satmak ve Türkiye’nin her vilâyetinde bir resim galerisi 

açmak gibi düşüncelerini gündeme getirmiştir. Burhan Toprak’ın 

bu gayretli çabaları sonunda Güzel Sanatlar Akademisi, bünyesinde 

çok sayıda sergi açılan ve sergilere ev sahipliği yapan önemli kültür 

merkezlerimizden biri haline gelmiştir. Öyle ki, zaman zaman akademide 

aynı anda birden fazla serginin açıldığı dahi olmuştur 1181 . 

Kısacası Burhan Toprak’ın çalışmaları yanında, Akademi’nin resim 

bölümünde de Lévy ve onun etkisi altındaki ressamların çabaları 

ile çalışmalar sürmüştür 1182 . Resim bölümünün dışında akademinin 

heykel ve mimarlık bölümlerinde de Rudolf Belling, Bruno Taut gibi 

uzmanlar yaptıkları çalışmalarla ülkede çok sayıda mimar ve heykeltraşın 

yetişmesinde öncü olmuşlardır. Bu süreçte en büyük hedef 

ise çağdaş eğitim ve bu kapsamda Türk ressamları yetiştirmektir. 

3. Cemiyetler 

Osmanlı döneminde bilhassa II. Meşrutiyet ile birlikte yeni bir 

nesil ortaya çıkmaya başlamıştır. Nazmi Ziya, Namık İsmail, İbrahim 

1180 Tansuğ, a.g.e., s. 191-192. 

1181 17 Ağustos 1937 günü akademi de tam 5 tane sergi açılmıştır. Akademi müdürü 

Burhan Toprak tarafından açılan sergiler şunlardar: 1) Heykeltraşlar Sergisi, 

2) 12 Eylül 1937 günü ölen Nazmi Ziya’nın bütün tablolarından (yaklaşık 300 

tablo) oluşan bir resim sergisi, 3) Afiş Sergisi, 4) Karagöz Sergisi, 5) Hattatlar 

Sergisi (Son Posta, 18 Ağustos 1937, s. 7). 

1182 1940-41 öğretim yılında akademide resim ve heykel bölümlerinin yüksek 

kısımları açılmıştır (mimarlık bölümünde olduğu gibi). Akademi’ye 1959 

yılından sonra sadece lise mezunları kabul edilmeye başlanmıştır. 1982’de 

de YÖK ile birlikte, üniversiteler kapsamında ele alınmış ve Mimar Sinan 

Üniversitesi’nin temelini oluşturmuştur. Bundan sonraki yıllarda ise İstanbul, 

Ankara ve İzmir’deki üniversitelerin bünyelerinde yeni güzel sanatlar bölümleri 

açılmaya devam edilmiştir (Katoğlu, a.g.e., s. 456).

524 


Çallı gibi. Mütareke döneminde ise Elif Naci, Muhittin Sebati gibi 

sanatçılarla bu kadro genişlemiştir. Ama resimdeki asıl genişleme ve 

hareketlilik 1923 sonrasında gerçekleşmiştir. İ. Çallı, F. Duran, N. 

Ziya, H. Onat gibi isimler artık olgunlaşmış ve yeni neslin hocaları 

olarak yerlerini almışlardır. İşte tam bu dönemde Sultanahmet’de 

Çallı ve Onat’ın atölyelerinden çıkan, Şeref Akdik, Saim Özeren, 

Refik Epikman, Mahmut Cuda, Ali Çelebi, Zeki Kocamemi gibi 

isimler Yeni Resim Cemiyeti adı altında teşkilâtlanmışlardır. Cumhuriyet 

döneminin en önemli özelliklerinden biri de zaten Türk resminin 

gelişim sürecinde meydana gelen bu tarz grup hareketleridir. 

Resim sanatı gelişip yaygınlaşırken, çeşitli sanat akımlarına mensup 

ressamlar kendi aralarında işbirliği amacıyla örgütlenme yoluna gitmişlerdir. 

Bilindiği gibi bunun ilk örneği 1908 yılında kurulan Osmanlı 

Ressamlar Cemiyeti’dir 1183 . Cemiyetin adı 1921 yılında Türk 

Ressamlar Cemiyeti olarak değiştirilmiştir. Cemiyette hemen her 

akımın, ekspresyonizm-realizm-kübizm 1184 , temsilcisi yer almıştır. 

Kısacası cemiyet o dönem bütün sanatçıları çatısı altında toplayabilmiştir. 

İşte 1923 yılında kurulduğunu söylediğimiz Yeni Resim 

Cemiyeti de bir nevi bu cemiyetin uzantısı olarak meydana çıkmıştır. 

Kendisine yeni bir yol, farklı bir çizgi çizememiştir. Zaten “hazırlıksız, 

plansız ve programsız ve kuramsal donanımdan yoksun” olduğu 

1183 Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, 1908 yılında kurulmuş, Abdülmecid Efendi de 

(Halife) bu ilk resim kuruluşumuzun fahri başkanlığına getirilmiştir. Cemiyet 

kurulduğu günden Güzel Sanatlar Birliği adıyla geldiği günümüze kadar geçen 

süre resim sanatında bir dönüm noktası olmuştur. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, 

Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşimi Bey yönetiminde Osmanlı Ressamlar 

Cemiyeti Mecmuası adıyla bir de dergi çıkarmıştır. Adı geçen mecmua, cemiyetin 

yayın organı olarak Mart 1911-Temmuz 1914 tarihleri arasında toplam 

18 sayı yayımlanmıştır. XX. yüzyılda ilk kez plâstik sanatların önemi üstünde 

duran mecmua, her vesileyle basının etkili diğer organlarına ve yetkililerine 

seslenen tavrıyla dikkat çekmiştir. Mecmuada ayrıca, sanata ait sorunlara, güncel 

olaylara ve sanat etkinliklerine yer verilmiştir (Tansuğ, a.g.e., s. 112-113). 

1184 Ekspresyonizm, Anlatımcılık ya da Dışavurumculuk da denilmektedir. XX. 

yüzyıl başlarında Avrupa’da ortaya çıkan sanat ve mimarlık akımıdır (Eczacıbaşı 

Sanat Ansiklopedisi, C. I, s. 451); Realizm’e Gerçekçilik de denilmektedir. 

Yaşanan zaman ve mekân içinde duyularla algılananların nesnel olarak 

anlatımı plâstik sanatlarda ve edebiyatta Gerçekçilik olarak tanımlanmaktadır 

(a.g.e., C. I, s. 669); Kübizm, 1908’de Paris’te Picasso ve Braque öncülüğünde 

oluşan resim akımıdır. Bu iki sanatçının yapıtlarını, küplerden oluşan biçimler 

(kübik acayiplikler) olarak yorumlayan eleştirmen Louis Vauxcelles akıma 

Kübizm adını vermiştir (a.g.e., C. II, s. 1074).


ifade edilen, Türk resim tarihinde kurulan bu ikinci cemiyetin ömrü 

çok uzun olmamış ve ancak bir yıl ayakta kalabilmiştir. Cemiyetin 

ayakta kalamamasında ve etkili olamamasında aslında iki faktör etkilidir. 

Bunlardan ilki, 1924 yılında Milli Eğitim Bakanlığı’nın açmış 

olduğu Avrupa yarışmasıdır ki yarışmayı kazanan sanatçılar özellikle 

Paris’e gitmişlerdir, ikincisi de cemiyetteki sanatçıların ortak bir 

üslûba ve donanıma sahip olmayışlarıdır. 1924 yılında Avrupa’ya 

gidenler arasında, Refik Epikman, Cevat Dereli, Mahmut Cuda, Muhittin 

Sebati, Zeki Kocamemi, Şeref Akdik, Ali Avni Çelebi, Hale 

Asaf gibi sanatçılar yer almışlardır 1185 . 

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, 1930’lu yıllara kadar, 1921’de 

Türk Ressamlar Cemiyeti, 1926 yılında Türk Sanayi-i Nefise Birliği, 

1927’de Güzel Sanatlar Birliği gibi değişik isimlerle varlığını 

sürdürmeye çalışmıştır. “Eski ve gelenekçi” 1186 olarak nitelendirilen 

bu birlikler, düzenli ve programlı bir şekilde ortaya çıkamadıkları 

için de uzun ömürlü, kalıcı olamamışlardır. Ancak bu cemiyetlerde, 

şakacı kişiliği, bohem yaşamı ile ün yapmış olan Çallı’dan ötürü 

Çallı Kuşağı olarak da nitelendirilen pek çok ressam etkilidir. Bu 

ressamlar ayrıca cemiyetin yayın organında güzel sanatlar, resim vs. 

hakkında yazılar yazmışlardır. Bu vasıtayla hem resim kültürünün 

yaygınlaştırılmasında hem de kendi görüşlerini topluma iletmekte 

etkili olmuşlardır. İşte o yüzden haklarında yapılan bütün eleştirilere 

rağmen, Çallı Kuşağı’nı Türk resim tarihinde bir dönüm noktası 

olarak nitelendirebiliriz. Çünkü Atatürk’ün yaptığı siyasal, sosyal ve 

kültürel alandaki değişimlerde, bu kuşak da sanatsal anlamda görev 

almış ve Cumhuriyetin ilk yıllarında çok etkili olmuştur. 

1924 yılında Avrupa’ya giden genç ressamların ülkeye dönmeye 

başlaması ve 1928-29 yıllarında da bu eski birliklerin etkisinin 

kalmaması üzerine, yeni bir oluşuma gidilmiş ve 1929 yılında Müstakil 

Ressamlar ve Heykeltraşlar Birliği adı altında yeni bir birlik 

teşkil edilmiştir. 15 Temmuz 1929 günü kurulan Müstakiller 1187 gru- 

1185 Başkan, a.g.m., s. 241. 

1186 Başkan, a.g.m., s. 241. 

1187 Birliğe Müstakiller adı, o dönem Fransa’da çok etkili olan “societe des Artisdes 

Independant” adlı sanat hareketinden dolayı verilmiş yani isim aynen 

kopya edilmiştir (Başkan, a.g.m., s. 241). Müstakiller Birliği hakkında geniş 

bilgi için bk. Tansuğ, a.g.e., s. 166-178; İskender, a.g.m., s. 1683-1684).

526 


bu, Cumhuriyet döneminde “sanatsal bir yenilik arayışına yönelen 

ilk grup hareketi” 1188 olarak nitelendirilmiştir. Bu birliğin kurucuları, 

Almanya ve Fransa’daki resim atölyelerinde eğitim almış olan 

ressam Refik Epikman, Cevat Dereli, Şeref Akdik, Mahmut Cuda, 

Nurullah Berk, Ali Çelebi, Hale Asaf, Zeki Kocamemi, Hamit Görele, 

ressam ve heykeltraş Muhittin Sebati, heykeltraş Ratip Aşir 

Acudoğlu ile dekoratör Fahrettin’dir 1189 . Birliğin amacı “gelişmekte 

olan resim sanatının düzenli ve kalıcı temellere kavuşturulması 

ve yaygınlaştırılması” 1190 olarak belirlenmiştir. Birliğin ilk sergisi 

Ankara Türk Ocağı binasında açtığı sergidir. 100’den fazla resim 

ve 6 heykelin teşhir edildiği sergiyi dönemin Maarif Vekili Cemal 

Hüsnü (Taray) Bey açmıştır. Kuruluşun başka bir sergisi de Ekim 

ayında İstanbul’da açılmıştır. Şair Abdülhak Hamit tarafından İstanbul 

Cağaloğlu’ndaki Türk Ocağı’nda 1191 açılan bu sergiyi diğerleri 

izlemiştir. Ancak asıl önemlisi, aynı kuruluşun 15 Nisan 1929 günü 

Ankara Etnografya Müzesi’nde açtığı I. Genç Sanatçılar Sergisi’dir. 

Sergide, Müstakiller grubu sanatçılarının eserleri sanatseverlere 

sunulmuştur. 1929-40 yılları arasında da başta Ankara ve İstanbul 

olmak üzere pek çok yerde 20’den fazla sergi açmışlardır. Açılan 

bu sergiler dönemin basınında geniş yer almaya başlamıştır. Hatta 

birliğin 1931 tarihli Beyoğlu’nda açtığı dördüncü sergi, en önemli 

sergileri olarak gösterilmektedir. Türk resim sanatına gerçek anlamda 

ilk kez bir grup anlayışı getirmiş olan Müstakiller, farklı görüş, 

teknik, anlayış ve çalışmaları ile resim tarihimizde gerçekten etkili 

olmuş ve iz bırakmışlardır. Batıdaki resim anlayışlarının ülkemize 

1188 İskender, a.g.m., s. 1683. 

1189 Tansuğ, a.g.e., s. 166; İskender, a.g.m., s. 1683. 

1190 Başkan, a.g.m., s. 241. 

1191 Türk Ocağı’nda açılan sergide, M. Sebati, H. Asaf, N. Berk, M. Cuda, A. 

Çelebi, Z. Kocamemi, Ş. Akdik, R. Epikman vs. ressamların tabloları ile M. 

Sebati’nin dört heykeli yer almıştır. Realistleri, ekspresyonistleri, natüralistleri, 

kübistleri bir araya getiren serginin en büyük eksiğinin, memleket resim 

ve görüşlerini yansıtmaktan uzak olduğu belirtilmektedir. Bu arada Akdik ve 

Cuda realizmin, Asaf ve Sebati romantizmin, Epikman kübizmin, Çelebi ve 

Kocamemi ise Alman ekspresyonizminin temsilcileri olarak bilinmektedirler. 

İşte bu durum kısa bir süre sonra ressamlar için yurt içi gezilerinin düzenlenmesine 

neden olmuştur (Şener Öztop, “Cumhuriyet Dönemi Türk Resim 

Sanatı”, Türkiye Günlüğü, S. 48, Kasım-Aralık 1997, s. 78).


gelmesinde, çağdaş üslûp ve tekniklerin benimsenmesinde de önemli 

rol oynamışlardır. Ancak bu arada bir önceki kuşağı da yani Şeker 

Ahmet Paşa Kuşağını, Çallı Kuşağını, Türk Primitiflerini 1192 , onların 

etkilerine ve egemenliklerine son verebilmek için şiddetle eleştirmiş 

ve hatta küçümsemişlerdir. Ülkede Avrupa’daki resim akımlarının 

etkisiyle sanata yön vermeye çalışmışlardır. Cumhuriyet sonrası 

oluşmaya başlayan sanat ortamı, genç sanatçıların ve temsilcisi 

oldukları akımların tepkiselliğine rağmen, gelişme sürecinin içine 

girmiş ve Türkiye’de kendine özgü bir sanat ortamı oluşmaya başlamıştır. 

Herşeyden önce bu olumlu gelişmeler Türk resim sanatının 

çağdaşlaşmasında önemli birer basamak olmuş ve yönetimi memnun 

etmiştir. Bu noktada Türkiye’de yaşanan sanatsal hareketliliği, 

Atatürk’ün daha 1923’lerden itibaren arzu ettiği ve gerçekleşmesi 

için çaba gösterdiği faaliyetlerin bir parçası olarak nitelendirebiliriz. 

Türk resim tarihinde Müstakillerden sonra Eylül 1933 yılında 

D Grubu isimli yeni bir birlik kurulmuştur. Bu sanat birliğini, bir 

heykeltraş-beş ressam, Zeki Faik İzer, Cemal Tollu, Nurullah Berk, 

Elif Naci, Abidin Dino 1193 ile heykeltraş Zühtü Müritoğlu kurmuşlardır. 

Grup, Türk resim tarihinde kurulan dördüncü birlik olmasından 

ötürü, alfabenin dördüncü harfi (ç harfi atlanmıştır) olan D’yi kendisine 

simge olarak seçmiştir. D Grubu üyeleri, diğer grup gibi, hem 

Sanayi-i Nefise’de Çallı ve arkadaşlarının öğrencisi olmuşlar hem 

1192 Primitif sanat, ilkel sanat olarak da bilinmektedir. Üç farklı anlamda kullanılmaktadır. 

En yaygın kullanımıyla, Okyanusya halkları, Afrika Yerlileri ve 

Eskimo gibi Batı Avrupa kültürünün etki alanı dışında kalmış halkların ürettiği 

sanat ürünleridir. Batı’nın kültür evrimi içinde, bu ürünler “ilkel” olarak 

nitelendirilir. Sanat eğitimi ve birikimi olmayan kişilerin ürünleri için de kullanıldığı 

olur. Türkiye’de Darüşşafakalı ressamlar gibi bazı gruplar için kullanılmaktadır. 

Yine de Türk primitifleri konusunda tartışmalar sürmektedir (Eczacıbaşı 

Sanat Ansiklopedisi, C. II, s. 840). 

1193 D Grubu sanatçılarından Abidin Dino, 1934 yılının sonbaharında, Sovyet rejisörü 

S. Yutkeviç’in daveti üzerine Leningrad Sinema fabrikasına gitmiştir. 

Eylül 1934 tarihinde Rusya’ya giden A. Dino, Senaristi A. Kapler, Rejisörü 

S. Yutkeviç olan ve Lenfilm şirketi tarafından çevrilen Madenciler (Şahterıy) 

filminin dekorlarını hazırlamıştır. Film 23 Ağustos 1937 günü hazır olmuştur. 

Filmin tanıtımı Türkiye’de de yapılmıştır (Milliyet, 21 Eylül 1934, s. 3; Tacibayev, 

a.g.e, s. 212).

528 


de Avrupa’da resim eğitimi almışlardır. Bir anlamda Müstakillere alternatif 

olarak kurulan bu birlik, kübizm ve genelde de soyut resime 

eğilimli sanatçılar tarafından kurulmuştur. D Grubu, sanatın sorunlarını 

irdeleyen, atılımcı, eskiyi beğenmeyen ve yeniyi temel alan bir 

görüntü sunmuştur. Bu bağlamda Müstakiller ile aralarındaki en belirgin 

fark, D Grubu üyelerinin “belli bir estetik anlayışta birleşmeleri, 

eylemlerinde dayanışma göstermeleri, sanat dünyasına sunmak 

istedikleri yeni anlayışı kararlı bir biçimde savunmaları” 1194 olarak 

gösterilmiştir. İki grubun ortak özelliği ise Cumhuriyet’in daha ilk 

yıllarından itibaren etkisini gösteren modern sanatla ilgilenmeleri, 

açık hava ressamlığı, manzara gibi temalara pek yer vermemeleridir. 

Hemen her yeniliğe açık olan D Grubu da, Müstakiller gibi çağdaş 

sanat akımlarına kapıların açılmasında öncü olmuşlardır. Ancak onların 

getirdikleri anlayış, plâstik sanatlara daha alışamamış olan toplum 

tarafından kolay benimsenememiştir. 

Grup ilk sergisini (desen sergisidir) Beyoğlu Narmanlı Yurdu’nda 

Mimoza isimli bir şapkacı dükkanında açmıştır (8-18 Ekim 1933). 

Halk bu sergi ile sergileri parayla gezme sıkıntısından kurtulmuştur. 

19 Ocak-9 Şubat 1934 tarihli ikinci sergi ise Beyoğlu Halkevi’nde 

açılmış ve sergiye A. Dino, C. Seyit, E. Naci, N. Berk, Z. F. İzer 

ve Z. Müritoğlu gibi sanatçılar yağlı, suluboya ve heykelden oluşan 

eserleriyle katılmışlardır 1195 . Grubun dikkat çeken başka bir sergisi 

de 1-10 Şubat 1936 tarihleri arasında açık kalan Ankara Sergi 

Evi’ndeki altıncı sergidir. Katılımın büyük olduğu sergide, Necip Fazıl 

bir konuşma yapmış, N. Berk de grubun amaçlarını ve hedeflerini 

açıklamıştır. Bu arada grubun sözcülüğünü N. Berk ve eleştirmen 

Fikret Adil yapmışlardır. Grubun Ankara’da açtığı ilk ve tek sergi 

bu olmuştur. Gültekin Elibal, 1930 ortalarında Ankara’da böyle bir 

grubun ortaya çıkmasının ve sergi düzenlenmesinin gerçekten çok 

zor bir iş olduğunu yazmıştır 1196 . Ancak herşeye rağmen Ankara tüm 

sanatsal aktivitelere kucak açmış, Atatürk’ün de katkıları ile sanat 

olaylarında Ankara’ya öncelik verilmeye ve başkent önemli sanat 

merkezlerinden biri haline getirilmeye çalışılmıştır. Bugün bu ça- 

1194 Gören, “Cumhuriyet’in Kuruluşundan...”, s. 281-282. 

1195 Milliyet, 12 Ocak 1934, s. 3. 

1196 Gültekin Elibal, Atatürk, Resim-Heykel, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul 

1973, s. 65.


banın Ankara ve İstanbul’un ötesine de taşınma zorunluluğu olduğu 

bir gerçektir. 

Grup sergilerini tam onbeş kez tekrarlamış ve 1947 yılında bu 

birliktelik sona ermiştir. Gruba çeşitli sergilerde çok sayıda sanatçı 

katılmıştır. Bedri Rahmi Eyüboğlu, Turgut Zaim, Eren Eyüboğlu, 

Arif Kaptan, Fahrünnisa Zeyd, Zeki Kocamemi bunlardan sadece 

bazılarıdır. Ülkede çağdaş sanatı yaratabilmek ve moderni yakalayabilmek 

adına, sanatçılar çekinmeden, büyük bir hızla birleşip 

ayrılabilmişlerdir. Bu ani davranış değişikliği, sanatsal oluşumları 

derinden etkilemiştir. Adı geçen sergilerde resim ve sanat, sanat alanındaki 

gelişmeler gibi konularda konuşmalara da yer verilmiştir. 

Grubun art arda sergiler açması ve başarılı olması dönemin basınında 

geniş yer tutmuştur. Öyle ki, konuyla ilgili çıkan haberlerde, 

grubun başarısının Moskova sergilerinde konuşulduğundan ve kısa 

aralıklarla sergi açmasının ise takdire şayan bir sanat hareketi olduğundan 

bahsedilmiştir1197 . 

D Grubu temsilcileri zamanla Akademi’de de görev almışlardır. 

Hatta bu durum okuldaki Çallı Kuşağı’nın etkisinin azalmasına bile 

neden olmuştur1198 . Görüldüğü gibi, bir şapkacı dükkanında açılan 

ilk sergi ile yola çıkan birlik, ancak 1947 yılına kadar ayakta kalabilmiştir. 

Bu gelişmeler bize o tarihte daha İstanbul’un doğru dürüst bir 

sanat galerisine sahip olmadığını göstermektedir. Fakat buna rağmen 

grup çeşitli salonlarda açtığı sergiler ile adından sıkça söz ettirmiş, 

yeni sanatçıların gruba katılmasıyla önemini artırmış, açtığı sergiler, 

sergilerdeki konuşmalar ve sanat tartışmaları ile İstanbul’da sanat 

ortamının şekillenmesine vesile olmuştur. Olumlu veya olumsuz bu 

tarz oluşumların, topluma resim kültürünün aşılanması ve sanatın 

yaygınlaştırılması gibi katkılarda bulunduğu bir gerçektir. 

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, Sanayi-i Nefise Birliği, Müstakil 

Ressamlar ve Heykeltraşlar Birliği ve D Grubu dışında 1930-40 yılları 

arasında hiçbir gruba dahil olmadan sanatını devam ettirenler de 

vardır 1199 . Ancak yine de bu tarihler arasında sanat ortamını Müstakiller 

ve D Grubu belirlemiştir. Sanat camiası 1940 sonrası tekrar 


1198 D Grubu hakkında ayrıntılı bilgi için bk. İskender, a.g.m., s. 1684-1685; Tansuğ, 

a.g.e., s. 179-190; Gören, “Cumhuriyet’in Kuruluşundan ...”, s. 281-282. 

1199 Celal Esat Arseven, Fikret Mualla, Nazlı Ecevit, Şemsettin Arel, Hamit Görele 

bunlardan sadece birkaçıdır.

530 


örgütlenmeye başlamış, 1941 yılında Yeniler Grubu, 1947’de Onlar 

Grubu gibi birlikler Türk resmine renk katmaya devam etmişlerdir. 

4. Sergiler 

Ülkede meydana gelen bu gruplaşmalar ve kurulan birlikler 

haricinde, sanat adına önemli ve kalıcı bazı teşebbüslerde daha bulunulmuştur 

ki bunlar resim ve heykel örneklerinin bir arada sergilenmeye 

başladığı sergilerdir. Özellikle Cumhuriyet döneminin en 

önemli sanat olaylarından ve girişimlerinden biri de belli dönemlerde 

açılan sergilerdir. Müstakil Ressamlar ve Heykeltraşlar Birliği ile 

D Grubu’nun etkin olduğu dönemde 1923’den 1931’e kadar süren 

Ankara Sergileri, 1931 yılında başlayıp 1936’ya kadar her yıl tekrarlanan 

İnkılâp Sergileri, 1939-44 arası sanatçıların gerçekleştirdikleri 

Yurt Gezileri ve bu esnada düzenledikleri sergiler ile 1939 yılından 

itibaren başlayan Devlet Resim ve Heykel Sergileri bu dönemin en 

etkili ve önemli sanat aktiviteleri arasındaki yerini almıştır. Aslında 

bu sergi geleneği daha Osmanlı döneminde başlamıştır. Şeker Ahmet 

Paşa’nın XX. yüzyılın başında açmaya başladığı kişisel sergiler ile 

başlayan ve sonra bir süre devam eden meşhur İstanbul Salon Sergileri1200 

ile 1916 yılından itibaren Galatasaray Yurdu’nda açılmaya 

başlayan Galatasaray Sergileri bunların önemli örneklerini teşkil etmiştir. 

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti’nin teşebbüsleriyle 1916 yılında 

başlatılan Galatasaray Sergileri, Türk resim tarihimize ilk grup sergisi 

olarak geçmiştir. 190 eserin katıldığı bu ilk sergiyi art arda açılan 

diğer sergiler1201 takip etmiştir. Her yıl Temmuz ayında açılan sergi 

sonraki yıllarda Ankara’da da açılmaya başlamıştır. Ancak Galatasaray 

Yurdu binasının 1952 yılında tadilat görmeye başlaması üzerine, 

ilk ortak resim etkinliğinin popüleritesi azalmış, hatta zamanla sergiler 

unutulup gitmiştir. Galatasaray Sergileri’nin adının sıkça söz edildiği 

ve en parlak olduğu dönemlerde Atatürk’ün yaklaşımı da dikkat 

çekilmesi gereken bir noktadır. Çünkü Atatürk sergi dönemlerinde 

sanatçıları kutlamış, sergiden resimler satın almıştır ki bu gelenek 

1200 İstanbul Salon Sergileri hakkında bk. Tansuğ, a.g.e., s. 110-111. 

1201 Örneğin,1932 yılında açılan Galatasaray Resim Sergisi büyük ilgi görmüş ve 

sergiye oldukça kalabalık bir sanatçı grubu katılmıştır. Bu sergide, Salah Cimcoz, 

Abdullah Bey, Elif Naci, Feyhaman Duran, Harilaos Efendi gibi sanatçılar 

yer almışlardır (Milliyet, 1 Ağustos 1932, s. 3).


zamanla Bakanlık 1202 ve Belediyelerce de benimsenmiştir. 

Ayrıca bu sergilere dönemin basını her zaman olduğu gibi büyük 

ilgi göstermiş ve sergi ile günlerce meşgul olmuştur. Basından 

bu sergilerin ne zaman açıldığı, kaç tane eser teşhir edildiği, katılımın 

nasıl olduğu ve serginin genel başarısı konusunda ayrıntılı 

bilgiler ediniyoruz. Örneğin, Temmuz 1934 tarihli 18. Galatasaray 

Sergisi’nde çok sayıda eser yer aldığını fakat serginin başarısının 

çok fazla olmadığını anlıyoruz 1203 . Ama bunun dışında Temmuz 

1936 tarihli 20. sergi 1204 ile Temmuz 1937 tarihli 21. sergilere 1205 katılımın 

çok yüksek olduğu ve büyük beğeni topladığına dair örnekler 

de mevcuttur. Görüldüğü gibi, Türk resim tarihimizin ilk ortak resim 

sergisi olan Galatasaray Sergileri Cumhuriyet döneminin en önemli 

sanat etkinliklerinden biri olmuş, sergiler önceleri İstanbul’un sonraları 

da Ankara’nın sanat ortamını canlandırıp renklendirmiştir. Ayrıca 

sanatın millileşmesinde ve en mühimi de resim sanatının halkın 

hizmetine sunulmasında büyük rol oynamıştır. 

1931-36 yılları arasında düzenlenen İnkılâp Sergileri ise Galatasaray 

Sergileri’ne paralel olarak yürütülen ve 1923’ten beri düzenlenen 

Ankara Sergileri’ni ikinci plana düşürmüş, dönemin önemli ve 

tartışmalı sanat etkinliklerinden biri haline gelmiştir. Cumhuriyet’in 

10. yıldönümü münasebetiyle programlanan bu sergiler, genelde 

Milli Mücadele konulu resimlere yer verilmesinden ötürü bu adla ortaya 

çıkmıştır. Özellikle Ekim 1933 tarihinde Ankara’da düzenlenen 

1202 Atatürk’ün bu örnek tutumu, dönemin bakanlarını ve diğer yöneticilerini de 

çok etkilemiştir. Örneğin, Ressam Saim Özeren Cumhuriyet’in ilk yıllarında 

Erzurum’da bir sergi açar. O günlerde Anadolu’da bir geziye çıkmış olan dönemin 

Maarif Vekili Mustafa Necati Bey de Erzurum’a uğrayarak, hem sergiyi 

gezer hem de sanatçıya iltifatlar ederek onun bir eserini satın alır (Elibal, 

a.g.e., s. 61). 


1204 127 parça tablonun teşhir edildiği 20. Galatasaray Sergisi’nde, Ayetullah 

Sümer’in Yeşil Portre, General Halil Dural’ın Natürmort (1930’da Viyana sergisinde 

altın madalya kazanmıştır), Şevket Dağ’ın Eski Kadın vs. eserleri ön 

plana çıkmıştır (Son Posta, 2 Ağustos 1936, s. 4). 

1205 Yine katılımın çok yüksek olduğu belirtilen 21. Galatasaray Sergisi’nde ise 

Hikmet Onat’ın Gazhane Deresi, Çallı İbrahim’in Çam Limanı, Rahman 

Safi’nin Çingeneler, Sami Yetik’in Koyunlar, Kazlar, Vechi Bereketoğlu’nun 

Kayalar gibi eserleri teşhir edilmiştir (Son Posta, 30 Temmuz 1937, s. 4).

532 


İnkılâp Sergisi’ne bütün ressamlar seferber edilmiştir. Bu sergilerde 

Milli Mücadele’yi konu alan büyük tablolar, inkılâplar ve Atatürk’ün 

portreleri sanatseverlere sunulmuştur. Sanatçılar arasında T. Zaim, 

A. Kaptan ve Z. F. İzer eserleriyle dikkat çekmiştir. Atatürk düzenlenen 

bu sergiden çok memnun kalmış, hatta sergide saatlerce kalarak 

eserler hakkında tek tek bilgi almıştır 1206 . Yalnız eserlerde inkılâplar, 

altı ok vs. öğelerin sıkça ön plana çıkarılması zaman zaman bazı 

tartışmalara da yol açmış, bu durum eserlerin sanatsal ve estetik yapılarının 

incelenip tartışılmasına neden olmuştur. Toplumda yaşanan 

değişimin, inkılâpların, altı okun topluma sanat yoluyla anlatılmasının 

ve benimsetilmeye çalışılmasının, 1930’lardan itibaren başlayan 

parti-devlet bütünleşmesi ile ilişkili olduğu söylenebilir. Ancak 

Ankara’daki mevcut atmosferin ve hükümet politikalarının bilinmesine 

rağmen, sergiler yine de eleştirilmekten kurtulamamış, “sert, 

zorlanmış ve yapay” 1207 bulunmuştur. Fakat ifade edilen yaklaşımın 

ötesinde, düzenlenen bu tarz sergiler sanatçıların kişisel üslûplarını 

ortaya çıkarmalarını, Batı sanatı ile daha çok temasa geçilmesini ve 

Türk resminin geldiği seviyeyi göstermesi açısından büyük önem 

taşımaktadır. Dolayısıyla adı geçen sergileri, Cumhuriyet dönemi 

Türk resim sanatı için yeni bir başlangıç olarak değerlendirebiliriz. 

Ekim 1937 tarihinden itibaren ise Birleşik Resim ve Heykel Sergileri 

Ankara’da açılmaya başlamıştır. Sergiye Güzel Sanatlar Birliği, 

Müstakil Ressamlar ve Heykeltraşlar Birliği ile D Grubu üyeleri 

katılmıştır. Açılışını Kültür Bakanı Saffet Arıkan’ın yaptığı Ankara 

Halkevi’ndeki bu ilk sergide 400’e yakın eser sergilenmiştir. 1937 

ve 1938 yılları boyunca devam eden bu birleşik sergilere, birlik üyeleri 

haricinde bağımsız, hiçbir gruba üye olmayan sanatçılar da katılmışlardır. 

Ancak bu sergiler de tıpkı İnkılâp Sergileri gibi, yine bir 

tartışma ortamının doğmasına, parti-devlet bütünleşmesinin ve hatta 

devletçiliğin had safhaya vardığı bir dönemde sanatın devletle bütünleşmesi 

gibi bir sonucun doğmasına yol açmıştır. Bu durum devletin 

üst kademelerinde bulunan kişileri dahi içine çekmiştir. Bildi- 

1206 Özgü, a.g.m., s. 1154. 

1207 S. Mülayim, “Erken Cumhuriyet Dönemi İçin Belgeleme ve Kronolojik Döküm”, 

Cumhuriyetin Yetmiş Beş Yılında Kültür ve Sanat, Sempozyum 

Bildirileri (18-19 Mart 1999), İstanbul 2000, s. 113.


ğimiz kadarıyla Hasan Âli Yücel, Burhan Belge gibi isimlerin destek 

verdiği bu sonuca, Vedat Nedim Tör karşı çıkmıştır. İşte Hükümet 

ve sanat çevrelerinde başlayan bu ilginç tartışmalar, bu tarihten sonraki 

sanat etkinliklerini de yakından etkilemiştir. İnkılâp Sergileri 

ve Ankara Sergileri dışında, Halkevlerinde 1939-44 yılları arasında 

düzenlenen resim-heykel etkinliklikleri de önemle belirtilmesi 

gereken bir faaliyettir. Gerçekten de Halkevleri’nin güzel sanatlar 

kolunun çalışmaları, resim sanatına olan ilginin artmasında, sanatın 

yaygınlaştırılmasında ve özellikle de resim-heykel sanatının şekillenmesinde 

ayrı bir yere ve öneme sahipdir. Nitekim Halkevlerinin 

güzel sanatlar kolunun çalışmaları kapsamında 1939 yılında başlatılan 

bir uygulama ile 48 ressamın il il dolaşarak resim yapmalarına 

imkân sağlanmıştır 1208 . Bu arada CHP, Cumhuriyet’in 15. yıldönümü 

hazırlıkları kapsamında yaptığı toplantılar sonucunde böyle bir karar 

almıştır 1209 . 1939-44 yılları arasında devam eden bu etkinlik kapsamında 

amaç, sanatçıların Anadolu ve Anadolu insanıyla buluşmasını 

sağlamak, sanatı yerel konulara yöneltmek ve yurt güzelliklerini 

benimsetmektir. Âdeta bir seferberlik havasında sürdürülen Yurt Gezileri 

işte bu çeşitli resim gruplarının temsilcileri ve bağımsız pek 

çok sanatçının katılımı ile gerçekleştirilmiştir. Bu süreçte her yıl on 

ya da onbir ressam Anadolu’yu gezmiş 1210 ve resmetmeye çalışmıştır. 

Dolayısıyla bu gezilerin sonrasında Yurt Gezileri Resim Sergisi 

1208 1939 tarihindeki yurt gezisinde; A. Dino Balıkesir, Âli Karsan Bolu, Ayetullah 

Sümer Afyon, Cevat Dereli Sinop, Malik Aksel Sivas, Refik Epikman Hatay, 

Sabiha Bozcalı Zonguldak, Seyfi Toray Diyarbakır, Turgut Zaim Kayseri, Zeki 

Faik İzer Eskişehir gibi illere gitmişlerdir (Mülayim, a.g.e., s. 163). 

1209 1938 yılında CHP aldığı karar çerçevesinde, Türk ressamlarının yurdun her 

köşesine gidip gezmesini ve Edirne, Bursa, Konya, Antalya, İzmir, Antep, Malatya, 

Trabzon, Rize ve Erzurum gibi vilâyetlere Güzel Sanatlar Akademisi’nin 

belirleyeceği on kadar ressamın gönderilmesini kararlaştırmıştır. Sanatçıların 

yol paralarını ve zaruri masraflarını ödemeyi parti üstlenmiştir. Yaklaşık bir 

ay sürecek bu gezi sonrasında ise, ortaya çıkacak eserlerin belirlenecek bir 

jüri tarafından değerlendirilmesi ve kıymetli olanlarının parti tarafından satın 

alınması da karara bağlanmıştır (Son Posta, 28 Temmuz 1938, s. 11). 

1210 Bu gezilere, ilk dört yılda her seferinde 10, beşinci gezide 14, altıncı gezide 

ise 11 sanatçı katılmıştır. İlk geziden 96, ikincisinden 105, üçüncüsünden 85, 

dördüncüsünden 101, beşincisinden 166 ve altıcısından da 130 eser ile dönülmüştür 

(İskender, a.g.m., s. 1685-1686).

534 


adıyla sergiler açılmıştır. Kadın sanatçıların 1211 da katıldığı bu geziler 

sonunda, yaklaşık 800 kadar resmin Türk resim envanterine kazandırıldığı 

belirlenmiştir 1212 . 

Ülkede açılan sergiler içinde, 1939’dan başlayarak bugüne kadar 

aksamadan devam eden Devlet Resim ve Heykel Sergileri de önemli 

birer Cumhuriyet etkinliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Ekim 1939 

tarihinde açılan Birinci Devlet Resim ve Heykel Sergisi, 1937 ve 

1938’de açılan birleşik sergilerin devamı niteliğinde başlamış ve 

devletin (Maarif Vekâleti’nin) desteklediği üçüncü sergi olmuştur. 

Şimdi Opera binası olan Sergi Evi’nde dönemin Başbakanı Refik 

Saydam ile Maarif Vekili Hasan Âli Yücel 1213 tarafından açılışı yapılan 

sergiye, 59 ressam 270 resimle, 6 heykeltraş da 10 heykelle 

katılmıştır. Ayrıca hazırlanan yönetmelik gereğince sergide seçici bir 

kurul tarafından değerlendirilecek eserlere ödül verilmesi de kararlaştırılmıştır. 

Bu ilk sergide; Zeki Kocamemi Cenaze Merasimi eseriyle 

birinci, Turgut Zaim Erciyes eseriyle ikinci, Bedri Rahmi Eyüboğlu 

Figür, Arif Kaptan da Küçük Peyzaj eserleriyle üçüncülüğe 

lâyık görülmüşlerdir 1214 . Kısacası bugüne kadar aksatılmadan devam 

eden Devlet Resim ve Heykel Sergisi, Cumhuriyet’in en önemli ve 

kalıcı etkinliklerinden, sanat organizasyonlarından biri olarak yaşamakta, 

hem sanatçıların teşvik edilmesinde hem de Türk resminin 

gelişip yaygınlaştırılmasında önemli bir rol oynamaktadır. 

1211 Dikkat çekilmesi gereken bir husus, yurt gezilerine kadın sanatçıların da katılmış 

olmasıdır. Bu sonuç, tamamen devletin uyguladığı sanat politikasının 

bir tezahürüdür. 1938 tarihli Yurt Gezisi’ne Sabiha Bozcalı da katılmıştır. Gezilerin 

bitiminde açılan sergilerde yine kadın sanatçıların eserleri yer almıştır. 

Örneğin, 1940’daki Devlet Resim ve Heykel Sergisi’ne Melahat Ekinci, Melek 

Celal (Sofu) ve Sabiha Bengütaş eserleriyle katılmışlardır. Hatta Üçüncü 

Devlet Resim ve Heykel Sergisi’nde de M. Ekinci bir çalışmasıyla üçüncülük 

ödülüne lâyık görülmüştür. Yine Müstakiller Grubu mensubu Hale Asaf da bu 

dönemin önemli kadın ressamlarından birisi olarak çalışmalarını sürdürmüştür 

(Mülayim, a.g.m., s. 113). 

1212 Başkan, a.g.m., s. 242. 

1213 Sergide bir konuşma yapan Hasan Âli Yücel, son yıllarda ülkede kayda değer 

bir sanat ortamının doğduğundan, bu ortamın da sanatta öz değerlerden 

yararlanmaya ve ulusal benliği aramaya yol açacağından bahsetmiştir (Turan, 

a.g.e., s. 283). 

1214 Mülayim, a.g.e., s. 162.


Adı geçen sergilerde resim katalogları genelde Halkevleri ya da 

Cumhuriyet Halk Partisi başlıkları, logoları ile tanıtılmış, yapılan 

eserler yine aynı kurumlar tarafından satın alınmıştır. Bu durum tek 

parti yönetiminin sanata yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır. Dönemin 

bu önemli sanat organizasyonları, sanatçılara, sanat ortamına 

bir hareketlilik ve heyecan getirirken, beraberinde sanat eserlerinin 

sipariş yoluyla yaratılması gibi konularda da yeni tartışmalar yaratmıştır. 

İşte bu yüzden, tek partili Cumhuriyet döneminin en önemli 

sanat aktivitesi olan bu geziler ve akabinde açılan sergiler, Hükümetin 

daha doğrusu CHP’nin kültür ve sanata bakış açısını yansıtması 

açısından önem taşımaktadır. Ortaya çıkan tablo, sanata ve sanatçıya 

bakış açısının İnönü döneminde de değişmediğini göstermiştir. 

Galatasaray Sergileri, Yurt Gezileri Resim Sergisi gibi yurdun 

çeşitli yerlerinde açılan sergilerin en büyük rakibi ise Ankara 

ve Ankara’da açılan sergilerdir. Bunlardan da kısaca bahsetmekte 

fayda vardır. Şöyle ki; Türk resminin gelişim sürecinde özellikle 

İstanbul’daki Galatasaray Sergileri ile boy ölçüşmeye başlayan ve 

hatta ona ciddi rakip olan Ankara Sergileri, Güzel Sanatlar Birliği’nin 

kurulması ile başlamıştır. İcra Vekilleri Heyeti’nin (Bakanlar Kurulu) 

aldığı 12 Eylül 1926 tarihli karar neticesinde Sanayi-i Nefise 

Sergisi’nin Ankara’da açılması kararlaştırılmıştır. Sergiler öncelikli 

olarak Ankara Etnografya Müzesi, Türk Ocağı gibi merkezlerde açılmıştır. 

Ankara’nın sanat hayatını renklendirmeye başlayan bu faaliyetler 

zamanla büyük rağbet görmüş, katılım artmaya başlamıştır 1215 . 

Yine Ankara Halkevi de Güzel Sanatlar Birliği, Müstakiller, D Grubu 

ve serbest sanatçıların sergilerinde vazgeçilmez mekânlardan biridir. 

Bu grupların katılımı ile Haziran 1938’de Ankara Halkevi’nde 

açılan sergiye Güzel Sanatlar resim şubesi 130, Müstakiller 52, D 

Grubu 17, serbest ressamlar da 36 eser ile katılmıştır. Saffet Arıkan 

tarafından açılan sergiye ilgi de büyük olmuştur 1216 . Yalnız bu gelişmeler 

Galatasaray Sergileri’ni olumsuz yönde etkilemiş, Ankara’da 

satılamayan eserler İstanbul’a gönderilerek sergilenmeye başlamıştır. 

Kısacası başkent Ankara’nın sanat hayatında devreye girmeye 

başlaması, İstanbul’daki sanat aktivitelerinin tadını kaçırmıştır. Bu 

1215 Elibal, a.g.e., s. 61. 

1216 Ayın Tarihi, 2 Haziran 1938, S. 55, s. 13.

536 


bir anlamda Ankara’nın İstanbul’a rakip olması demektir. Neticede 

başkent bu mücadeleden de başarıyla çıkmıştır. 

Katılımın yoğun olduğu Ankara Sergilerine bir göz atacak olursak; 

1927 tarihli Dördüncü Ankara Sergisi bu katılımın en bariz örneğini 

teşkil etmiştir. 1500 kişinin biletli gezdiği, öğrencilerin de katılımı 

ile 2500 kişilik ziyaretçisi ile ön plana çıkmış olan sergide çok 

sayıda eser satılmıştır. Kişisel alımların haricinde Maarif Vekâleti 

2300 liralık, Meclis de 500 liralık tablo satın almıştır. Bunların dışında 

Dışişleri ve Ankara Belediyesi’nin de tablo aldığı bilinmektedir. 

Bu dönemin ilginç uygulamalarından biri de 1932-33 yıllarında 

yaşanmıştır. 1933 yılında, Onuncu Yıl münasebetiyle düzenlenen 

İnkılâp Güzel Sanatlar Sergisi için özel bir davetiye bastırılmış ve 

çok sayıda kişiye gönderilmiştir. Bu kişiler arasında bulunan Ankara 

Halkevi Başkanı Nafi Atuf’dan da 4.11.1933 günü Halkevi’ndeki 

sergiyi şereflendirmesi istenmiştir. Asıl önemlisi ise sergi ile ilgili 

bir liste, broşür hazırlanmış, sanatçıların isimleri, katalog numaraları, 

eserlerinin isimleri ve bedelleri yazılmıştır 1217 . 1927 yılında sadece 

Maarif Vekâleti’nin 2300 liralık eser satın aldığı görülmüştür. 

1930’lu yıllarda yapılan 2000-3000 liralık bu alışverişler, o dönem 

için hiç de küçümsenmiyecek olan bu rakamların sanata harcanması, 

kuşkusuz Atatürk’ün önerileri ile olmuş ve daha sonraki dönemler 

için de bir başlangıç teşkil etmiştir. Bu yaklaşım, devletin sanatı ve 

sanatçıyı sahiplendiğinin açık bir göstergesi ve dönemin kültür politikasının 

da bir tezahürü olarak karşımıza çıkmaktadır. 

O dönem Ankara’da Güzel Sanatlar Birliği haricinde Müstakiller 

Grubu da çeşitli sergiler açmıştır. Grubun 1929 tarihli Ankara Türk 

Ocağı’ndaki sergisini 1930-31-32-33 sergileri izlemiştir. Bu sergilerin 

ortak özelliği ise hem sanatın halkla buluşturulması, hem de 

yeni sanatçıların eserleriyle kendilerini, tarzlarını ortaya koymaya 

çalışmalarıdır. Örneğin, 1927 sergisinde Ali Çelebi, Zeki Kocamemi 

1217 Örneğin; Katalog No. Sahibi Eser Adı Takdir edilen Fiat 

39 Turgut 10.Yılı Kutlama 600 lira 

23 Çallı İbrahim Yasak 250 lira 

17 Halil İbrahim Cephane Taşıyan Köylüler 800lira 

gibi 

(Elibal, a.g.e., s. 64-65).


gibi genç sanatçılar eserleriyle Türkiye’de kübizmin ilk örneklerini 

vermişler, 1930 yılında Elif Naci kendi eserlerinden oluşan sergisini 

açmış, 1932’de yine Ali Çelebi, Glorya Sineması’nın girişinde, Saip 

Mualla ise bir kulübün üst salonunda sergilerini açmışlardır. Bunu 

D Grubu’nun 8 Ekim 1933 günü açtığı ve E. Naci, C. Tollu, F. İzer, 

N. Berk, A. Dino ve heykeltraş Z. Müritoğlu’nun katıldığı başka bir 

sergi takip etmiştir. Ankara’daki sanat ortamı 1933 ve sonrasında da 

son derece hareketli günler geçirmiştir. Gelişmelere baktığımız zaman 

iki nokta hemen göze çarpmaktadır. Bunlardan ilki İstanbul gibi 

Ankara’nın da belli bir sanat galerisinden yoksun oluşudur. Öyle ki, 

sergiler, apartman dairelerinde, sinema girişlerinde, kulüplerde ya 

da çeşitli mağazalarda açılmıştır. Bu durumun farkında olan Atatürk 

de daha sonraki günlerde Ankara’ya sanatçıların eserlerini sergileyebilecekleri 

sanat merkezleri ve müzeler kazandırmak için çalışmaya 

başlamıştır. Ancak Ankara’da sadece Devlet Resim ve Heykel 

Müzesi’nin 1980 yılında açıldığı düşünülecek olursa, Atatürk’ten 

sonra bu konuya ne kadar önem verildiği ve ilgilenildiği ortaya çıkacaktır. 

İkinci husus ise 1930 sonrası sanat çevresinde başlayan tartışmalardır. 

Özellikle 1931 ve sonrasında sergilerin sıkça açılmaya başladığı 

bir dönemde sanatçılar arasında bazı anlaşmazlıklar ve tartışmalar 

yaşanmaya başlamış, sanat, resim vs. konular sürekli gündeme 

gelmiş, hatta mesele gazetelerin köşe yazılarına kadar taşınmıştır. Bu 

tartışmaların en ilginci ise bir sanatçının kendi eserlerini meth etmeye 

hakkı olup olmadığı üzerine yapılmıştır. Örneğin, Hamit Görele 

Galatasaray’da bir sergi açmış, Elif Naci de bu sergiyi tenkit eden 

bir makale kaleme almıştır. Bu eleştirel yazı üzerine Hamit Görele 

hem kendisini savunmuş hem de eserlerini övmüştür. İşte bu durum 

sanatçıların eserlerini meth edip etmeyeceği gibi bir tartışma başlatmış 

ve Peyami Safa ile Nurullah Ata (Ataç)’nın da konuya dahil olmasıyla 

birlikte bir süre daha devam etmiştir. Mesele, Elif Naci’nin 

dediğine göre, Türkiye’deki yabancı sanatçıların şöhret bulması ile 

son bulmuştur 1218 . 

1218 Ankara sergileri hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Elibal, a.g.e., s. 61-66.

538 


5. Sovyet Ressamlar ve Türkiye’deki Çalışmaları 

Ankara’nın sanat ortamının şekillenmesinde ve renklenmesinde 

sergilerin büyük rol oynadığını söylemiştik. Yalnız bu sergiler sadece 

Türk ressamların ya da Türk resim birliklerinin açmış oldukları 

sergiler ile sınırlı kalmamış, ülkeye gelen çok sayıda yabancı ressamın 

ve sanatçı grubunun sergileri ile de zenginleşmiştir. Macar, 

İtalyan ve ağırlıklı olarak da Sovyet sanatçılarının çeşitli tarihlerde 

açtıkları sergiler Ankaralı sanatseverlerin beğenisine sunulmuştur. 

Örnek verecek olursak; 1932 yılında Budnay Gyula, Zajti Ferenc 

vs. den oluşan Macar sanatçılar önce Ankara Halkevi’nde bir sergi 

açmışlar, sonra da İstanbul’a geçerek Galatasaray Lisesi’nde eserlerini 

yaklaşık on gün süreyle sergileme imkânı bulmuşlardır1219 . Yine 

1930’ların sonlarında Sergi Evi’nde, dönemin tanınmış 54 İtalyan 

sanatçısının 180 parça eseri sergilenmiştir. Sergi Evi’ndeki İtalyan 

Gravür Sergisi’nin açılışına Maarif Vekili Saffet Arıkan, Dahiliye 

Vekili Şükrü Kaya ile Numan Menemencioğlu gibi isimlerin dışında 

İtalyan Büyükelçisi Carlo Galli de iştirak etmiştir1220 . 

Yabancı sanatçıların açtıkları sergiler içinde, Sovyet sanatçıların 

sergileri ayrı bir öneme ve ağırlığa sahiptir. Çünkü ülkede 1930’lu 

yıllarda özellikle Moskova’dan gelen sanatçıların çokluğu dikkat 

çekmektedir. Bu aktivitelerin, tiyatro bölümünde de gördüğümüz 

üzere yine VOKS’un çalışmaları kapsamında yapıldığını söylemek 

yanlış olmayacaktır. Yüzyılın başlarında gerek Avrupa gerekse 

Amerika’da ön plana çıkan konu, sanat terbiyesi ve halka sanat terbiyesinin 

verilmesidir. Çünkü bu konu bizim ülkemiz de dahil olmak 

üzere bir medeniyet meselesi olarak ele alınmış, yeni yüzyılın zaruretlerinden 

biri olarak ortaya çıkmıştır. Bu çalışmalar kapsamında 

en büyük hedef ise belli bir sanat terbiyesine sahip, kültürlü, medeni, 

yani bir anlamda bugün entellektüel denilen bir sınıfın oluşmasını 

sağlamak olarak belirlenmiştir. İşte bu bağlamda Türkiye’de 

bir entellektüel sınıf oluşturma çabası içinde, halka sanat terbiyesi 

vermek amacıyla çeşitli ülkelerin sanat kolları ve teşkilâtları ile işbirliği 

yapılmış, yabancı ülke sanatçılarının ülkeye gelerek sergiler 

açmalarına imkân tanınmış, aynı zamanda Türk sanatçılarının da 


1220 Ayın Tarihi, 21 Şubat 1938, S. 51, s. 6.


isimleri dünyaya duyurulmaya çalışılmıştır. Bu ilişkiler çerçevesinde 

Türkiye, sıkı ilişkiler içinde olduğumuz Sovyet Rusya sanatçılarının 

önemli uğrak yerlerinden ve kültür merkezlerinden biri haline 

gelmiştir. Açılan sergilerde iki ülke insanının kültürel, ekonomik, 

teknik vs. açılardan birbirlerini tanıması hedeflenmiştir. Daha 1933 

yılında, Cumhuriyet’in onuncu yıl dönümünün kutlandığı günlerde, 

Moskova’da Şark Kültürü Müzesi’nde Türk Kurtuluş Savaşı’nı tasvir 

eden tablolar sergilenmiştir. Yine aynı günlerde İskustvo dergisi, 

ünlü sanatçı S. Tyuleyev’in “Yeni Türkiye’nin Birinci Tabloları (Panoları)” 

isimli makalesini yayımlamıştır. Ünlü Sovyet yönetmen S. 

Yutkeviç ise Türkiye’den D Grubu sanatçılarının hediye ettiği 100’e 

yakın tablo ile dönmüştür. Gelişmeler bununla da kalmamış, VOKS 

Türkiye’de Ankara, Türkiye’nin Kalbi isimli bir sergi düzenlemiştir. 

Hatta sergideki bazı tablolar, Yutkeviç’in teklifi üzerine Udarnik Sinema 

Salonu’nda tekrar teşhir edilmiştir 1221 . 

Türk-Sovyet sanatçıları arasındaki bu ilişkinin 1934 ve sonrasında 

da devam ettiğini görüyoruz. Örneğin, 1934 yılında Sovyet 

ressam A. Gerasimov Türkiye’yi ziyaret ederken, Abidin Dino da 

Yutkeviç’in daveti üzerine Sovyetler Birliği’ne gitmiştir. Daha öncede 

bahsettiğimiz üzere, Abidin Dino, Yutkeviç’in çektiği Madenciler 

filminin dekorlarını hazırlamıştır. Sinema dekoratörlüğünü öğrenmek 

için Sovyet Rusya’ya gittiği söylenen Abidin Dino’nun bu ziyareti 

daha sonra ciddi şekilde eleştirilmiştir. Örneğin, anti-komünist bir 

araştırmacı olarak gösterilen İ. E. Darendelioğlu, Abidin Dino’nun 

Sovyet Rusya’da “tam bir ihtilalci ve Bolşevik olarak” yetiştirildiğini, 

Madenciler filminin ise “...proleter ve işçi sınıfının şehirliye ve 

kapitalizme isyanı, bir kelime ile kızıl ihtilalin propagandasından 

başka bir şey” olmadığını ifade etmiştir. Böyle bir filme iştirak eden, 

âdeta Sovyet propagandasına alet olan ünlü ressamın, aynı zamanda 

“ihtilalin taktik, gaye ve kirli emellerini öğrenerek” ülkeye döndüğünü, 

hemen akabinde de Güneşe Doğru filmini hazırladığını yazmıştır 

1222 . 

Bundan sonraki aşamada her iki ülkenin ressamları karşılıklı ser- 


1222 İhsan Egemen Darendelioğlu, Türkiye’de Komünist Hareketleri (Vesikalarla), 

Bedir Yayınevi, İstanbul 1973, s. 242-243.

540 


gi açmaya başlamıştır ki son iki yıl böyle geçmiştir. Bu sergilerin ilki 

yine VOKS’un çabalarıyla düzenlenmiştir. Çeşitli kurumlar arasında 

yapılan uzun süreli yazışmalar, bu aktivitelerin VOKS’un öncülüğünde 

yapıldığı gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Türkiye’de 1934 

yılının sonu, 1935’in ilk aylarında açılan adı geçen sergiye 47 Sovyet 

ressam ile 29 heykeltraş iştirak etmiştir. Ankara Halkevi, Petrov- 

Vodkin, George Rlajski, Sergey Gerasimov, Kuprin, İsak Brodskıy, 

Aleksandr Samohvalov, Bogorodskıy, Aleksandr Deynik, Saryan 

gibi ressamlar ile İvan Efimov, Mühina, Vera Çaykova, Lebedeva 

ve Sara isimli heykeltraşlardan oluşan Sovyet sanatçı topluluğunun 

eserlerine ev sahipliği yapmıştır. Serginin açılış törenine Başbakan 

İsmet İnönü ile Sovyet Büyükelçisi L. M. Karahan da katılmışlardır. 

Sergi 15 Ocak 1935 gününden itibaren de İstanbul Güzel Sanatlar 

Akademisi’nde sanatseverlerle buluşmuştur 1223 . Burada dikkat çeken 

bir husus, VOKS’un genelde Sovyet ideolojisini yansıttığı söylenen 

eserlerden oluşan bu sergiyi Türkiye’de açmak için verdiği uğraştır. 

Ancak bu kültür teşkilâtının kuruluş gerekçesi ve çalışma biçimi gözönüne 

getirildiğinde, bunun onlar için doğal bir çaba olduğu ortaya 

çıkacaktır. Burada açık olan nokta, kültürel ilişkileri geliştirme adı 

altında, mevcut rejimin Türkiye’de yaygınlaştırılmasını sağlamak ve 

buna destek verecek kişileri temin etmektir. VOKS’un bu çabasının 

sonuçsuz kalmadığı bir gerçektir. 

Bu sergiler dönemin önemli kültür sanat dergilerinde köşe yazılarının 

ana konularından biri olmuş, sanatçıların eserleri, fotoğrafları 

da verilmek suretiyle Türk sanatseverlere tanıtılmıştır 1224 . 

İki ülke arasında kültürel ilişkileri geliştirme çabası içinde, Türk 

sanatçılar da aynı sanatsal gaye ile Sovyet Rusya’da belli merkezlerde 

sergiler açmışlardır. Dönemin basınından sergi öncesi her iki 

ülkeden seçilecek kişilerin katılımı ile bir sergi komitesi oluşturduğunu 

öğreniyoruz. Moskova’da açılması planlanan Modern Türk Resim 

Sergisi için dönemin Sovyet Rusya Dışişleri Halk Komiseri M. 

M. Litvinov ile Türk Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’ın fahri baş- 

1223 Onbeş gün açık kalan bu sergiye katılan Sovyet sanatçılar ve eserleri hakkında 

bk. Cumhuriyet, 16 Ocak 1935, s. 2; Tacibayev, a.g.e., s. 214. 

1224 1935 tarihli Sovyet Sanatçılarının bu sergisi hakkında Ülkü dergisinde bazı 

makaleler çıkmıştır. İsmail Hakkı Tonguç, “Sovyet Sanatkârları Resim Sergisi”, 

Ülkü, C. IV, S. 24, Şubat 1935, s. 444-446.


kanlığında oluşturulacak komitenin azaları da; Sovyet Rusya Kültür 

Halk Komiseri A. S. Bubnov, Milli Eğitim Bakanı Saffet Arıkan, 

Sovyetlerin Türkiye Büyükelçisi (1934’ten itibaren) L. M. Karahan, 

Moskova Türk elçisi Zekai Apaydın, ressam Salah Cimcoz ve İbrahim 

Çallı, VOKS’un başkan yardımcısı L. K. Çernyavskiy, Resimli 

Hüner Alanında Çalışanların Umum Rusya Kooperatif İttifak 

(VKSPİİ) Başkanı Y. Slavinskii ve İ. Grabar’dır 1225 . 

Nitekim yapılan çalışmalar sonucunda Cumhuriyet döneminin 

İlk Türk Resim Sergisi 31 Aralık 1935 günü yapılan törenle 

Moskova’da açılmıştır. Açılışa, Litvinov ve Bubnov da dahil olmak 

üzere çok sayıda kişi katılmıştır. 1-27 Ocak 1936 günleri arasında 

açık kalan sergide Türk ressamların toplam 79 tablosu sergilenmiştir. 

Sergiye Güzel Sanatlar Birliği, Müstakiller ve D Grubu sanatçıları 

katılmışlardır. Sergide, Müstakillerden Z. F. İzer ve H. Görele, 

D Grubundan B. R. Eyüboğlu ve T. Zaim en beğenilen ressamlar 

olmuşlardır. Güzel Sanatlar Birliği’nden İbrahim Çallı’nın Çıplak 

Kadın isimli tablosu ise çok büyük bir beğeni toplamıştır. Hatta İ. 

Grabar’ın tablo önünde “cilde bu tabii rengi verebilmek için insanın 

Allah tarafından ressam olarak yaratılması lâzımdır” dediği bilinmektedir 

1226 . Açıldığı 31 Aralık 1935’den 27 Ocak 1936 gününe 

kadar geçen sürede sergiyi yaklaşık 13 bin kişi ziyaret etmiş, Çallı 

İbrahim ile Salah Cimcoz da eserler hakkında izahat vermişlerdir 1227 . 

Sovyet basını sergiyle yakından ilgilenmiştir. VOKS’un öncülüğünde 

gerçekleştirilen bu sergiyi, Türk sanatını Sovyet sanatçılara ve 

halkına tanıtmak, Türk sanatçılarına iltifat ederek onları bu tür organizasyonlara 

teşvik etmek ve sanat adı altında yapılmaya çalışılan 

komünist propagandanın Türkiye’ye nüfuz etmesini sağlamak şeklinde 

değerlendirebiliriz. 

Moskova’dan sonra Kiev’de 1228 de açılan Türk Resim Sergisi, 

1225 Son Posta, 31 Aralık 1935, s. 3; Tacibayev, a.g.e., s. 215. 


1227 Tacibayev, a.g.e., s. 216; Sergiyi ziyaret edenlerin sayısını Son Posta gazetesi 

18 bin kişi olarak vermektedir (Son Posta, 2 Ocak 1936, s. 1; 28 Ocak 1936, 

s. 3). 

1228 Moskova ve Kiev’de başarılı sonuçlar alınması üzerine serginin Bükreş’te de 

açılmasına karar verilir. Serginin Bükreş’in en büyük müesseselerinden biri 

olan Ateneul Romain Salonu’nda teşhir edileceği açıklanır (Tan, 5 Şubat 1936, 

s. 5).

542 


yaklaşık 8 gün açık kalmış, son gün sergiyi Kiev Güzel Sanatlar 

Okulu profesörleri ile öğrencileri de gezmişlerdir. Yaklaşık 7 bin kişinin 

ziyaret ettiği belirtilen Kiev sergisinde yine Çallı ve Cimcoz ziyaretçilere 

eserler hakkında gereken izahatı vermişlerdir 1229 . Burada 

dikkat çeken husus sergiyi gezen ve binlerle ifade edilen, Moskova 

18 bin (ya da 13 bin)- Kiev 7 bin, ziyaretçi sayısıdır. Örneğin, 8 günlük 

Kiev sergisini 7 bin kişinin gezdiği belirtilmektedir. Aslında bu 

çok büyük bir rakam ve ciddi bir sonuçtur. O tarihte Kiev’in nüfusu 

kaçtı ya da nüfusun kaçta kaçı bu sergiye iştirak etmişti bilinmez 

ama yine de bu rakamların ihtiyatla ele alınmasında fayda olacağını 

düşünüyoruz. Türk basınında bu tarz rakamların yer almasını 

ise serginin başarısını ve Türk sanatına gösterilen ilgiyi göstermek 

ile bu katılımın Türk sanatseverlere örnek teşkil etmesini sağlamak 

şeklinde yorumlayabiliriz. 

Rusya’daki Türk Resim Sergisi hakkında yayın organlarında 

çeşitli sanat eleştirmenlerinin yazıları da çıkmıştır. Örneğin, 

Journal de Moscau’da sanat eleştirmeni olan Olga Boubnova’nın 

“Moskova’daki Türk Resim Sergisi” isimli makalesini Ülkü dergisi 

yayımlamıştır. Boubnova Türk resim sanatı hakkındaki görüşlerine 

yer verdiği makalesinde, bu serginin plâstik sanatların Türkiye’de 

geldiği noktayı göstermesi açısından önem taşıdığını, sergide eserlerin 

başta Milli Mücadele olmak üzere sosyal meseleleri konu edindiğini 

ve Türk kadın ressamların da sergiye katılmasının kayda değer 

bir hadise olduğunu belirtmiştir. Ondan sonra da sergiye katılan 

sanatçıları ve onların tablolarını tanıtmıştır 1230 . Bu tarz yazılar Türk 

sanatçıların kendilerini ve eserlerini gözden geçirmeleri, yapılan sergilerin 

eksik yanlarının tespit edilebilmesi ve katılımın artırılması 

açısından önem taşımaktadır. 

İkinci Dünya Savaşı öncesi VOKS’un son faaliyetleri ise 1937 

tarihinde İstanbul, Ankara ve İzmir’de Puşkin’in 100. yıldönümü 

için düzenlediği etkinlikler ile açtığı fotoğraf sergileridir. Türkiye 

ile VOKS teşkilâtının işbirliği neticesinde sadece resim ve heykel 

sergileri değil, fotoğraf sergileri de açılmıştır. Bunlardan biri 

de 1930’ların sonlarında Güzel Sanatlar Akademisi Müdürlüğü ile 


1230 Olga Boubnova, “Moskova’daki Türk Resim Sergisi”, Ülkü, C. VI, S. 36, Şubat 

1936, s. 443-445.


VOKS’un ortaklaşa açtığı fotoğraf sergisidir. Fındıklı’daki Güzel 

Sanatlar Akademisi’nde açılan Sovyet Artistik Fotoğraf Sergisi’ne 

Muhittin Üstündağ, Sovyet Elçisi Terentiev ile çok sayıda sanatçı 

katılmıştır. Sergide 60 Sovyet fotoğraf sanatçısının toplam 250 fotoğraflık 

koleksiyonu teşhir edilmiştir 1231 . 

1930’lu yıllar boyunca devam eden bu karşılıklı kültürel ilişki, 

her iki ülkeyi de memnun etmiştir. Öyle ki, 1936 yılında Numan 

Menemencioğlu’nun kurduğu komisyon ile 1938 yılında Sovyetlerdeki 

Türkiye Büyükelçisi Zekai Apaydın’ın VOKS’tan kurumun 

tüzüğü, çalışma şekli vs. gibi bilgiler talep etmesi, ilişkinin geldiği 

noktayı göstermesi açısından önem taşımaktadır. İlişkilerin daha 

“planlı, sistemli ve belli bir program çerçevesinde” yürütülebilmesi 

için 1936 yılında Ankara’da dönemin Dışişleri Bakanı Numan Menemencioğlu 

tarafından özel bir komisyon kurulmuştur. Türkiye’de 

kurulan bu komisyon hakkında bilgi sahibi olan VOKS teşkilâtı da 

hemen gelişmeler hakkında bilgi almak istemiş, fakat istedikleri cevabı 

bir türlü alamamıştır. VOKS’un bu başarısız girişim konusunda 

yaptığı yorum ise çok ilginçtir. “...komisyonun faaliyeti sadece 

ve sadece genelgenin ilmi ve kültürel müesseselere gönderilerek, 

SSCB’yle olan kültürel ilişki hakkında meselenin itmam edilmesi 

gerektiğini talep etmekten başka bir şey değildir” 1232 . Görülen o ki 

VOKS, Türkiye’den daha fazlasını beklemektedir. Rotasını Batı’ya 

çevirmeye başlayan Türkiye’nin, siyasal ve ekonomik ilişkilerini geliştirebilmek 

adına sarfettiği bu kültürel çabanın, Sovyet Rusya tarafından 

farklı algılandığı bir gerçektir. Oysa ki Atatürk’ün daha Milli 

Mücadele’nin başından itibaren Rusya’ya ve komünizme karşı koyduğu 

tavır, çizdiği çizgi oldukça nettir. Ancak durumu anlamak istemeyen 

Soyvetler, buna rağmen mevcut rejimlerini Türkiye’de yerleştirebilmek, 

yaygınlaştırabilmek adına sanatı ve sanatçıları vasıta 

yapmışlar ve Türkiye’ye sanat kanalıyla nüfuz etmeye çalışmışlardır. 

Bu politikalarında o dönem için az da olsa bir başarı elde etmişlerdir. 

İkili ilişkilerin geliştirilmesi açısından büyük önem verilen bu tarz 

ortak sanat hareketleri 1930 sonrasında da devam etmiştir. Ancak 

İkinci Dünya Savaşı ve sonrasında yaşananlar hem kültürel gelişme- 

1231 Son Posta, 13 Ağustos 1938, s. 4. 


544 


leri geçici bir süreliğine de olsa sekteye uğratmış hem de Türkiye ile 

Rusya arasındaki ilişkilerin gerilmesine neden olmuştur. 

6. Basın-Yayında Resim Sanatı 

Ülkedeki sanat etkinlikleri ile sanat hayatındaki diğer gelişmeler 

dönemin bazı kültür sanat dergilerinde geniş yer tutmuştur. 1930’lu 

yıllar boyunca yayınını sürdüren Ülkü dergisi bunların başında gelmiştir. 

Başta tarih, edebiyat, ekonomi vs. konulara ağırlık veren dergide 

sınırlı da olsa sanat konularına yer verilmiştir. Ülkü dergisinde 

1914 Kuşağı sanatçılarından ressam Ali Sami’nin (Boyar) yazdığı 

yazılar, derginin resim sanatı konusundaki bakış açısını ortaya koymuştur. 

Ali Sami’nin derginin çeşitli sayılarında yer alan yazıları, 

genelde güzel sanatlar, sanatta resmin yeri, Türk inkılâbında resim 

sanatı üzerine yazılmış ve kesinlikle resim sanatının geliştirilmesi 

yönünde mesajlar verilmiştir. Örneğin, “Sanat Varlığımızda Resmin 

Yeri” başlıklı yazısında; Meşrutiyet’e kadar resim çabalarının yüzeysel 

kaldığını, hatta kötü bir Avrupa resmi hayranlığı başladığını belirterek 

bizde resim sanatının geri kalmasının pek çok sebebi olduğunu, 

bunların başında da taassubun geldiğini yazmıştır. Yazının devamında, 

“Ben o kanaatteyim ki ta başladığı tarihten beri resim derslerini 

sebep ve hikmetini kavrayan eller idare etmiş olsaydı, memleketteki 

resim bilgisi, resim sevgisi, hatta umumi sanat duygusu, elbette 

bugünkünden daha iyi olurdu” demiştir. Yazının ilginç yerlerinden 

biri de Cumhuriyet ile birlikte değişmeye başlayan resim anlayışının 

anlatıldığı yerdir. Ressam Ali Sami, Cumhuriyetin bütün taassubu 

ortadan kaldırdığını, bu gelişmenin ülkedeki resim zevkinin artmasında 

önemli bir rol oynadığını, en önemlisi milli halk ressamlığına 

ihtiyaç duyulduğunu ve bunu gerçekleştirmeye de artık hiçbir mâni 

olmadığını yazmıştır. Yazının sonunda ise Maarif Vekâleti’nin sanat 

konularına önem vermesinin ve sanatçıları himaye etmeye başlamasının 

ülke adına sevindirici bir hadise olduğuna değinmiştir1233 . 

Ali Sami Kasım 1933 tarihli sayıda ise “Türk İnkılâbının Beklediği 

Sanat” başlıklı yazısıyla Türk inkılâbında resmin yerini, 

1233 Ali Sami, “Sanat Varlığımızda Resmin Yeri”, Ülkü, C. I, S. 5, Haziran 1933, s. 

396-399.


Avrupa’daki resim anlayışını ve milli sanatın oluşturulması gerektiğini 

ele almıştır. Yazar bu hususta, “Sanat tarlamız ve sanat havamız 

saf ve bakirdir. Avrupa’da tefessüh etmiş bir sanatın inkılâp 

Türkiyesinde yeri yoktur. İnkılâp Türkiyesi yeni ve milli sanatını 

kendi duygusundan kendi ruhundan çıkaracaktır” 1234 diye yazmıştır. 

Aslında Ali Sami’nin değindiği bu hususa Atatürk daha 1923 yılında 

Konya Kadınları ile yaptığı bir konuşma esnasında değinmiş ve 

asıl önemli olanın bizim ruhumuzu, geleneğimizi yansıtacak olanı 

bulmak, daha doğrusu yaratılacak vasıtaların milli olması için çalışmak 

olduğunu söylemiştir. Uygarlık anlayışında sanata geniş yer 

veren Atatürk, iki hususta kararlığını korumuştur. Bunlardan birincisi, 

sanatın vazgeçilmez bir olgu olduğudur ki bunu bütün milletine 

benimsetmek istemiştir. İkincisi de sanatın belli kalıplara sokulmadan, 

Avrupa’daki anlayış taklit edilmeden özgün bir şekilde gelişme 

imkânı bulabilmesidir. Gerçekten de bütün hayatı boyunca bilhassa 

sanatın her kolunda sanatın milliliğini esas almış ve sanatın insanların, 

milletlerin kendi ruhundan çıkması gerektiğini vurgulamıştır. 

Bunun aksi olduğu takdirde ise hem o milletin hem de yaratılan sanatın 

akibetinin çok acı olacağını 1923 tarihli konuşmasında “...her 

milletin kendine mahsus ananesi, kendine mahsus âdatı, kendine göre 

milli hususiyetleri vardır. Hiçbir millet aynen diğer bir milletin 

mukallidi olmamalıdır. Çünkü böyle bir millet ne taklit ettiği milletin 

aynı olabilir, ne kendi milliyeti dahilinde kalabilir. Bunun neticesi 

şüphesiz ki hüsrandır” 1235 şeklindeki ifadeleriyle dile getirmiştir. 

Ali Sami, aynı derginin 17 Temmuz 1934 tarihli sayısında yayımlanan 

“Güzel Sanatları İnkılâba Nasıl Maledebiliriz” başlıklı 

başka bir yazısında, güzel sanatları geliştirmenin inkılâbımızı geliştirmede 

milli bir vazife olduğunu, güzel sanatları inkılâp dünyasının 

ayrılmaz parçalarından biri olarak gördüğünü, bu doğrultuda yapılacak 

en mühim işimizin de “bir sanat muhiti kurmaya çalışmak” 1236 

olduğunu yazmıştır. Görüldüğü gibi, güzel sanatların öneminden, 

1234 Ali Sami, “Türk İnkılâbının Beklediği Sanat”, Ülkü, C. II, S. 10, Kasım 1933, 

s. 302-306. 

1235 21 Mart 1923 günü Konya Kadınları ile yapılan konuşma, ASD, C. II, s. 154. 

1236 Ali Sami, “Güzel Sanatları İnkılâba Nasıl Maledebiliriz”, Ülkü, C. III, S. 17, 

Temmuz 1934, s. 359-361.

546 


güzel sanatlar içinde resmin yerinden, milli bir sanat ve resim anlayışının 

geliştirilmesi ve sahte sanat akımlarına itibar edilmemesi gerektiğinden 

bahsederek, halkı bu konuda bilgilendirmeye çalışmıştır. 

Ali Sami’nin yazılarından D Grubu hareketinin de çok desteklenmediğini 

ve ima yollu da olsa harekete yaklaşımın olumsuz olduğunu 

anlıyoruz. Ali Sami’nin 1914 Kuşağı sanatçılarından biri olması, bu 

yaklaşımın anlaşılması için geçerli bir sebep olsa gerektir. 

Ülkü dergisinde aynı konuya ilişkin çok sayıda kişinin daha 

yazısı çıkmıştır. Nahit Sırrı Örik, Malik Aksel, Elif Naci bunlardan 

sadece birkaçıdır. Örneğin, D Grubu sanatçılarından birisi olan Elif 

Naci aynı derginin Kasım 1938 tarihli sayısında çıkan “1923’den 

1928’e Kadar Türkiye’de Plâstik Sanat” başlıklı yazısında “Cumhuriyet 

devrine kadar Türkiye’de plâstik sanatların mukadderatı hazin 

bir hikayedir” demiş ve sonuçta, 1923 yılının Türk plâstik sanatlarında 

bir rönesans olduğunu ileri sürmüştür 1237 . 

Ülkü dergisi haricinde plâstik sanatları konu alan başka bir yayın 

organı da Ar Dergisi’dir. Ülkedeki eğitim reformu ve D Grubu ile 

yakın ilişkisi olduğu belirtilen dergi, zaman zaman enteresan çalışmalara 

imza atmıştır. Örneğin, 1930’ların sonlarında bir dizi soru 

hazırlamış ve aydınlara “Sanatın milli varlığımıza, milli kültürümüze 

girmesi için ne gibi çarelere, tedbirlere başvurmak gerekir?”, 

“Türkiye’nin sosyal gidişlerini nazarı itibara alarak, bizdeki sanatın 

devletleştirilmesine taraftar mısınız?” şeklinde sorular yöneltmiştir. 

Bu sorulara Kadro dergisi ve çevresinde bulunan aydınlar çeşitli 

cevaplar vermişlerdir. 1937-38 yıllarında cevap bulan bu soruların 

sanatsal olduğu kadar politik eğilimleri de yansıtmaya çalışması açısından 

önem taşıdığı ileri sürülmektedir 1238 . 

Plâstik sanatlar ve ülkedeki gelişimini konu edinen yazılar Ülkü 

ve Ar Dergileri dışında, 1940’lı yıllarda çıkan başka yayın organlarında 

da ele alınmıştır. Bunlardan biri de Milli Eğitim Bakanlığı 

tarafından 5 sayı yayımlanan ve 1940’lı yıllarda devletin plâstik sanatlara 

yaklaşımını ve izlediği sanat politikalarını yansıtmaya çalı- 

1237 Elif Naci, “1923’den 1928’e Kadar Türkiye’de Plâstik Sanat”, Ülkü, C. XII, S. 

69, Kasım 1938, s. 245-248. 

1238 Tansuğ, a.g.e., s. 193.


şan Güzel Sanatlar Dergisi’dir. 

Atatürk döneminin belki de son sanatsal etkinliği, 20 Eylül 1937 

günü İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’nin açılmasıdır. Dolmabahçe 

Sarayı Veliaht Dairesi’nin tahsis edildiği bu müze Atatürk’ün emriyle 

açılmıştır. Zaten müzenin kapısının üzerindeki “Atatürk emriyle 

1937’de tesis edilmiştir” şeklindeki yazı da bunun açık bir kanıtıdır. 

Aslında İstanbul’da bir sanat müzesi kurma çabaları Cumhuriyet öncesine 

dayanmaktadır. 1917 yılında Osman Hamdi Bey’in kardeşi, 

Arkeoloji Müzeleri Müdürü Halil Edhem Bey, konuyla ilgili ciddi 

bir teşebbüste bulunmuş ve İstanbul’da resim eserlerinin sergilenebilmesi 

için bir Resim Eserleri Müzesi’nin kurulmasına karar vermiş 

ve konuyla ilgili bir de tüzük hazırlamıştır. Ancak ülkenin içinde 

bulunduğu savaş ortamı bu teşebbüsün gerçekleştirilmesini engellemiştir. 

Gerek Osman Hamdi Bey gerekse Halil Edhem Bey dönemlerinde 

toplanan eserler ve yaptırılan kopyalarından çok değerli bir 

koleksiyon oluşturulmuş, ancak bunların düzenli olarak sergilenme 

imkânı bir türlü bulunamamıştır. İşte bu zengin koleksiyonun sürekli 

olarak belli bir salonda sergilenmesi, Atatürk’ün Veliaht Dairesi’ni 

bu iş için düzenletmesi ile gerçekleşmiştir 1239 . 

İstanbul’daki Resim ve Heykel Müzesi, II. Tarih Kongresi münasebetiyle 

açılan serginin 1240 hemen akabinde Atatürk tarafından 

açılmıştır. Atatürk müzeyi büyük bir ilgiyle gezmiş, sergilenen tabloları 

incelemiş, müze müdürü Halil Dikmen’den 1241 Türk resminin 

gelişimi ve tablolar hakkında bilgi almıştır. Yönetimi Güzel Sanatlar 

Akademisi’ne verilen müzede resim ve heykel olmak üzere iki türün 

eserleri sergilenmiştir. Müzedeki resimler üç bölümde; XIX. yüzyılın 

ilk yağlı boya ressamları, Osman Hamdi, Şeker Ahmet Paşa, 

Zekai Paşa, Halil Paşa gibi Avrupa resmiyle daha yakından ilgilenen 

1239 Tansuğ, a.g.e., s. 193-194. 

1240 Eylül 1937 tarihinde II. Tarih Kongresi toplanmıştır. Aynı günlerde Dolmabahçe 

Sarayı’nda bir de tarih sergisi açılmıştır. Dönemin basınından tarih sergisine 

büyük ilgi gösterildiği hatta izdiham yaşandığını öğreniyoruz. İzdihamı 

önlemek amacıyla sergiye günde 700-800 kişinin alındığı ve 7 Kasım 1937 

günü de sergiyi 2057 kişinin gezdiği ortaya çıkmaktadır. Tarih sergisinin daimi 

olması için de yoğun bir çaba söz konusudur (Son Posta, 11 Eylül 1937, s. 4; 

15 Ocak 1938, s. 3). 

1241 Halil Dikmen bu görevini 1962 yılına kadar sürdürmüştür.

548 


ressamlar ile yeni kuşak ressamların eserleri birinci bölümde; Avrupalı 

ressamların eserlerinden yapılmış kopya eserler ikinci bölümde; 

Çağdaş Avrupalı ressamların, çoğu Fransız, eserleri de üçüncü 

bölümde toplanmıştır 1242 . Atatürk’ün 1923 yılından itibaren gündeme 

getirmeye çalıştığı resim ve heykel konusunu, ondört sene sonra 

açtığı müze ile sonuçlandırması gerçekten büyük bir başarıdır. O, 

bu çabasıyla hem eski ressamların eserlerinin ortaya çıkmasına hem 

de yeni kuşak ressamların kendilerini ve milli değerlerimizi ortaya 

koymalarına imkân tanımıştır. En mühimi de İstanbul’un bir sanat 

merkezine kavuşturulmuş olmasıdır. Olayı çağdaş müzecilik anlayışı 

açısından da ele almak mümkündür. Bina Fransızların Louvre, 

İngilizlerin National Gallery’si gibi modern bir sanat müzesi kadar 

olmasa da, memlekette sanat zevki ve terbiyesinin kurulması adına 

önemli bir teşebbüstür. Ancak büyük ümitlerle açılan bu kurum, 

yapısal koşulları, yıllarca ziyaretçilere kapalı tutulmuş olması ve 

akademi öğrencilerinin bile uğramamasından ötürü, zaman zaman 

gündeme gelmekte ve ciddi eleştirilere maruz kalmaktadır. 

Görüldüğü gibi, başta Atatürk olmak üzere dönemin yöneticileri 

ve özellikle de sanatçıları, topluma resim ve heykel sanatını sevdirmeyi, 

sanatı duyurmayı ve ulusal sanat zevkini geliştirip yaygınlaştırmayı 

hedeflemişler ve bunun için de büyük uğraş vermişlerdir. 

Çalışmalar Atatürk sonrası dönemde 1243 de devam etmiştir. 

B. HEYKEL 

“Plâstik sanat dalları içinde mekanda yer kaplayan ve üçüncü 

boyutu tam olarak veren tek sanat” 1244 olan heykel, tarih öncesi dö- 

1242 Katoğlu, a.g.e., s. 457. 

1243 Başkent Ankara böyle bir sanat kurumuna ancak 1980 yılında kavuşabilmiştir. 

Ankara Türk Ocağı’nın (Halkevi) müzeye dönüştürülmesi neticesinde Nisan 

1980 tarihinde Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi açılmıştır. Bunun 

haricinde bugün ülkemizdeki resim ve heykel sanatı eğitimi, Güzel Sanatlar 

Akademisi, Güzel Sanatlar Liseleri dışında üniversitelerin Güzel Sanatlar 

Fakülteleri’nde devam etmekte, sanatçıların eserleri ise başta ülkemizde bulunan 

3 resim-heykel müzesi ile yurt çapında açılmış sayısız sanat galerisinde 

sergilenme imkânı bulmaktadır. 

1244 Vildan Çetintaş, “Heykel Sanatı İçinde Günümüz Atatürk Heykellerine Bakış”, 

Erdem, C. XI, S. 33, Ocak 1999, s. 721.


nemlerden itibaren hemen bütün uygarlıklarda var olmuştur. Geleneksel 

kültürümüzde yeri olmayan heykel sanatı, Osmanlı dönemine 

kadar olan süreçte, idoller, balbal denilen küçük taşlar ve hatta 

mezar taşları ile hayat bulmaya çalışmıştır. Bunda İslâmiyet’in puta 

tapınmayı önlemek için heykeli dine aykırı sayması ve yasaklaması 

son derece etkili olmuştur. Bilindiği gibi o dönem insanların putlara 

tapınmalarını önlemek maksadıyla, Kâbe’de bulunan bütün heykeller 

ortadan kaldırılmıştır. Dinin heykele getirdiği bu yasak, o günden 

bugüne ciddi tartışmaların çıkmasına ve çeşitli görüşlerin ortaya atılmasına 

neden olmuştur 1245 . Kimi bilginler yasağı şiddetle savunmuş, 

kimileri de biraz daha ılımlı bir yaklaşım sergilemişlerdir. Ancak 

put yapmanın yasak olduğunun söylendiği bu görüşlerde, hiç kimse 

putun niteliği hakkında bir açıklama yapamamıştır. Dolayısıyla bu 

durum, put yapma aracı olarak görülen heykelin, Türk geleneksel 

kültüründe arka planda kalmasıyla sonuçlanmıştır. Osmanlı toplumu 

da dahil olmak üzere, bu sanata kimse ilgi göstermemiştir. Her türlü 

sanatın gelişme imkânı bulduğu Osmanlı sarayı da, zaman zaman 

resim sanatına destek vermesine rağmen, bu konuda çekingen bir 

tavır sergilemekten geri kalmamıştır. 

Selçuklulardan itibaren insan ve hayvan figürlerinin yer aldığı 

kabartmalar ve mezar taşları ile devam etmeye çalışan heykel sanatı, 

Osmanlı döneminde sadece belli dönemlerde bazı cüretkâr girişimler 

ile varlığını hissettirmeye çalışmıştır. Bu girişimlerin ilki, Kanuni 

Sultan Süleyman’ın Mohaç seferi dönüşünde, Sadrazam Damat İbrahim 

Paşa’nın Budapeşte’den getirdiği heykeller ile sarayını süslemesi 

1246 , ikincisi 1868 yılında Mısır’ı modernleştirme çabası içinde 

olan Hidiv İbrahim Paşa’nın heykelinin Kahire meydanına dikilmesi, 

bir diğeri de Sultan Abdülaziz’in kendi heykelini yaptırmasıdır. 

Damat İbrahim’in bu hareketinden sonra Sultan Abdülaziz’e kadar 

Osmanlı’da başka bir teşebbüs söz konusu olmamıştır. 1867 tarihinde 

Avrupa gezisine çıkan Sultan, oralarda gördüğü heykellerden et- 

1245 Resim ve heykel sanatının yasaklanma gerekçeleri için bk. O. Şekerci, İslâmda 

Resim ve Heykel, Nûn Yay., İstanbul 1996. 

1246 Damat İbrahim Paşa’nın, Budapeşte’den getirttiği, Apollo, Diana ve Herkül’e 

ait olduğu söylenen, üç heykeli sarayına diktirmesi ciddi tepkiler doğurmuştur 

(Turan, a.g.e., s. 286).

550 


kilenmiş, yurda dönünce de kendi heykelinin yapılması için harekete 

geçmiştir. Nitekim Sultan Abdülaziz’i at üzerinde gösteren heykel 

1871 yılında C. F. Fuller isimli bir heykeltraşa yaptırılmıştır 1247 . Fakat 

Abdülaziz’in bu cesur girişimi dahi heykel sanatı hakkındaki görüşleri 

değiştirmeye yetmemiş, kuralı bozmamıştır. 

Osmanlı sanatında geleneği olmadığını söylediğimiz heykelin 

bir sanat dalı olarak kabul edilip gündeme gelmesi ise ancak 

Sanayi-i Nefise Mektebi’nin açılması iledir. Bilindiği gibi Sanayi-i 

Nefise resim, hakkâklık (gravür), mimari ve oymacılık yani heykel 

olmak üzere dört bölümden oluşmuştur. O dönem heykelden oymacılık 

olarak bahsedildiği görülmüştür. Yalnız bir temeli, geleneği 

olmayan sanatın terimlerinin olmaması da doğal karşılanmalıdır. 

Sanayi-i Nefise’nin ilk heykel hocası Yervant Oskan Efendi’dir. Roma 

ve Paris’te resim ve heykel eğitimi alan Yervant Oskan Efendi, 

okulun heykel bölümünü kurarak 1908 yılına kadar burada hocalık 

yapmıştır. Bölüme öğrenci bulmakta zorluk çekildiği bir dönemde 

Oskan Efendi’nin ilk heykel öğrencisi İhsan Özsoy’dur 1248 . Oskan 

Efendi’nin diğer öğrencileri arasında İsa Behzat, Mahir Tomruk, 

Mehmet Bahri, İzzet Mesrur gibi isimler de yer almıştır 1249 . 1891 

yılından itibaren ise heykel bölümü mezunları Avrupa’ya eğitim 

görmeleri için gönderilmeye başlanmıştır. Sanayi-i Nefise’de eğitim 

alarak Avrupa’nın çeşitli merkezlerine giden öğrenciler zamanla 

1247 1871 yılında yapılan bu heykel Münih’te dökülmüştür. Abdülaziz bu heykeli 

Beylerbeyi Sarayı’na koydurtmuştur. Ancak onun tahttan indirilmesiyle birlikte 

heykelin ilginç serüveni de başlamıştır. Heykel önce Topkapı Sarayı’na 

götürülmüş, oğlu Abdülmecid Efendi’nin halife seçilmesinden sonra da buradan 

alınıp Halife’nin Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki köşküne konulmuştur. Fakat 

Cumhuriyet’in ilân edilmesiyle birlikte, heykel köşkten alınarak tekrar Topkapı 

Sarayı’nda bir depoya bırakılmıştır. Nihayet son yıllarda Sultan Abdülaziz’in 

meşhur heykeli son durağı olan Beylerbeyi Sarayı’na geri götürülerek eski 

yerine yerleştirilmiştir (Mustafa Cezar, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman 

Hamdi, C. I, Erol Kerim Aksoy Vakfı, İstanbul 1995, s. 149-150). Ek 26: 

Abdülaziz’in heykeli. 

1248 İhsan Özsoy Sanayi-i Nefise’deki dokuz yıllık eğitimden sonra Avrupa’ya gitmiş 

ve orada eğitimini tamamlamıştır. Oskan Efendi’nin emekliye ayrılmasıyla 

birlikte de okulun heykel hocası olmuştur. İhsan Bey, Ratip Aşir Acudoğlu 

ve Nijat Sirel gibi öğrencileri yetiştirmiştir (Tansuğ, a.g.e., s. 109). 

1249 Cumhuriyet öncesi yetişen heykeltraşlarımız hakkında ayrıntılı bilgi için bk. 

Tamer Başoğlu, “Türk Heykel Sanatı”, CDTA, C. IV, s. 896-898.


yurda dönmüşlerdir. Heykel sanatçıları Galatasaray Sergileri başta 

olmak üzere o dönemde açılan sergilerde sınırlı sayıdaki eserleriyle 

kendilerini hissettirmeye çalışmışlardır. 

Heykel sanatının bizde gerçek anlamda ön plana çıkarak gelişmesi 

Cumhuriyet ile birliktedir. Yeni Türkiye’yi şekillendirmeye 

çalışan Atatürk’ün bu konudaki ilk teşebbüsü de, resim bölümünde 

bahsettiğimiz üzere, 1923 tarihli Bursa konuşmasıyla gerçekleşmiştir. 

Atatürk bilindiği gibi bu konuşmasında, “...Dünyada medeni, 

ileri ve olgun olmak isteyen her hangi bir millet, mutlaka heykel yapacak 

ve heykeltraş yetişterecektir. Abidelerin şuraya buraya tarihi 

hatıralar olarak dikilmesinin dine aykırı olduğunu iddia edenler, din 

hükümlerini gereği gibi araştırıp tetkik etmemiş olanlardır......Aydın 

ve dindar olan milletimiz, ilerlemenin vasıtalarından biri olan heykeltraşlığı 

en son derecede ilerletecek ve memleketimizin her köşesi, 

ecdadımızın ve bundan sonra yetişecek evlâtlarımızın hatıralarını 

güzel heykellerle dünyaya ilân edecektir...” 1250 demiştir. Resim ve 

heykel yapmayı, çağdaşlaşma ile bir tutan Atatürk, bu yaklaşımıyla 

daha o günlerde yapılacakların ilk sinyallerini topluma vermeye çalışmıştır. 

Nitekim 1923 ve sonrasında plâstik sanatlara verdiği destek 

ile toplumdaki tabuları yıkmak için büyük çaba göstermiştir. Cumhuriyet 

döneminin heykel sanatına yaptığı en büyük katkı, bu sanata 

karşı toplumda mevcut olan taassubu ortadan kaldırmak, heykel eğitimini 

ön plana çıkarmak, sanat okullarında heykel bölümlerine yer 

vermek ve çok sayıda çağdaş heykel sanatçısı yetişmesini sağlamak 

olmuştur. 

1923 sonrası sürece baktığımızda, öncelikle Güzel Sanatlar 

Akademisi adını alan okulda heykel eğitimi hızla devam etmiştir. 

Yine bu dönemde de Avrupa’ya eğitim için öğrenciler gönderilmiştir. 

Bilhassa Cumhuriyetin ilk on yılında çok sayıda sanatçı, Mahir 

Tomruk, Ali Hadi Bara, Zühtü Müridoğlu, Sabiha Bengütaş, Nermin 

Faruki, Nusret Suman, Güzel Sanatlar Akademisi’nde hoca olarak 

birikimlerini öğrenciler ile paylaşmışlardır. Bu sanatçılar ayrıca yurdun 

dört bir yanında açılan resim ve heykel sergilerinde, resimle aynı 

1250 22 Ocak 1923’de “Bursa’da Şark Sinemasında Halkla Konuşma”, ASD, C. II, 

s. 70.

552 


anda heykellerini teşhir ederek sanatı halkla buluşturmuştur. Yalnız 

bu arada, Cumhuriyetin ilk on yılında heykel sanatçılarının yıllık ve 

karma sergilere katılmak dışında bir etkinliği yoktur. Sanat ortamı 

ancak yeni sanat birliklerinin açılmasıyla hareketlenmeye başlamıştır. 

Nitekim 1929 yılında kurulan Müstakil Ressamlar ve Heykeltraşlar 

Birliği ile heykel sanatçıları da bu cemiyetlerde yer almışlardır. 

Örneğin bu birliğin kurucuları arasında heykeltraş Ratip Aşir Acudoğlu 

da bulunmuştur. Acudoğlu, aynı zamanda 1925 yılında Paris’e 

gönderilen ilk Türk heykel öğrencisi olmuştur. 

Heykel sanatçıları 1930 ve sonrasında Türkiye’deki sanat ortamını 

hareketlendiren çok sayıdaki sergide, sınırlı sayıdaki eserleriyle 

kendilerini tanıtmaya ve sanatı halka benimsetmeye çalışmışlardır. 

Örneğin, Türk Ressamlar Cemiyeti’nin düzenlediği Dördüncü 

Galatasaray Sergisi’nde 57 ressama karşılık sadece 3 heykeltraş, 

Sabiha Ziya Hanım 1, Melek Ahmet Hanım 1, Nejat Sirel 2, toplam 

4 eserle çalışmalarını sergileme imkânı bulmuşlardır 1251 . Bu arada 

Cumhuriyet döneminin en dikkat çekici özelliklerinden biri de kadın 

sanatçıların büyük bir cesaret ile sanat camiasındaki yerlerini almaya 

başlamalarıdır. Zamanla büyük başarılara imza atan kadın heykel 

sanatçıları, ülkede düzenlenen yarışmalarda aldıkları çeşitli ödüller 

ile de bu başarılarını kanıtlamışlardır. Yine 1932 yılında heykel sanatçısı 

Zühtü Müridoğlu, Türkiye’de ilk heykel sergisini açmıştır. 

Sergi İstanbul’da Ekim 1932 tarihinde Alayköşkü’nde açılmıştır 1252 . 

Müridoğlu daha sonra D Grubu içinde yer almıştır. 1937 tarihli Türk 

Heykeltraşlar Sergisi’ni de ilk karma heykel sergisi olarak değerlendirebiliriz. 

Sergi İhsan Özsoy ve öğrencilerinin eserlerinden oluşmuştur 

1253 . Aynı yıl Güzel Sanatlar Akademisi’nde Birinci Heykel 

Sergisi açılmıştır. Adı geçen heykel sanatçılarının Cumhuriyet’in 

ilânı ve sonrasında yurt dışında da başarılı sergilere imza attığı görülmüştür 

1254 . 

1251 Elibal, a.g.e., s. 68. 

1252 Elibal, a.g.e., s. 63. 

1253 Mülayim, a.g.e., s. 149. 

1254 Örneğin, Hadi Bara’nın Havva heykeli, ilk kez Paris’te Salon d’Automne’da 

sergilenmiş ve yurda getirilen en büyük heykel olarak tanınmıştır (Tansuğ, 

a.g.e., s. 171-172).


Atatürk, heykel sanatını topluma ulaştırmak ve sanatçıları teşvik 

etmek için anıt heykellerin yapılmasında da öncü olmuş, heykellerinin 

yapılmasını olumlu karşılamış ve onlara destek vermiştir. 

Başlangıçta Atatürk heykelleri dikmekle başlayan hareket, zamanla 

genişlemiş ve çeşitlenmiştir. Bu kapsamda hızla Cumhuriyet’i ve 

Milli Mücadele’yi anlatan heykeller ortaya çıkmaya başlamıştır. Gelişmelerin 

farkında olmayan halk da bir anda şehirlerin ortasında bu 

büyük ve ilginç şeylerle karşılaşıvermiştir. Ancak konunun Atatürk 

olması ve eserlerin sanatsal başarısı, heykelin dinen yasak edilmesi 

gibi konuları bertaraf etmeye yetmiştir. Çünkü insanların beyinlerinde 

heykel sanatı, Atatürk ile şekillenmeye başlamış, dolayısıyla da 

kabul görmüştür. 

Cumhuriyet’in ilk yıllarında deneyimli heykeltraşların olmaması 

ve teknik alt kadronun bulunamaması gibi nedenler yüzünden anıt 

heykeller yabancı sanatçılara sipariş edilmiştir 1255 . Bu kapsamda anıt 

heykellerin ilki 3 Ekim 1926 günü Sarayburnu’nda açılan Atatürk 

Heykeli’dir. Sarayburnu’na dikilen heykel, Avusturyalı heykeltraş 

Heinrich Krippel tarafından yapılmıştır 1256 . Bunu yine Krippel’in 

Ulus Atatürk Anıtı (1927), Samsun Atatürk Anıtı (1931), Afyon Zafer 

Anıtı (1936) gibi çalışmaları izlemiştir. İtalyan heykeltraş Pietro 

Canonica ise yaptığı Ankara Etnografya Müzesi önündeki Atatürk 

Anıtı (1927), İstanbul’daki Taksim Anıtı (1928) ve İzmir Atatürk Anıtı 

(1932) 1257 gibi eserleriyle döneme damgasını vurmuştur. Bunlar 

haricinde Anton Hanak ve Josef Thorak gibi heykel sanatçıları da 

Ankara Güven Park Anıtı gibi eserlere imzalarını atmışlardır. Cumhuriyet 

döneminde bir Türk sanatçısı tarafından yapılan ilk anıt ise 

Nijat Sirel’in İzmir Atatürk Heykeli (1929)’dir. Bu çalışmayı daha 

1255 Yabancı sanatçıların başta İstanbul, Ankara ve İzmir başta olmak üzere pek 

çok kentte heykel yapmaya başlaması, günlük gazete ve dergilerde de tartışma 

konusu olmuştur. Hatta bir ara Ahmet Haşim’in “Büyük anıt ve heykel dikilecek 

yerde, bugün için bir mermer kütlesi ya da bir külçe bronz koyalım ve 

altına ‘Türk sanatçısı yetişinceye kadar’ diye yazalım” görüşünü ortaya attığı 

bilinmektedir (Hüseyin Gezer, Cumhuriyet Dönemi Türk Heykeli, Türkiye 

İş Bankası Yay., Ankara 1984, s. 20). 

1256 Anıt heykeller hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Kıvanç Osma, “Cumhuriyet’in 

Anıtları: Anıt Heykeller”, Türkler, C. XVIII, s. 293-298. 

1257 Atatürk’ün kalabalık bir heyetle gittiği İzmir’de 27 Temmuz 1932 günü yapılan 

bir merasim ile heykel açılmıştır (Son Posta, 28 Temmuz 1932, s. 2).

554 


sonra, Kenan Yontuç’un 1931’de Çorum ve Edirne Atatürk Anıtları, 

Ratip Aşir Acudoğlu’nun Menemen Kubilay Anıtı 1258 ve Ali Hadi 

Bara’nın Adana Atatürk Anıtı ile diğer çalışmalar takip etmiştir 1259 . 

Türk sanatçıların bu başarısı kamuoyunda büyük bir etki bırakmış 

olacak ki, heykellerin dökümünü yapacak kişilere Türk olma koşulu 

getirilmeye başlanmıştır 1260 . Türk sanatçıların bu tarz çalışmaları 

1940’lı yıllarda da devam etmiştir. 

Atatürk sadece kendi heykellerinin 1261 yapılmasını yeterli görmemiş 

olmalı ki, Türk Tarih Kurumu’na gönderdiği 2 Ağustos 1935 

tarihli elyazısında “Sinan’ın heykelini yapınız” 1262 emrini vermiştir. 

Atatürk’ün bu emri doğrultusunda çalışmalar ancak 1954 yılında başlayabilmiştir. 

Emlâk Kredi Bankası’nın öncülüğüyle heykeltraş Hüseyin 

Anka’ya yaptırılan heykel, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin 

bahçesine 1956 yılında dikilmiştir 1263 . Türk büyüklerinin hatırlanmalarını 

sağlamak için başlatılan bu gelenek Barbaros Hayrettin Paşa 

1264 heykelleri ile devam ettirilmiştir. Heykel ve abidelerle ilgili 

olarak Dünya gazetesisinin 1956 yılında açtığı bir ankete cevap veren 

Afet İnan, Atatürk’ün bu konudaki yaklaşımını şöyle anlatmıştır: 

1258 Menemen Kubilay Anıtı’nın açılışı hakkında farklı tarihler verilmektedir. S. 

Başkan makalesinde 1932 tarihini verirken, G. Elibal ise açılışı 1933 olarak 

göstermektedir. Ancak gerek S. Mülayim’in eserinde gerekse dönemin basınında 

belirtildiği üzere, gerçekte anıtın açılışı 26 Aralık 1934 günü Recep 

Peker’in açılış konuşmasının ardından yapılmıştır (Son Posta, 26 Aralık 1934, 

s.1; Mülayim, a.g.e., s. 132). 

1259 Ek 26: Yerli ve yabancı heykel sanatçılarının yaptıkları Atatürk heykellerin- 

den örnekler. 

1260 Başkan, a.g.m., s. 245. 

1261 Bakanlar Kurulu, zamanla park, bahçe ve resmî binalarda görülmeye başlanan 

Atatürk büstlerinin benzerliklerinin ve sanatsal açıdan değerlerinin belirlendikten 

sonra yerleştirilmeleri için 1 Aralık 1937 günü bir karar almıştır. Karar, 

büstlerin kriterlere uygun seçilmesi için 9 kişilik bir Abideler Jürisi’nin kurulmasını 

öngörmüştür (Son Posta, 22 Aralık 1937, s. 1 ve 7; Mülayim, a.g.e., s. 

150). Ancak bugün karşımıza çıkan birbirinden ilginç ve farklı Atatürk büstleri, 

artık böyle bir jürinin ya da belli bir kontrol mekanizmasının olmadığının 

veyahut bunların iyi çalışmadığının bir kanıtıdır. 

1262 İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, s. 183-184. 

1263 Mülayim, a.g.e., s. 137. 

1264 Ali Hadi Bara ile Zühtü Müridoğlu’nun yapmış oldukları Beşiktaş Barbaros 

Anıtı, 25 Mart 1944 günü İsmet Paşa’nın katıldığı bir törenle açılmıştır (Mülayim, 

a.g.e., s. 184).


“Atatürk bilindiği gibi tarih tetkikleri yapan ve buna önem veren bir 

insandı. Ancak bir devlet adamı olduğu düşünülünce O’nun sadece 

siyasi ve askeri tarihlerle uğraştığı ve o sahalarda yetişmiş insanların 

tanınmasını ve hatta heykellerinin yapılmasını istemiş olduğu 

düşünülebilir. Kanuni Süleyman’ın ve diğer Türklüğe şeref getirmiş 

Osmanlı devlet adamlarının heykel ve abidelerini görmeyi arzulamıştır. 

Nitekim kendi zamanında Barbaros Hayrettin’in İstanbul’da 

dikilecek heykeline hususi ilgi göstermiştir” 1265 . Kısacası Atatürk’ün 

bu girişimi ve yaklaşımı, hem heykel sanatının yaygınlaşması ve 

Türk büyüklerinin tanınması hem de toplumda sevilen kişilerin heykellerinin 

yapılmaya başlanması gibi sonuçlar doğurmuştur. 

Ülkede yabancı sanatçıların etkinliğinden bahsederken, aynı yıllarda 

eğitimci olarak etkinlik gösteren ve adından sıkça söz ettiren 

bir kişi de Alman heykeltraş Rudolf Belling’tir. 7 Ocak 1937 günü 

Akademi’nin heykel bölümünün başına getirilen Belling, kendisi gibi 

bölümde bulunan birkaç kişi ile heykel eğitimini yürütmeye çalışmıştır 

1266 . O dönemde Mahir Tomruk ve Nijat Sirel heykel bölümünde 

Belling’in asistanı olarak görev yapmışlardır. Bu tarihte Belling’in 

Türkiye’ye gelmesini, İkinci Dünya Savaşı öncesinde Almanya’nın 

içinde bulunduğu durum ve Hitler baskısı olarak gösterebiliriz. Bugün 

heykeltraşlarımızın pek çoğu O’nun öğrencisi ya da öğrencilerinin 

öğrencisidir. Bunlar arasında Hüseyin Anka, Hüseyin Gezer, 

İlhan Koman, Şadi Çalık gibi isimleri sayabiliriz. 

1937 yılında Belling’in gelmesinden başka İstanbul’da Resim 

ve Heykel Müzesi açılarak müzenin giriş salonu heykel örneklerine 

ayrılmıştır. Nurullah Berk de Türkiye’de heykelle ilgili ilk kitap 

olan Türk Heykeltraşları (Güzel Sanatlar Akademisi Neşriyatı) isimli 

eserini yayımlamıştır. 

Görüldüğü üzere, dinin koyduğu tasvir yasağından en çok etki- 

1265 İnan, a.g.e., s. 183; Saka, a.g.m., s. 21. 

1266 1950 yılından itibaren İstanbul Teknik Üniversitesi’nde çalışmaya başlayan 

Belling, 1954’de Akademi’den ayrılmıştır. Bugün heykel eğitiminin temelini 

attığı söylenen Belling, Türkiye’den ancak 1967 yılında ayrılabilmiştir. Bu 

arada Belling’in 1965 yılında Teknik Üniversite’nin Taşkışla binasında açtığı 

sergi, “Türkiye’de açılan heykel sergilerinin en önemlilerinden biri” olarak 

gösterilmektedir (Başoğlu, a.g.m., s. 898).

556 


lenen plâstik sanat dalı heykel olmuştur. Resim, minyatüre yakınlığı 

dolayısıyla toplumdan daha çabuk kabul görürken, heykel biraz 

arka planda kalmıştır. Ancak bu yaklaşım Cumhuriyet döneminde 

heykelin ön plana çıkmasını önleyememiştir. Zamanla heykel sanatı 

sanat okullarındaki yerini almış, sergilerde resim ile birlikte yan yana 

boy göstermiş ve çok sayıda heykeltraşın yetişmesini sağlamıştır. 

Atatürk’ün bu konudaki cüretkâr tavrı neticesinde, ülkede heykel sanatında 

da gözle görülür bir canlanma yaşanmıştır.

SONUÇ 

“Bizim yolumuzu çizen; için- 

de bulunduğumuz yurt, bağrından 

çıktığımız Türk milleti ve bir de 

milletler tarihinin bin bir facia ve 

ızdırap kaydeden yapraklarından 

çıkardığımız neticelerdir....Biz, 

bütün Türk milletinin hâdimiyiz. 

Geçen yıl içinde, parti ile hükümet 

teşkilâtını birleştirmekle vatandaşlar 

arasında ayrılık tanımadığımızı 

fiilen göstermiş olduk. Bu 

hâdisenin bizim, devlet idaresinde 

kabul ettiğimiz, ‘kuvvet birdir ve o 

milletindir’ hakikatine uygun olduğu 

meydandandır...”* * 

Bir imparatorluğun çöküşü ve ardından yeni bir devletin kendi 

küllerinden doğuşuna bir asker, bir kumandan olarak tanıklık eden 

Mustafa Kemal, 1923’ten sonra bambaşka bir kimlikle tüm dünyanın 

karşısına çıktı. Türk tarihinin dönüm noktalarından biri olan bu sürecin 

ardından da, elde ettiği bütün şan ve şöhreti bir kenara bırakarak 

devlet adamı kimliği ile milletine önderlik etti ve ülkesini kalkındırmak 

için uğraştı. O, bunları yaparken Türk milletine ve ilerlemeye 

olan inancını hiçbir zaman yitirmedi. Tarihinin en karanlık anında 

milletinin karşısına çıkarak halkına umut ve hayat veren Atatürk, 

Türk milletini eski enerjisine kavuşturmak 1267 ve ülkeyi kalkındır- 

* 1 Kasım 1937, Beşinci Dönem Üçüncü Toplanma Yılını Açarken, ASD, C. I, 

s. 423 

1267 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, TTK, Ankara 

1991, s. 290-291.

558 


mak amacıyla 1930 sonrasında sosyal ve kültürel alanlara el attı. İşte 

bu süreçte, modern bir devlet ve millet olabilmenin sağlam bir milli 

kültüre sahip olmaktan geçtiğinin bilincinde olan Atatürk, ömrünün 

sonuna kadar, sahip olduğu kurucu ve öncü vasıflarıyla kültür meselelerine 

dört elle sarılmış ve yapmak istediklerini gerçekleştirmeye 


Kalkınmanın öncelikle kültürle olacağına inanan Atatürk, bütün 

enerjisini halkını bilgilendirip, onun kültür ve eğitim düzeyini yükseltmek 

için uğraşmaya harcamıştır. Herşeyden önemlisi, Cumhuriyet 

döneminde siyaset ve ekonominin haricinde kültürel faaliyetler 

ve gelişmeler için bir politika üretilmiş ve 1930’lu yıllar bu politikanın 

tatbiki ile geçirilmiştir. Atatürk’ün 1931-1938 yılları arasına yerleştirebileceğimiz 

kültür politikasının iki temel ve değişmez prensibi 

ise milliyetçilik ve çağdaşlaşmadır. Bunu takiben inkılâpçılık, laiklik 

ve pozitivizm de politikanın diğer değişmez ilkeleri olarak bu 

yapıdaki yerlerini almışlardır. Siyasi, iktisadi kalkınmanın yanı sıra 

milli kültüre ve kültür meselelerine de büyük önem veren Atatürk, 

ölene kadar bu meseleyle ilgilenmiş, herkesi seferber edebilmek için 

de yoğun çaba sarfetmiştir. 

Bilindiği gibi, Türk inkılâbının ana hedefi Türk milletini medeni, 

asri bir millet yapabilmek ve böylelikle onu çağdaş medeniyet 

seviyesine ulaştırabilmekti. Yani bu bir anlamda Türk devletinin modernleşmesi, 

Batılılaşması demek idi. Atatürk’ün bu modernleşme 

fikri tek taraflı bir değişimi değil, aksine hayat görüşünde topyekün 

bir değişimi öngörüyordu. Avrupa medeniyetini tek ve üstün bir medeniyet 

olarak gören Atatürk’e göre bu, ölüm kalım meselesinden 

başka birşey değildi. Nitekim değişim konusundaki ısrarı, inancı ve 

radikalizmi onun özellikle 1923 sonrasında hayal ettiği büyük değişimi 

gerçekleştirmesinde ve ilk adımları atmasında büyük rol oynadı. 

Aslında Türkiye’de modernleşme hareketi, daha doğrusu isteği 

çok eskiye dayanır. Bu bağlamda Türkiye’nin modernleşme sürecini 

Tanzimat’a kadar götürebilir, II. Meşrutiyet ve sonrasını da bu sürecin 

dönüm noktalarından biri olarak ele alabiliriz. Daha önce de ifade 

ettiğimiz gibi, Osmanlı Devleti’nin karşılaştığı problemler zamanla 

çok sayıda ıslahatın yapılmasına neden olmuştur. Batı gerçekten be-


ğenilmiş, ancak ona yaklaşmak için yapılacak değişimin mahiyeti 

üzerinde tam bir fikir birliği sağlamak mümkün olmamıştır. Büyük 

oranda askeri nitelikli olan bu ıslahatların parça parça oluşu ve en 

mühimi de taklitten öteye gitmemesi, yapılanların arzu edilen hedefe 

ulaşamamasıyla ve hayal kırıklığı ile sonuçlanmıştır. Bu noktada bir 

mukayese yapacak olursak, iki dönem arasında hedefler konusunda 

herhangi bir sapmanın olmadığı yani her iki dönemde de amacın 

modernleşme olduğu görülecektir. Türk inkılâbının Osmanlı değişim 

projesinden farkı ise yöntem ve anlayıştaki ayrımdır. Herşeyden 

önce Atatürk, Batı medeniyetini hedef gösterirken aslında Batıyı 

Batı yapan anlayışı almayı ve bu mânâda bir zihniyet değişimine 

gitmeyi benimsemiştir. Toplumu buna yönlendirirken de herkes için 

ilmi ve fenni yol gösterici olarak ele almıştır. Bunun dışında hiçbir 

zaman taklit peşinde koşmamış, değişimin gerekliliğine olan inancı 

ile evrensel olanla Türk kültürünü birleştirerek bir sentez formülüne 

yönelmiştir. Bütün bu anlatılanlar çerçevesinde bakıldığında, aslında 

sosyal ve kültürel anlamda yapılması düşünülen değişimin II. Meşrutiyetten 

bu yana tartışıldığı, ancak bunun fikirden aksiyon aşamasına 

geçişin ise Cumhuriyet ile birlikte olduğu görülecektir. Buradan 

hareketle Cumhuriyet dönemini, fikirden aksiyona geçiş dönemi olarak 

değerlendirmek mümkündür. Atatürk, kendisinde bir ülkü haline 

dönüşen bu fikri, milletine de benimsetmeye çalışarak modernleşme 

çabasının öncüsü olmuş ve sahip olduğu farklı hayat görüşü ve yönetim 

anlayışı ile Osmanlı padişahlarından farkını bir kez daha ortaya 

koymuştur. Hemen şunu belirtmeliyiz ki, moderni yakalama ve çağa 

topyekün ayak uydurma hareketi, belli tarihlere ve döneme sığdırılacak 

bir çaba değildir. Dolayısıyla, âdeta Türk milletinin Kızıl Elmasına 

dönüşen bu isteğin her zaman var olacağı unutulmamalıdır. 

İkinci olarak, Türk toplumunun kültür ve eğitim düzeyinin yükseltilmesinde 

büyük misyonlar yüklenen ve kendilerinden çok şey 

beklenen aydınların rolü ve faaliyetleri de değişime uğramıştır. Örneğin, 

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde devleti kurtarma gayreti 

ile ortaya çıkan çeşitli fikir akımları ve bunlara mensup kişiler, 

halkçılıktan alfabe meselesine, müzikten modernizme kadar hemen 

her konuda konuşup tartışmışlar ve zaman zaman da birbirlerine 

düşmüşlerdir. Osmanlı gibi kozmopolit ve çok kültürlü bir toplumun

560 


mevcut kültürel sorunları dile getirmeleri ve bunlar üzerinde tartışmaları, 

şüphesiz Cumhuriyet döneminde daha da alevlenecek olan 

tartışmalara zemin hazırlamıştır. Özellikle II. Meşrutiyetin yarattığı 

düşünce ve tartışma ortamı, Atatürk’ü de derinden etkilemiş ve bu 

atmosfer onun düşünce yapısının şekillenmesinde ve ne istediğini 

belirlemede önemli bir dönemeç olmuştur. 1908-1923 ve 1923-1930 

gibi tarihsel bir ayrım yaptığımızda, birinci dönemin sonraki süreç 

için gerçek bir fikri oluşum safhası olduğu son derece açıktır. Yine 

aynı ayrımdan ve aydınların yaklaşımından yola çıkacak olursak, 

tespit ettiğimiz bir fark da, Cumhuriyet döneminde tartışmaları başlatıp 

aydınları sorunlara yönelten ve onları çözüm üretmeye sevk 

eden gücün kendilerinden çok Atatürk olduğu görülecektir. Atatürk 

bu noktada sadece devleti yönetmemiş, bir orkestra şefi gibi toplumun 

her kesimini yönlendirerek, aydınların kültürel sorunlar üzerinde 

durup halka yönelmelerini ve üretime geçmelerini sağlamıştır. 

En azından sanatta sipariş usulünün gündeme gelmesi, müzisyenlere 

ve ressamlara eserler sipariş edilerek Türk sanatına yeni değerlerin 

kazandırılmaya çalışılması buna verilebilecek somut örneklerden biridir. 

1908-1923 arası yaşananlar ile 1930 ve sonrasında gelişme gösteren 

olaylar arasında nasıl fark yaşanmışsa, aynı ayrımın 1923-1929 

ile 1930-1938 arasında da söz konusu olduğunu söylemek mümkündür. 

Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, Cumhuriyetin ilânından otuzlu 

yılların başına kadar geçen süre zarfında karşılaşılan siyasi, sosyal 

ve iktisadi sorunlar, Atatürk’ün bu konuda resmi bir kültür politikası 

oluşturmasını geciktirmiştir. Bu arada yaşanan 1929 dünya ekonomik 

krizi gibi gelişmeler de dönemin önemli kırılma noktaları olarak 

yönetimin farklı politikalar geliştirmesine neden olmuştur. Meşruti 

dönemin Cumhuriyet döneminin düşünce yapısının şekillenmesinde 

mühim bir yeri olduğunu söylemiştik. Aslında aynı bağlantıyı Cumhuriyet 

dönemi için de kurduğumuzda, 1930 ve sonrasında yaşanan 

icraat döneminin hazırlık safhasının 1923’ten itibaren başladığı görülecektir. 

Örneğin, Atatürk’ün Müzik İnkılâbı çerçevesinde belirlediği 

çok sesli müzik için ilk adımlar bu dönemde atılmıştır. Nitekim 

1926 yılında Darülelhan’da Türk Sanat Müziği’nin çalınıp öğretilmesi 

yasaklanmış, yine aynı yıl çok sayıda öğrenci müzik eğitimi 

almaları için yurt dışına gönderilmiştir. Bu örnekleri diğer kültür


hamleleri için de çoğaltmak mümkündür. Görüldüğü üzere, Meşrutiyetten 

beri söylene ve tartışılagelen kültürel yaşamın ana sorunları, 

Atatürk’ün teşvik ve yöntem anlayışıyla daha ilmi, açık, radikal ve 

cesur bir şekilde çözüm bulmuştur. 

Atatürk’ün bir birey ve vatandaş olarak kendi kimliğini ortaya 

açıkça koyması açısından da, ele aldığımız dönemin ayrı bir önemi 

vardır. Çünkü Atatürk, o güne kadar alışılmış devlet adamı portresinin 

çok ötesinde bir tavır sergilemiştir. Herşeyden önce iyi bir devlet 

adamı olan Atatürk’ün, bu süreçte kültür adamı kimliği ile de halkının 

karşısına çıkması ki O bunu bir plan dahilinde ya da gösteriş 

için yapmamıştır, onun kimliği konusundaki bazı soruları da ortadan 

kaldırmıştır. Onun kimi zaman Senfoni Orkestrası için davul zurna 

temin etmeye çalışması, kimi zaman opera provalarına gitmesi ya 

da bir tiyatro eserinin sahneye konması için yardımcı olması bu tablonun 

netleşmesinde büyük rol oynamıştır. Şüphesiz bunlar, sıkıntı, 

şikâyet ve sorunların en yoğun olduğu dönemlerde onun nefes alabildiği, 

belki de kendi kendisiyle başbaşa kalabildiği nadir anlardan 

biridir. 

Bütün bu anlatmaya çalıştığımız hususlar, resmileşen ve uygulanmaya 

çalışılan kültür politikalarının farkını ortaya koymaktadır. 

Ama bunların haricinde aynı dönemde yapılan faaliyetlerin başarısı 

konusunda da bazı tespitler yapmak gerekmektedir. Herşeyden önce, 

yürütülen politikaların bir kısmı başarılı olurken bir kısmının ise 

yarım kalmasından veya dirençle karşılaşmasından ötürü istenen 

sonuca ulaşamadığı görülmüştür. Ama değişmeyen ve insanı şaşırtan 

tek şey, hem modernleşecek ve kendi kültürünü koruyacak hem 

de devletle halkın bütünleşeceği Modern Türkiye’yi yaratma projesinde 

milliliği ve çağdaşlığı prensip edinen Atatürk’ün, Türkiye 

Cumhuriyeti’nin temelini kültürle sağlamlaştırmak için harcadığı 

çaba ve sahip olduğu enerjidir. Nitekim bu süreçte kültürel yapının 

yeni baştan inşa edilmesi için kılık kıyafetten alfabeye, üniversiteden 

hukuk sistemine kadar her alanda yeniden bir düzenlemeye gidilmiş, 

kanunlar çıkarılmış ve yeni müesseseler kurulmuştur. Laikleşme yönünde 

atılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu, Hilâfetin Kaldırılması gibi 

temel adımlar da bu politikanın gerçekleşmesinde önemli rol oynamıştır. 

Atatürk geçen süre içersinde bütün çalışmalarını büyük bir 

inanç, şevk ve duyarlılık ile yapmıştır.

562 


1923-1938 yılları arasında yapılması gereken herşey, atılan her 

adım belli bir program ve plan dahilinde yapılmıştır. Siyasal, kültürel 

ve ekonomik alanlarda kendine özgü, bağımsız bir düşünce yapısına 

sahip olduğunu gördüğümüz Atatürk, tüm bu çalışmalarını kimi 

zaman bir dramaturg kimi zaman bir müzik adamı hassasiyeti ama 

herşeyden de öte öncelikle bir devlet adamı sıfatıyla ele almıştır. Bu 

esnada her türlü bilimsel ve sosyal çalışma yapılmış, hemen akabinde 

de bunların toplumda yerleşip benimsenmesi ve başarılı sonuçlar alınabilmesi 

için gereken eğitim kurumları açılmıştır. Ancak buna rağmen 

1930’lar Türkiye’de tam bir geçiş hatta arayış dönemi olmuştur. 

Öyle ki, büyük bir değişim sürecinin içine giren ve yaşanan radikal 

değişimin hızından buhranlar yaşayan cemiyette, zaman zaman herkes 

bunun acısını çekmiştir. Atatürk, kendi nezdinde ekonomi, devlet, 

bilim ve sanat eksenli olan kültürü ve kültür meselesini çok iyi 

algılamış, halka da o şekilde anlatmaya çalışmıştır. Fakat halkın onu 

ve yapılanları algılama düzeyi, ne yazık ki Atatürk’ün kendi toplumunu 

algılama, anlama ve analiz etme düzeyine istenildiği oranda 

yaklaşamamıştır. Çünkü hâkimiyet kaynağının asıl kendisi olduğu 

bilincini hâlâ kavrayamamış, örf ve adetlerine son derece bağlı ve 

geleneksel bir toplum yapısına sahip olan Türk halkı, kendisine sunulan 

radikal değişim önerilerine karşı zaman zaman direnç göstermiştir. 

Şüphesiz bunda toplumun yapısı kadar, Osmanlı döneminde 

konuşulup tartışılması dahi mümkün olmayan pek çok konunun gündeme 

getirilmesinin de etkisi büyüktür. Nitekim getirilen sosyal değişim 

önerilerine halkın bir kısmı hemen onay verirken bir kısmı da 

şiddetle karşı çıkmıştır. Zaten halkın yüzyıllık geleneğini birkaç ay 

ya da birkaç gün içinde terk etmelerini beklemek mümkün değildir. 

Hedeflenen değişimin bir anda olmayacağı gerçeğinin farkında olan 

Atatürk de, bu noktadan hareketle öncelikle bu konuların halkla konuşulması 

ve bunların halka anlatılıp desteklerinin sağlanması için 

uğraşmıştır. Atatürk belki bir birey olarak bu teması kendi ölçüleri 

çerçevesinde gerçekleştirebilmiştir, ancak eğitimi ve kültürü halka 

götürmekle vazifeli bir avuç aydının bu teması ve diyaloğu kurma 

konusundaki başarıları çok parlak değildir. Osmanlı’dan beri gelen 

aydın-halk ayrımı ve kopukluğu, maalesef bu aşamada da ortadan 

kalkmamış, halk yapılanları özümseyip kabul etmeye çalışırken, aydınlar 

da sahip oldukları bilgi ve modernizm anlayışı ile aradaki me-


safenin daha çok açılmasına neden olmuşlardır. Kendilerinden çok 

şey beklenen ve büyük misyonlar yüklenen aydın kesim bu süreçte 

sürekli bir arayış içerisindedir. Bazen aradıklarını bulduklarını sanmışlar 

bazen de bulamayacaklarını sanarak bunalıma girmişlerdir. 

Nitekim Ankara’da Atatürk’ün etrafında bulunan ve aydın olarak tanımlanan 

bu grubun, özellikle otuzlu yıllarda modernleşmeyi şeklen 

benimsemesi yani modernleşmeyi rejimin değişmesi ve kendi hayatlarının 

lüküsleşmesi olarak algılamaya başlaması da modernleşme 

dinamiklerinin ne yazık ki tam olarak algılanamadığının işaretidir. 

Fakat köylü Türkiye’yi, modern ve şehirli bir Türkiye’ye dönüştürmeye 

son derece kararlı olan Atatürk, bir inkılâpçı olarak değişime 

her zaman açık olmuş, halkının kendi hızına ayak uyduramamasına 

da büyük bir sabır ve hoşgörüyle yaklaşmıştır. 

Otuzlu yıllara damgasını vuran bu politikanın hareket noktaları, 

aynı zamanda konumuzun ana başlıkları olan halk faaliyetleri, dil ve 

tarih çalışmaları ile sanat alanında yapılan değişiklikler olarak belirlenmiştir. 

Bilindiği gibi, 1930’a kadar yapılan işlerin toplumca tam 

olarak benimsenemediğinin çeşitli vesilelerle ortaya çıkması, yepyeni 

bir hareket planını devreye sokmuştur. Böylelikle mevcut durum, 

inkılâbın önemini, hususiyetlerini ve yapılan değişimi yurdun en ücra 

yerlerine kadar götürmek ve bunları halka anlatabilmek için yani 

halk için halka gitmek olarak belirlenen bir girişimin tetikleyicisi 

olmuştur. 1930 yılına kadar özellikle halkın kendi iradesine sahip 

olması konusunda beklediği değişimi göremeyen Atatürk de bunu 

devlet eliyle yapmayı ve devleti halkla buluşturmayı tercih etmiştir. 

İşte Atatürk inkılâplarının özünü teşkil ettiğini söyleyebileceğimiz 

halkçılık anlayışı ile başlayan bu hareket, Türk insanının devlete ve 

kendisine olan bakış açısının değiştirilmesi yönüne kilitlenmiştir. Bu 

bağlamda yapılan çalışmalarda dönemin birer sivil toplum örgütü 

olarak çalışan Türk Ocakları ile Halkevlerinden de istifade edilmiştir. 

Büyük bir boşluğu dolduran bu iki teşkilât vasıtasıyla halka, asıl 

hâkimiyet ve güç kaynağının kendisi olduğu anlatılmaya 1268 çalışılmıştır. 

Aslında halkçı düşüncelerin Türk düşünce hayatına girdiği, 

halka ulaşmanın yollarının arandığı ve onun ülke meselelerine ortak 

edilmeye çalışıldığı dönem II. Meşrutiyet’tir. Bu süreçte gerek 

1268 Eraslan, a.g.e., s. 272.

564 


İslâmcılar gerekse Türkçüler halkın sorunlarını tespit ederek çözüm 

yolları aramaya ve aydınla halkı buluşturmaya çalışmışlardır. Hatta 

bu dönemde, daha sonra politika haline dönüşecek olan köycülük 

tartışmaları dahi geniş yer tutmuştur. Yalnız, İslâmcılık, Osmanlıcılık, 

Türkçülük gibi fikir akımlarının uygulama alanı bulamadıkları 

Türk toplumunda, bu sorunu çözmek ve halk ile aydını aynı hedefe 

yönlendirmek mümkün olmamış, yani ne aydın halka doğru yürüyüşünü 

hızlandırabilmiş ne de halktan beklenen tepki alınabilmiştir. Bu 

arada, Osmanlı Devleti’nin yenileşme hareketinde yönetim, tasarladığı 

yenilikte halkın katılımını ya da halk ile ortak hareket etmeyi 

hiçbir zaman düşünmemiştir. Oysa ki Atatürk en başından beri halkını 

yaptığı değişime ortak etmek için çaba sarfetmiştir. Her iki dönem 

gözönüne alındığında, Cumhuriyet döneminde halk ve halkçılık adına 

büyük adımlar atıldığı, ancak yine de yapılması düşünülen işlerin 

arzu edilen seviyeye ulaşamaması konusunda meşrut dönemle büyük 

benzerlikler yaşandığı görülmüştür. Nitekim bu tespitten hareketle, 

bütün uğraşlara rağmen devletle milletin işbirliği içinde çalışmasının 

ve belirlenen hedefe birlikte yürüme çabasının tam anlamıyla hayata 

geçirilemediğini ve halkı tüm uğraşlara rağmen bu alana çekmenin 

çok kolay olmadığını söylemek mümkündür. 

Zaten Atatürk’ün başlattığı bu mücadelenin onbeş yıl gibi kısa 

bir sürede sonuçlanmasını beklemek büyük bir hayalperestlik olacaktır. 

Çünkü zamanın kısa oluşu, yapılacak işlerin çokluğu ve en 

önemlisi de kadro eksikliği yapılması gerekenleri engelleyeci unsurlardır. 

Bu süreçte değişmeyen tek şey ise, herşeyi yine bir kişiden 

beklemektir. Bir zamanlar devlet babadan beklenen iyilik, yerini şahıslardan 

talebe bırakmıştır. Nitekim bu eğilimin farkında olan Atatürk, 

“büyük bir tevekkül ve rehavet içinde” olan halkın şimdi de 

kendisinden herşeyi beklediğini görmüş ve zaman zaman bu durumun 

yarattığı baskıyla tepki göstermiştir. Öyle ki, 1930 yılında çıktığı 

bir Akdeniz seyahati esnasında memlekette gördüğü perişanlık, 

yokluk ve şikâyet üzerine büyük bir ümitsizliğe düşmüş ve yanında 

bulunan Hasan Rıza Soyak’a “nihayet ben de bir insanım be birader, 

kutsi bir kuvvetim yoktur ki” 1269 ifadeleri ile kendisinden insan üstü 

bir gayret beklendiği için yakınmıştır. 

1269 Soyak, a.g.e., s. 405.


Halkın bir bütün olarak hareket etmesi, aralarında bulunması 

gereken öğelerin birbiri ile yakın ilişkisini doğurmaktadır. Ortak bir 

amaca bağlanmada aracı olan temel unsurların başında ise şüphesiz 

toplumun bizzat benimsediği ve süreç içerisinde yarattığı dil ve tarih 

olguları gelmektedir. Bu nedenle kültürel yapının inşasında en etkili 

girişim dil ve tarih alanlarında yapılan çalışmalardır. Atatürk işe, 

kalkınmanın temeli olan dil ve ardından da tarih ile başlamıştır. Tabii 

ki Atatürk bir dilci, tarihçi, antropolog ya da sanatçı değildi. O, herşeyden 

önce bu ulusa bağımsızlığını kazandıran büyük bir komutan, 

lider ve devlet adamı idi. Ancak O, hiç eğitimini almadığı konularda 

dahi sahip olduğu bilgisi, ileri görüşlülüğü, tecrübesi ve sezgileri ile 

ilerlemiş ve meseleleri en can alıcı noktalarından ele alarak problemleri 

çözmeye çalışmıştır. 

Atatürk’ün dil ve tarih konusundaki bu hassasiyeti, onun Cumhuriyetin 

onuncu yıl dönümü münasebetiyle yapılan bir baloda söylediği, 

“zamanla kültür vahdeti siyasi vahdete erişir” sözleri ile bir 

anlam kazanmakta ve asıl hedefini göstermeye fazlasıyla yetmektedir. 

Aslında onun bu konudaki fikir beyanı, baloda bir gencin, 

gençliğin ideoloji istediğini söylemesiyle başlamıştır. Talebe Cemiyeti 

Başkanı olan Mehmet Ali isimli bu genç, Atatürk’e önce Cumhuriyetin 

ilânı ve toplumda yapılan değişikliklerin gerçekte maddi 

işler olduğunu, bunların birer ideal olarak nitelendirilemeyeceğini 

söylemiş, sonra da “ideoloji tutulmaz, yaklaştıkça uzaklaşır. Gençlik 

nereye gidecek?” diyerek Cumhuriyetin ideoloji meselesini gündeme 

getirmiştir. Atatürk bunun üzerine gence “Ben Cumhurbaşkanınızım. 

Türkiye onbeş milyon. Herbirinizi çevirip, ideal budur diye 

aşılayamam. Ne düşünüyorsam Maarif Bakanı’na söylerim, o yolla 

yayılır” demiştir. Balo devam ederken aynı kişiyi tekrar yanına çağıran 

Atatürk, bu kez de gence hitaben şu konuşmayı yapmıştır: “Biz 

onbeş milyonuz, dünyadaki Türkler onbeş milyondan ibaret değil. Şu 

haritaya bak; dünyanın her tarafında Türkler yaşıyor. Bugün için siyasi 

bir vahdet düşünülemez. Çeşitli engeller var. ‘Güneş Dil Teorisi’ 

üzerinde durmam bunun için. Dil-tarih inkılâbını yaymak istiyorum. 

Meseleye bir kültür birliğinden başlamak lâzım. Evvelâ lehçemizi 

düzeltelim. Türkiye’de konuşulan Türkçe, bütün Türk âleminde anlaşılmalıdır. 

Zamanla kültür vahdeti siyasi vahdete erişir. Ama yüz

566 


yıl sonra, ama elli yıl sonra...Bundan büyük ideal olur mu?” 1270 . Bu 

sözler, oluşturulmak istenen yeni Türk kimliğine ulaşmanın ancak 

ortak bir dilin konuşulması ve ortak bir geçmişin benimsenmesi ile 

olacağının işaretidir. Atatürk’ün dil ve tarih alanlarında giriştiği çabalar, 

şüphesiz arzu edilen kültür birliğinin sağlanmasına verdiği 

önemi ve Türk gençliğine gösterdiği ana ideolojiyi yansıtması açısından 

da büyük önem arzetmektedir. 

Bu arada, Türk inkılâbının ideolojisinin belirlenmesi ve bunun 

esaslarının millete, özellikle de gençlere benimsetilmesi yolunda 

atılan adımlar sadece sözü edilen balo ile sınırlı kalmamıştır. Örneğin, 

1932-35 yılları arasında yayımlanan Kadro dergisi de kısa yayın 

süresi boyunca bunu tartışmıştır 1271 . Türkiye’nin düşünce hayatında 

önemli bir rol oynadığı söylenen Kadro dergisinde, beş kişilik yazı 

ekibi 1272 tarafından Türkiye’nin pek çok sorunu tartışılmış, ama bunların 

içinde en geniş yer tutan konu, Türk İnkılâbı’nın yorumlanması 

ve ona ideolojik bir boyut kazandırılmaya çalışılması olmuştur. 

Türkiye’de yeni kimliğin yerleştirilmesi adına girişilen öz Türkçecilik, 

Türkçülük, köycülük gibi çalışmalar, böylelikle hem kimliğin 

tarihsel ve toplumsal temellerinin oturtulmasına hem de sözü edilen 

ideolojinin şekillenmesine önemli katkılar sağlamıştır. Türkleşmenin 

ve Batılılaşmanın senteziyle ortaya çıkan yeni Türk kimliği ve 

Cumhuriyet ideolojisinin şekillenmesinde ve bunun halka ulaştırılmasında 

basın da büyük rol oynamıştır. Nitekim bu uğurda girişilen 

çabaların Türk toplumuna yansımaları başta Hakimiyet-i Milliye gazetesi 

olmak üzere pek çok yayın organında işlenmiştir 1273 . 

Türk insanına milli bir kimlik kazandırılmaya çalışıldığı bu dönemde, 

hiç şüphesiz dil önemli bir araç olarak kullanılmıştır. Bu 

bağlamda öncelikle eski kültürün birikimini bünyesinde barındıran 

1270 Tanju Cılızoğlu, “Kader Bizi Una Değil Üne İtti”, Çağlayangil’in Anıları, 

Çağlayangil’le Anılar, Büke Yay., İstanbul 2000, s. 64-65. 

1271 Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal, C. III, Remzi Kitabevi, 

İstanbul 1995, s. 457. 

1272 Kadro Dergisi’nin önemi ve çıkaranlar hakkında bk. Murat Belge, “Kadro’nun 

ve Kadrocular’ın Hikâyesi”, Yeni Türkiye, Cumhuriyet Özel Sayısı, Eylül- 

Aralık 1998, S. 23-24, s. 756-772. 

1273 Ayrıntı için bk. Hayati Tüfekçioğlu, “Cumhuriyet İdeolojisi ve Türk Basını”, 

İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, S. 3, İstanbul 1992, s. 45-96.


Arap alfabesi yerine Latin alfabesinin getirilmesi, yeni Türkiye’nin 

hedeflerine ulaşmasında kolaylaştırıcı bir rol oynamıştır. Yapılan 

çalışmaların ana hedefi ise, Türk dilinin çok eski bir geçmişe sahip 

olduğunu yani Türkçe’nin köklü bir dil olduğunu ispatlamaya 

çalışmaktır. Nitekim bu uğurda başlatılan öz Türkçe çalışmaları 

Türkçe’nin sadeleşmesi ve yeni bir yapıya bürünmesinde büyük rol 

oynamıştır. Görülen o ki, dildeki yabancı kelimelere karşı açılan savaş, 

dünyadaki dil çalışmalarına paralel olarak yürütülmüştür. Tıpkı 

İtalya’da olduğu gibi dildeki yabancı sözcükler atılmaya ve dil ulusal 

gücü içinde geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu hızlı çalışma ortamında 

kimi büyük bir hevesle ve samimiyetle kimi de ortama ayak uydurup 

kabul görme derdine dilde sadeleştirme işine soyunmuştur. Nitekim 

filolog ve lenguist kadronun darlığı, herkesin inkılâp ateşiyle bu işe 

soyunması ve özellikle de Atatürk’e yaranmak amacıyla yapılan teşebbüsler 

yeni alternatiflerin üretilmesine neden olmuştur. Tabii ki 

bu ortamda olan Türkçe’ye olmuştur. Öyle ki, öz Türkçe çalışmalarının 

aşırıya kaçması, yapılmak istenen değişimin tam anlamıyla 

idrak edilememesi, bu serüvene Güneş Dil Teorisi ile farklı bir boyut 

kazandırmıştır. Ancak yine de, yapılan tüm bu dil çalışmaları çok 

sayıda eserin yazılıp basılmasıyla ve Türkçe’nin ulusal bir kimlik 

kazanmasıyla sonuçlanmıştır. 

Bütün bunların yanı sıra, harf inkılâbı haricinde ülkede okumayazma 

seferberliğinin başlatılması, Millet Mekteplerinin açılması, 

eğitmen ve öğretmen ihtiyacının karşılanmaya çalışılması da bu 

hareketin bütünleşmesinde iyi birer fırsat olmuştur. Atatürk ülkede 

başlattığı kültür seferberliği sürecinde üstlendiği Başöğretmen sıfatı 

ile hamalından bakkalına kadar tüm vatandaşlarını kucaklamak için 

yoğun çaba sarfetmiştir. 

Diğer yandan tarih çalışmaları da son hızla devam etmiştir. Bu 

bağlamda Türklere kendi dilinin ve tarihinin zenginlikleri tanıtılmaya, 

tüm dünyaya da Türklerin eski bir geçmişe sahip oldukları ve 

medeniyete önemli katkılar sağladıkları ispatlanmaya çalışılarak yeni 

tezler geliştirilmiştir. 1930’larda ütopik ve hatta destansı bir tablo 

çizdiği görülen tarih tezinin, aslında bugün, var olma mücadelesi 

veren bir milletin kendisini dünyaya ispatlamak için verdiği bir çaba 

olarak tanımlanması mümkündür. Herşeyden önce, bu araştırmalar

568 


Türklere kendi geçmişini düşünme ve araştırma şansı vermiş, yeni 

bir bakış açısı getirmiştir. Dolayısıyla bu durum hem eski tarih anlayışının 

değişmesine hem de getirilen yeni tarih anlayışı çerçevesinde 

bunların bilimsel bir metot ve değer kazanmasına neden olmuştur. 

En önemlisi ise, o günlerde yapılan çalışmalar tarih yazımının zorluğunu 

ve ciddiyetini ortaya çıkarmıştır ki, bu sonuç daha sonra tarih 

araştırmalarının konusunda uzman tarihçiler tarafından ele alınması 

gerektiğini herkese göstermiştir. Bu noktada Atatürk’ün kişisel çabası 

ve yaklaşımı, bugün ülkede ilmi ve objektif tarih araştırmalarının 

ortaya çıkmasında önemli bir etken olmuştur diyebiliriz. 

Ayrıca tarih adına verilen bu mücadele, tarihimizin ilmi metotlar 

ile araştırılması için tarih kongreleri gibi bir geleneği de başlatması 

açısından önem taşımaktadır. Bu tür girişimler, şüphesiz tarih araştırmalarının 

artmasına, hızlanmasına ve dolayısıyla da sayısız eserin 

ortaya çıkmasına zemin hazırlayacaktır. Kısacası 1930’larda tarih ilmi 

adına verilen mücadele, Türkiye’de modern bir tarih yazıcılığının 

ve bilimsel araştırma ortamının doğmasını sağlamıştır. 

Atatürk bu kapsamda, ilmi çalışmaların hızlanması için Türk Dil 

Kurumu ve Türk Tarih Kurumu gibi müesseselerin kurulmasına da 

öncülük etmiştir. En mühimi ise, arkeoloji ve antropoloji alanlarında 

yapılan çalışmalar ve elde edilen sonuçlardır. Yapılan arkeolojik 

kazılar sayesinde Türkiye’nin tam bir açık hava müzesi haline 

gelmesi sağlanmış, çok sayıda genç yurt dışına eğitime gönderilmiş 

ve bu alanda yayın faaliyeti başlatılmıştır. Yine antropoloji alanında 

1930’larda dünyaya damgasını vuran ırki çalışmalar ön plana 

çıkmış, çalışmalar da genelde bu alanlarda sürdürülmüştür. Yalnız, 

Türkiye’de yapılan antropolojik tetkiklerin ve antropometrik ölçümlerin 

ırki bir fantazi olup olmadığı ise hep tartışılmıştır. Fakat 

Türkiye’de bu süreçte, tıpkı Almanya’da olduğu gibi ırk ayrımına 

ve sınıflamaya yönelik bir tutum içerisine hiçbir zaman girilmemiş, 

aksine, yapılan çalışmalar sadece Türklerin fiziki özelliklerinin tespitine 

ve onların dünya medeniyetindeki yerlerinin belirlenmesine 

yöneltilmiştir. Fakat gerek alfabe değişimi gerekse tarih alanında 

yapılan bütün çalışmalar, ülkede ciddi tartışmaların yaşanmasına 

neden olmuş, hatta bu radikal değişimin toplumda büyük değişiklikler 

meydana getireceğine dair korkular ve sert tepkiler yükselmiştir.


Oysa ki Türkiye o günlerde çoktan değişim sürecinin içine girmiş, 

hatta değişmeye bile başlamıştır. Ortaya çıkan tablo, yaşanan gelişmelerin 

bu değişimin tabii bir sonucu olduğu yolundadır. 

Sözü edilen bu çalışmaların yapılmasında ve değişimin halka 

anlatılıp benimsetilmesinde ülkedeki sosyal ve kültürel faaliyetlerin 

yürütücüsü rolündeki Halkevlerinin büyük rolü vardır. Zaten gerek 

TDK, TTK ve Türkiyat Enstitüsü gerekse Halkevleri gibi kuruluşlar, 

kültür politikalarının en yakın takipçisi ve uygulayıcısıydılar. Ancak 

ülkenin millileşme ve çağdaşlaşma ekseninde değişip gelişmesinde 

büyük rol oynayan bu politikanın başarısı konusunda bazı fikir ayrılıkları 

söz konusudur. Çünkü tüm uğraşlara rağmen yürütülen politikadan 

beklenen sonucun alınıp alınamadığı hep tartışılmıştır. Ancak 

şu çok açıktır ki, Atatürk’ü gerçek manada anlayan devlet adamlarının, 

aydınların yeterli olmaması, bütün çabalara rağmen devletle 

halkın istenen düzeyde buluşamaması ve Atatürk’ün reform saatini 

çok hızlıya kurması ile bazı şeylerin değişimi konusunda gösterilen 

sabırsızlıklar gelişmelerin istenildiği gibi gerçekleşmesini önlemiştir. 

Köylü Türkiye’nin yerini, milliliğin ve modernizmin esas olduğu 

şehirli Türkiye’nin alabilmesi için, hukuki yapıdan eğitim sistemine 

ve hatta yaşam tarzına kadar herşeyin değiştirilmesi adına 

hazırlanan sosyal ve kültürel değişim formülünün, toplumun tamamını 

etkileyip etkilemediği ise geçen zaman zarfında sürekli tartışılmıştır. 

Yenilikler, herşeyden önce %75-80’i köylü olan Türkiye’de 

köylünün yaşamını pek fazla etkileyememiştir. O yüzden de modern 

tekniği, değişimi, halka daha doğrusu köylüye götürmede özel bir 

çaba sarfedilmiştir. Halkevleri ve daha sonraları da Halkodaları ile 

başlatılan okuma yazma seferberliği ile onlara ulaşılmaya çalışılmıştır. 

Ama yapılan değişimin etkisi buna rağmen en fazla şehirlerde 

görülmüştür. Bilindiği gibi, Osmanlı’dan beri modernleşme deyince 

akla ilk gelen şey şekli değişmedir. Nitekim Cumhuriyet’in ilk yıllarında 

ve özellikle de 1930’lu yıllarda modernleşme sadece siyasi 

rejimin ve hayat biçiminin modernleşmesi olarak algılanmıştır. Öyle 

ki, daha yirmili yılların ortalarından itibaren başta Hakimiyet-i Milliye 

olmak üzere dönemin önde gelen gazeteleri Türkiye’nin değişen 

insan manzaralarından örneklerle doludur. Gazeteler hazırladıkları

570 


halk sayfalarında yeni yaşamın kıyafetle başlayacağını, bunun “insan 

gibi” yaşamanın ilk göstergesi olduğunu yazarak, dans nasıl 

edilir vs. türünden yazılarla da halkı aydınlatmayı hedeflemişlerdir 

1274 . Yine Yakup Kadri’nin Ankara romanında da o günlerin ve 

değişim çabalarının anlatımını bulmak mümkündür 1275 . 1930’ların 

köylü Türkiyesinde değişim, insanların daha doğrusu aydınların, şık 

elbiseler temin ederek balolara gitmesi, kır gezintileri ve partileri 

düzenlemesi, evlerinin eşyalarını Avrupaî bir tarzda yeniden temin 

etmeleri ve Ankara’nın ışıklandırılmış ana caddelerinde hayatlarının 

lüküsleştiğini herkese özellikle de yönetimde bulunan kadroya göstermelerinden 

ibaret bir çaba olarak kalmıştır. Oysa ki o günlerde değişimin 

üssü haline gelen Ankara’nın arka sokaklarında aydınlığın, 

yolun ve değişimin uğramadığı mahalleler ve insanlar da yaşıyordu. 

İşte zaten sorun, Osmanlıdan itibaren söylene gelen aydın-halk ikilemine 

son verilmesi ve halkla-aydını, halkla-devleti buluşturup kucaklaştırabilmekti. 

Fakat modernleşmenin asli şartlarının algılanamaması, 

eğitimin öneminin yeterince kavranamaması, rasyonelliğin 

yaygınlaşamaması, (hâlâ) sembol ve sloganlarla yaşanıyor olması 

ve en mühimi de zihniyet problemini halledemeden maddi konforu 

benimsemedeki azmimiz sayesinde bugün bile arzu edilen iletişimin 

tam anlamıyla kurulabildiğini söylemek oldukça güçtür. Bu bağlamda, 

daha öncede yapmış olduğumuz tespit üzere, otuzlu yılların ana 

hedefi olan bu ilişkinin kurulabilmesi ve temasın artırılabilmesi yönünde 

bazı problemlerin olduğunu, bu mevzuda istenen verimin tam 

manasıyla alınamadığını söylemek mümkündür. 

Bir devri en iyi anlatan, şüphesiz o devrin sanat eserleridir. Sanat, 

bir cemiyetin içinde yaşadığı devrin aynasıdır. Bu bağlamda 

Atatürk’ün, hayatı boyunca sanat açısından iki tutum sergilediği görülmüştür. 

Bunlardan birincisi, sanatı vazgeçilmez bir olgu olarak 

kabul ederek bunu tüm ulusa benimsetmek istemesi, ikincisi de sanatı 

dogmalardan uzak tutmaya çalışmasıdır. Sanatın Allah vergisi bir 

yaratma gücüne dayandığına olan inancı ve taklidi reddeden yapısıyla 

Atatürk, her zaman milli hislerden söz etmiştir. Türk milletinin güzel 

sanatları sevmesi için bu uğurda hiçbir çabadan kaçınmamıştır. 

1274 Tüfekçioğlu, “Cumhuriyet İdeolojisi ve Türk Basını”, s. 82-86. 

1275 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ankara, İletişim Yay., İstanbul 2003.


Medeniyette sanatın önemli bir yeri olduğunu gören Atatürk, sanatta 

milliliğe verdiği önem ve çabasıyla çok sayıda sanat eserinin ortaya 

çıkmasına da vesile olmuştur. Ayrıca yaptığı inkılâplar ve geliştirdiği 

politikalar ile bir estetik değerler sistemi getirip yerleştirmeye amaçlayan 

Atatürk, örf, adetler, gelenekler ve halkın zevki ve beğenisi gibi 

konularda gereken hassasiyeti de göstermeye çalışmıştır. Nitekim 

kadınların giyimi, tek sesli müzik gibi konularda aşırı şiddet ve tepki 

gösterilmesini önleyerek duyarlı davranmayı bilmiştir. Daha doğrusu 

O, çeşitli alanlardaki değişimi zamana bırakmıştır. Aslında, üç 

dört ay içinde değişen yeni alfabeye uyum sağlamaya çalışan, Türk 

Sanat Müziği yerine senfoni orkestrası dinlemek için kendisiyle mücadele 

eden, şehirlerin ortasında yerleştirilmeye başlanan heykellere 

ısınmaya çalışan halkın da tek tesellisi ve yardımcısı geçen zaman 

olmuştur. Hürrem Sultan’ın bir zamanlar söylediği belirtilen “Sözüm 

ki tek sana geçmez, celladımsın ey zaman” şeklindeki sitemi de zaten 

kimsenin karşı koyamadığı tek ve değişmez gücün zaman olduğunu 

göstermeye yetmiyor mu? 

Atatürk radikal ve cesur değişimlerde her zaman öncü olmuştur. 

Öyle ki, cesur tavrıyla değişime önce kendisinden başlamıştır. 

Çok sesli müziğe alışmak ve bir müzik zevki yaratmak için önce 

kendi dinlemiş, sanatçıları, orkestraları huzuruna getirtmiş ve meclislerinde 

çok sesli müziğe yer vermeye çalışmıştır. Sonra da bunu 

halka sunmuş ve onların da bu müzik türünü dinlemelerini istemiştir. 

Resimle önce kendi tanışmış, resimlerini, heykellerini yaptırmış, 

pozlar vermiş, ondan sonra da halkından bu sanatı takip etmesini 

ve anlamaya çalışmasını talep etmiştir. Kısacası halk her değişimde 

önce O’nu görmüştür. Öyle ki, heykel sanatına bile halk, şehirlerin 

orta yerlerinde yapılmaya başlanan Atatürk heykelleri sayesinde ısınır 

hale gelmiştir. Bu tıpkı şapka inkılâbı gibidir. Gazi şapkayı yine 

önce kendisi giymiş, sonra da Kastamonu’da bunu halkından istemiştir. 

O’nun bu tavrı, toplumu değişime hazırlama rolünü kendisinin 

üstlendiğinin, cesaretinin ve kararlılığının bir göstergesi olması 

açısından büyük önem taşımaktadır. 

Sanata olan ilgisi, duyarlılığı ve hatta giyim tarzıyla bile özel 

bir insan olduğunu ispatlayan Atatürk tam bir gönül adamıdır. Güzel 

olan herşeye aşık olduğunu söyleyen Atatürk, her zaman halkın için-

572 


de bir devlet adamıdır. 1935 Ağustosunda yerleştiği Florya’da teşrifat 

kurallarını ve güvenlik tedbirlerini yok sayarak halkla buluşması, 

çoluk-çocuk herkesle birlikte denize girerek onlarla sohbet etmesi ve 

hatta mayosuyla görüntü vermekten bile çekinmeyen tavrıyla renkli 

kişiliğini herkese ispatlamıştır. Güzel zeybek oynayan, kendine has 

figürleri olan ve halkın içindeyken gerçekten eğlenen Atatürk, sanata 

ve sanatçıya da büyük bir hürmet göstermiştir. Milletinin her ferdine 

karşı benimsediği bu sorumluluk duygusu, onun sofrasında da çalışmaya 

dönüşmüştür. Böyle olunca da milletin sofradaki temsilcileri, 

siyasetçilerin yanı sıra, Vasfi Rıza Zobu’dan Muhsin Ertuğrul’a, 

Adnan Saygun’dan İbrahim Çallı’ya yani tiyatrocusundan ressamına 

kadar hep farklı kesimlerden oluşmuştur. Kimi zaman verimli bir iş 

masasına kimi zaman da bir imtihan meclisine dönüşen bu toplantılarda 

akılcı düşünceye yol açmak için sofra hep bir araç olarak kullanılmıştır. 

Nice fikirlerin tartışıldığı, nice değerli insanın yer aldığı 

ve âdeta bir okul haline gelen bu sofra, 1938 Kasımından sonra bir 

daha kurulmamıştır. Bütün bu özellikler, halkıyla barışık, iç içe ve 

samimi bir insan olan Gazi’nin insani yönünü ortaya koyan temel 

hususlardır. O, yarattığı bu ortam ve sahip olduğu vasıflar sayesinde, 

1930 ve sonrasında Türk sanatçıların her alanda yetişmesine ve orijinal 

eserler vermelerine öncülük etmiştir. Sanatçılarla sürekli iletişim 

halinde olan Atatürk, kimi zaman çok tartışılsa da, eserler sipariş 

ederek üretimin artırılmasına destek sağlamıştır. 

Atatürk kendi kişisel beğenisini tamamen bir tarafa bırakarak 

yeni, çağdaş bir Türk müziği oluşturma çabası içindedir. Evrensel 

ölçülerde bir Türk müziği yaratma projesinde örgü tekniği ise çok 

seslilik olarak belirlenmiştir. Bu hedef doğrultusunda halka, Türk 

İnkılâbında müziğin önemi ve fonksiyonları anlatılmaya çalışılmıştır. 

Ancak bu çabanın ne kadar fonksiyonel olduğu ve başarı sağladığı 

tartışmalıdır. Çünkü Cumhuriyet döneminde resmi makamlar 

müziğe sürekli müdahale etmiştir. Sonuçta çok sesli müzik devletin 

tercihidir, halkın değil. Hatta bu tür müdahaleler, istenen müzik türleri, 

teşvik edilen müzik türleri ya da yasaklanan-istenmeyen müzik 

türleri şeklinde bir ayrımı da meydana getirmiştir. Bunlar 1920 sonları 

ve 30 başlarından itibaren gördüğümüz, devletin sistematik müdahalelerinin 

somut birer örneğidir. Ayrıca Resim İnkılâbı, Edebiyat


İnkılâbı ya da Tiyatro İnkılâbının söz edilmediği bir ülkede, kültür 

inkılâbının belki de en radikal yönünü oluşturan Musiki İnkılâbı ile 

âdeta halkın “kulak zevkinin” yönlendirilmesi, özgürlüğünün kısıtlanması 

söz konusudur. Bu şüphesiz müzik sanatının “inkılâbın 

amaçlarına en iyi hizmet edeceği düşünülen bir araç” 1276 olarak görülmesi 

dolayısıyla gerçekleştirilmiştir. 

Tek ses ve çok ses tartışmaları Cumhuriyetin ilk yıllarından 

beri hâlâ tartışma yaratmaktadır. Ancak bugün bu müzik türlerinin 

gerekliliğini tartışmak çok da doğru değildir. Çünkü artık ne Türk 

musikisini hor görmek mümkündür ne de Batı müziğine sırt çevirmek. 

Gerçekte herkesin iki müzik türünü de kabul etme zorunluluğu 

vardır. Türk müziği de kendine göre bir değerdir ve önemli bir dinleyici 

kitlesi mevcuttur. Daha önce de temas ettiğimiz gibi, Itri ya da 

Dede Efendi bugün yaşasalardı Batı müziğine kayıtsız kalabilirler 

miydi ya da tam tersi bir soruyla Batı müziği onlara ilgisiz davranabilir 

miydi? Bu noktada her iki soruya da olumsuz cevap vermek 

zor olacaktır. Aslında bu yüzyılda artık önemli olan, sanatta etkileşim, 

sentez ile öze dönme ve ona sahip çıkmadır. Örneğin, bugün 

insanlarımız baleye çok sık gitmiyorlar ama “Dansın Sultanlarına” 

büyük ilgi gösteriyorlar. Çünkü bu gösteri ilgilerini çekiyor, onda 

kendilerinden bir parça buluyorlar. Önemli olan kendimizi dünyayla 

özleştirirken, bizi yansıtanı da bulup ortaya çıkartabilmektir. Yani 

bale olacaksa, çayda çıra da olsun misali. 

Bu bağlamda asıl önemli olan, Türk müziğinin evrensel müzikteki 

yerini alabilmesi ve bunun için gereken her türlü çabanın gösterilmesidir. 

Atatürk’ün de belirlediği gibi, müzik sanatında evrenselliği 

yakalayabilmek tek amaç, bunu gerçekleştirmek için başvurulan 

yöntem çok seslilik de ancak bir araç olmalıdır. Peki bunun gerçekleşmesi 

için ne yapılmalıdır? Tabii ki, bazı tedbirlerin alınması gerekmektedir. 

Halka bu türü sevdirebilmek ve benimsetebilmek amacıyla 

sık sık açık hava bando konserleri vermek, senfonik orkestra 

ve oda müziklerinde oyun havalarımıza yer vermek, Türkçe sözlü 

parçaları çok sesli hale getirerek icra etmek 1277 , müzikle ilgili araç ve 

1276 Üstel, a.g.m., s. 42. 

1277 Ataman, “Çokseslilik Meselesi”, s. 239-251.

574 


gereçlerin gümrük işlemlerini kolaylaştırmak, vergi, harç ve resimleri 

azaltmak, özel kişi ve kuruluşların çalışmalarına maddi destek 

sağlamak gibi. Özellikle bu son belirtilen tedbirler daha önce Paul 

Hindemith tarafından ısrarla söylenmiştir. Ancak bugüne kadar çok 

fazla bir gelişme olmamıştır. Bu olumsuzlukta, ülkenin içinde bulunduğu 

ekonomik koşulların ve yaşanan krizlerin yanı sıra, yönetimde 

bulunan kadroların kültür düzeylerinin de etkili olduğu söylenebilir 

1278 . 

Gerçek olan şudur ki, manevi inkılâplar maddi inkılâplardan daha 

zordur. Musiki duygulara hitap ettiğine göre, bu inkılâbı da manevi 

inkılâplara dahil edebiliriz. Bu tür sosyal değişimlerde toplumun 

her kesiminin tüm gelişmeleri hemen benimsemesi söz konusu olamadığı 

gibi, bir müzik türünün toplumun tamamına hitap etmesi de 

beklenemez. Nitekim müzik inkılâbında da durum böyle olmuş, bir 

dönem yasaklanmasına rağmen alaturka müziğin yerini radyolarda 

hiçbir şey dolduramamıştır. Ama herşeye rağmen bu çabaların en 

olumlu yönü, Atatürk’ün topluma bir hedef göstermesi ve özellikle 

de Türk gençlerine müzik, tiyatro, resim vs. alanlarda yeni ufuklar 

açmasıdır. Türkiye Cumhuriyeti’nde kültürel yapının yeniden inşa 

edilmesi sürecinde, en uç değişme alanı olarak gösterilen müzik, artık 

gelişime ve değişime son derece açık hale gelmiştir. Bu arada bu 

tür inkılâplarda kısa sürede istenen seviyelere gelebilmenin zorluğu 

bilinen bir gerçektir, hatta bu kimilerine göre bir mucizeden ibarettir. 

Ancak asıl mucizeyi yaratan Atatürk’ün bizzat kendisidir. Çünkü O, 

Türk milletinin içine işlemiş bir lider olarak, gerçek inkılâbı insanların 

yüreklerinde ve beyinlerinde gerçekleştirmiştir. 

Atatürk’ün hayal ettiği gibi, artık Türkiye’de çok sesli Türk müziği 

adına operadan oratoryoya, senfoniden konçertoya, oda müziğinden 

(çeşitli oturumlarından, Üçül, Dördül, Beşil vs.) sonatlara 

kadar her türde sınırlı da olsa eserler bestelenmekte, Türk sanatçılar 

dünyanın her yerinde konserler vermekte, sergiler açmaktadırlar. 

Aynı şekilde Türk bestecilerin eserleri de dünyaca ünlü sanatçılar 

tarafından seslendirilmektedir. Yalnız bu noktada bazı problemler 

ortaya çıkmakta ve ülkede yerli eserlere ve bestecilere karşı tuhaf bir 

1278 Oransay, “Çoksesli Musiki”, s. 1527.


ilgisizlik yaşanmaktadır. Bu problemin çözümü için ise kesinlikle 

devlet desteği ve teşviği başta gelmelidir. Masraflı sanatlar olan opera 

ve balede yıllık repertuarların yarısını yerli, yarısını da yabancı 

eserlerden oluşturmak, besteci vs. emeği geçenlere tatminkâr bedeller 

ödemek, üniversitelerin opera ve bale bölümleri için öğrencileri 

teşvik etmek, gerektiğinde devlet tarafından eserler ısmarlamak ve 

basın yayın organlarının desteğini almak bu çözümlerden bazıları 

olabilir. Ayrıca bir ülkede mevcut kültür kurumlarının ilk vazifesi, 

kendi değerlerine öncelik vermek ve onları hem kendi halkına hem 

de dünyaya tanıtmak olmalıdır. Bu bağlamda başta TRT olmak üzere 

bütün basın yayın organlarına ve kültür kurumlarına büyük vazifeler 

düşmektedir. Aksi takdirde yerli eserlerin ortaya çıkıp icra edilmesi 

ve bestecilerimizin dünya müzik repertuarındaki yerlerini almaları 

hayli güç olacaktır. 

Bugün artık Türkiye kendi operasına, balesine, orkestrasına, 

orkestra şeflerine, bestecilerine sahip bir duruma gelmiştir. Onlar 

Atatürk’ün üzerine titrediği ve kurulması için büyük çaba gösterdiği 

konservatuarlarımızda yetişmişlerdir. Ankara, İstanbul, İzmir 

gibi şehirlerde bulunan konservatuarlar, günümüzde hem sanatçı yetiştirmekte 

hem halkın müzik zevkini geliştirmeye çalışmakta hem 

de Atatürk’ün müzik inkılâbına önemli katkılarda bulunmaktadırlar. 

Yine Devlet Opera ve Balesi de İstanbul, İzmir, Ankara gibi büyük 

kentlerimizde bulunmakta ve çalışmalarını sürdürmektedir. Yalnız 

buradaki ana sorun bina yani yer problemidir. İstanbul’daki Atatürk 

Kültür Merkezi, bugün ne yazık ki bünyesinde hem Devlet Tiyatrolarını 

ve Devlet Opera ve Balesini hem de Klasik Türk Müziği 

Topluluğunu barındırmaktadır. Dünyanın her yerinde bu tür kültür 

kurumlarının ayrı binalara sahip oldukları düşünülürse, bizdeki bu 

sıkışmışlığı izah etmek hayli zor olacaktır. Herşeyden önce, yeni 

kültür merkezlerine olan ihtiyaç burada karşımıza çıkmaktadır. Bu 

bağlamda, Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren karşı karşıya kalınan 

kültür merkezi yani bina problemi konusunda ciddi bir ilerleme 

sağlanamadığı aşikârdır. 

Sözü edilen gelişmeler sadece müzik, opera ve bale alanlarında 

değil, tiyatro, resim, heykel yani sanatın her alanında devam etmektedir. 

Örneğin yine günümüzde, vaktinde büyük çabalarla ayakta tutul-

576 


maya çalışılan Şehir Tiyatroları hâlâ çalışmakta ve halka bu sanatın 

inceliklerini sunmaktadır. Şehir Tiyatrosu’nun kimi zaman ülkenin 

içinde bulunduğu siyasal gelişmelere ve yönetimlere göre biçim aldığı 

ve sahneye konulan oyunların dönemin belediye başkanlarının 

siyasi görüşlerine göre şekillendiği söylense de, Türk tiyatrosunun 

gelişimi açısından büyük önem arzettiği bir gerçektir. Bugün ülkede 

tiyatro sanatının halka götürülmesinde ve Türk tiyatro seyircisinin 

yetiştirilmesinde önemli bir misyon üstlenen Şehir Tiyatrosu, mevcut 

sahnelerinde çalışmalarına büyük bir başarıyla devam etmektedir. 

Tiyatro sanatçılarının aldıkları komik maaşlar ve halkın bilet fiyatlarının 

pahalılığına olan şikâyeti bir yana, herkesin tiyatro sanatının 

gelişmesi için büyük çaba harcadığı ortadadır. Bugün, bir zamanlar 

arzu edilen ve hedef gösterilen milli tiyatronun ve milli üslûbun var 

olabilmesi için yine yoğun bir şekilde çalışma zorunluluğu olduğu 

bir gerçektir. Bu doğrultuda halkın sanat zevkini besleyecek, fikir 

seviyesini yükseltecek eserler oynanması zorunluluğu bir kez daha 

karşımıza çıkmaktadır. Tabii ki bu eserleri oynayacak tiyatroların, 

masraflarını gişeden temin etme düşüncesinde olmamaları ve devletin 

de halk terbiyesi için üzerine düşen görevi yapması gibi hususlar 

unutulmamalıdır. 

Tiyatro bahsindeki başka bir husus da, Muhsin Ertuğrul’un hayatını 

adadığı seyircinin tiyatro adap ve kurallarına göre yetiştirilmesi 

meselesidir. Yalnız XXI. yüzyıla girildiği bir dönemde hâlâ bu 

kurallardan bahsediyor olmamız, bu konuda ciddî bir ilerleme kaydedemediğimizin 

işaretidir. Nitekim tiyatrolarda yaşananlara bakıldığında 

bu konunun önemle ve ısrarla vurgulanmasının zorunluluğu 

her kez daha ortaya çıkmaktadır. Vasfi Rıza Zobu bu konuda şunları 

söylüyor: “Oyun başladıktan sonra salona giren, oyun bitmeden salondan 

çıkan, oyun esnasında yanındakiyle konuşan seyirci kadar 

aktöre fenalık eden hiç kimse olamaz”. Vasfi Rıza ne kadar doğru 

söylemiş. Büyük usta bugün yaşasaydı, bunlara mutlaka cep telefonlarını 

kapatmayı unutanları da eklerdi! 

1938 ve sonrasında ise, Türkiye Cumhuriyeti’nin kültürel hayatı 

önceki döneme oranla biraz daha farklı bir gelişme göstermiştir. 

İnönü döneminde, Atatürk zamanında uygulanan kültür politikalarına 

karşı çıkılmasa da, farklı bir anlayış ile yola devam edilmiştir. 

Örneğin, en azından milliyetçilik önemini yavaş yavaş kaybederken,


herşey batılılaşmaya endekslenmiştir. Bu dönemde hümanizmaya 

doğru bir kayış söz konusu olmuş, özellikle de Hasan Âli Yücel ile 

birlikte bu politika Türk Hümanizması şeklinde varlık göstermeye 

başlamıştır. Sözü edilen politika kapsamında hızla dünya klasiklerinin 

çevirisine başlanmış, Hellen-Yunan eksenli bu kayışta Türk- 

İslâm kültürünün ve eserlerinin ikinci plana düştüğü görülmüştür. 

Milliyetçilikten hümanizmaya geçiş dönemi olarak isimlendirebileceğimiz 

İnönü döneminde, kültür politikaları doğal olarak değişime 

uğramıştır. Ondan sonra gelen hükümetlerin kültüre bakış açılarında 

ve kültür sorunları ile ilgilenmelerinde de bazı sıkıntılar yaşanmıştır. 

En azından, belli bir mimari geleneği olan Türk milletinin Atasına, 

Yunan tapınaklarından esinlenerek 1922 yılında Washington’da Abraham 

Lincoln adına yapılan anıt mezarı andıran bir yapının inşa 

edilmesi bile bu zihniyet değişiminin en açık kanıtıdır. 

1950 ve sonrası, o tarihe kadar devletin tekelinde olan kültür 

faaliyetlerinin serbest kuruluşların eline geçtiği bir dönemdir. Demokrat 

Parti ve sonrasında gelen her hükümet de kendi politikasını 

yürütme derdine düşmüştür. Öyle ki, 1950’de iktidara gelen DP, bir 

önceki dönemin Hümanizma hareketini rafa kaldırmış, klasiklerin 

çeviri ve yayınını azaltmış, yerine yerli eserleri getirmeye başlamıştır. 

Kısacası kültür politikaları, ülkede hızla değişen siyasetin de etkisiyle 

dönem dönem değişmiş ve her iktidar kendince bir alternatif 

üretmeye çalışmıştır. 

Kültür işlerinin devlet tarafından geliştirilip yönlendirilmesi, 

zaman zaman güdümlü kültür politikalarından bahsedilmesine ve 

durumun eleştirilmesine neden olmaktadır. Aslında doğru olan, kültür 

işlerinin halk tarafından geliştirilmesi ve devletin de bu ortamda 

üzerine düşeni yapmasıdır. Ancak öyle konular vardır ki, bu alanlarda 

devletin ilgi göstermesi kaçınılmazdır. Bale, opera gibi. Bugün 

en gelişmiş ülkelerde dahi bu tür sanatlara devlet desteği söz 

konusudur. En basitinden, baştan beri devlet desteği görmeyen Türk 

Sinemasının bugün içinde bulunduğu durum ortadadır. Öyleyse ne 

yapılmalıdır? Herşeyden önce halkın kültür işleri ile uğraşması ve 

geliştirmesi, toplumun kültür ve eğitim düzeyi ile ilgilidir. Dünyanın 

hiçbir yerinde toplumun tamamı yüksek kültürlü değildir. Dolayısıyla 

mühim olan, yeri geldiğinde devletin de desteğini alarak, uzman 

kişiler yardımıyla bu işleri örgütleyebilmektir. Bugün Türk toplumu-

578 


na bakıldığında, tam anlamıyla Atatürk’ün arzu ettiği kültürel bilince 

sahip olmadığı görülebilir. Toplumda görülen bu kültürel bilinçsizlik, 

sağlam bir millilik bilincine sahip olunan bir ülkede nasıl olur da 

gelişmez, o da ayrıca düşünülmesi gereken bir hususdur. O yüzden 

ilk yapılması gereken, yine eğitim ve kültür düzeyinin yükseltilmesi 

için çalışmak, kültürel mirasa sahip çıkılması için toplumun her kesimine 

bu bilinci aşılamak olmalıdır. 

Ülkemizde milli kültüre gereken önemin verilmemesi, devletin 

teknik konuları ve alanları daha fazla desteklemesi, gençleri ve aileleri 

teknik mesleklere yöneltmektedir. Çünkü maddi açıdan cazip 

imkânlar sunmayan, gençlere pek gelecek vaat etmediği söylenen 

edebiyat fakültelerinin ve sanat merkezlerinin bugünkü durumları 

bunu bize göstermektedir. Avrupa’da teknik ve fen kadar kültüre de 

büyük önem verildiği ortadadır. Nitekim İkinci Dünya Savaşı sonrası, 

teknik üniversitelerin edebiyat fakülteleri, Edebiyat ve Beşeri 

İlimler Fakültesi adı altında varlıklarını sürdürmektedirler. Oysa ki, 

bizde bugün mevcut teknik üniversitelerin kaç tanesinde edebiyat 

fakültesi olduğu meydandadır. Bu yüzden ülkede edebiyat fakültelerinin 

durumu öncelikle üzerinde durulması ve düşünülmesi gereken 

konuların başında gelmelidir. Dolayısıyla öncelikli olarak yapılması 

gereken işleri, “milli kültür davamızda” kurumlaşmaya önem vermek, 

ilmi araştırmaları desteklemek, bunun için gençleri teşvik etmek, 

yüksek lisans ve doktora yapan öğrencilere gereken çalışma 

ortamını ve burs imkânlarını hazırlamak şeklinde sıralamak doğru 

olacaktır. 

Günümüzde takip edilen kültür politikaları, tüm eksikliklerine 

rağmen yine de geçmişe oranla daha tutarlı, ilmi ve rasyonel bir platformda 

takip edilmektedir. Çalışmaların daha ileri gitmesi ve hızlanması 

için ise Atatürk’ün bu yurdu emanet ettiği başta gençler olmak 

üzere herkese büyük vazifeler düşmektedir. Çünkü ancak o zaman 

Atatürk’ün dediği gibi “İnkılâbın hedefini kavramış olanlar daima 

onu muhafazaya muktedir olacaklardır” 1279 . Yalnız bu ortamda Kültür 

Bakanlığı’nın her zamankinden çok daha fazla aktif ve duyarlı 

davranması, milli değerlere ve kültüre öncelik vermesi gerektiği asla 

akıllardan çıkarılmamalıdır. 

1279 H. R. Soyak, Hasan Rıza Soyak’tan Hatıralar, Yakınlarından Hatıralar, 

Sel Yay., İstanbul 1955, s. 12.

BİBLİYOGRAFYA 

1. ARŞİV BELGELERİ 

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)* 

2. RESMİ YAYINLAR 

a. Ayın Tarihi 

b. Düstur 

c. Resmi Gazete 

d. Zabıt Ceridesi 

3. SÜRELİ YAYINLAR** 

a. Gazeteler 

Cumhuriyet 

Dünya 

Hakimiyet i Milliye 

Milliyet 

Sabah 

Son Posta 

Tan 

Ulus 

b. Dergiler 

Akbaba 

Ankara Devlet Konservatuarı Dergisi 

Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 

Antropoloji 

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 

Atsız Mecmua 

Belgelerle Türk Tarihi Dergisi 

Belleten 

Darülbedayi 

*Belge numaraları metinde gösterilmiştir. 

**Gazete ve dergi numaraları metinde gösterilmiştir.

580 


Defter 

Devlet Tiyatrosu 

Erdem 

Güneyde Kültür 

Güzel Sanatlar Dergisi 

Halk Mecmuası 

Halka Doğru 

Halkoyu 

Hayat Tarih Mecmuası 

Ilmi Araştırmalar 

İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi 

Kadro 

Kebikeç 

Milli Kültür Dergisi 

Milli Mecmua 

Milli Tetebbular Mecmuası 

Musiki ve Nota Dergisi 

Orkestra 

Popüler Tarih 

Sırat-ı Müstakim 

Simurg 

Tarih ve Toplum 

Toplum Bilim 

Toplumsal Tarih 

Türk Dili 

Türk Kültürü 

Türk Kültürü İncelemeleri 

Türk Tiyatrosu 

Türk Yurdu 

Türkiyat Mecmuası 

Türkiye Günlüğü 

Türkiyemiz 

Ülkü 

Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 

Yeni Adam 

Yeni Türkiye


4. KİTAP VE MAKALELER 

ACAROĞLU, M. Türker, Türkiye’de ve Dünyada “Derleme Çalışmaları”, 

Türk Kütüphaneciler Derneği Yayınları, İstanbul 

1997. 

ADIVAR, Halide Edip, Türkün Ateşle İmtihanı, Kutulmuş Matbaası, 

İstanbul 1962. 

AĞAOĞLU, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, İletişim Yayınları, 


AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, 

Kaynak Yayınları, İstanbul 2002. 

AKÇURA, Gökhan, Bedia Muvahhit, Bir Cumhuriyet Sanatçısı, 

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Dairesi Başkanlığı 

Yayınları, İstanbul 1993. 

AKÇURA, Yusuf, “Halka”, Halka Doğru, S. 22, 5 Eylül 1329, s. 

169-172. 

_______, “Halka Doğru Gidenler”, Halka Doğru, S. 24, 19 Eylül 

1329, s. 185-186. 

_______, “Birinci Türk Tarih Kongresi”, BTTD, S. 11, Ocak 1986, 

s. 25-28. 

AKI, Niyazi, Çağdaş Türk Tiyatrosuna Toplu Bakış, Ankara Üniversitesi 

Yayınları, Ankara 1968. 

AKİF, Mehmet, “Köy Hocası”, Sırat-ı Müstakim, S. 382, s. 331- 

332. 

AKSOY, Bekir, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Musiki ve Batılılaşma”, 

TCTA, C. V, s. 1212-1236. 

AKSOY, Ömer Asım, Gelişen ve Özleşen Dilimiz, TDK, Ankara 

1975. 

AKÜN, Ömer Faruk, “Ahmet Vefik Paşa”, DİA, C. II, İstanbul 1989, 

s. 143-157. 

ALİ, Filiz, Müzik ve Müziğimizin Sorunları, Cem Yayınevi, İstanbul 

1987. 

_______, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Konservatuarlar”, CDTA, C.

582 

VI, s. 1531-1534. 


ALPAN, Necip P., “Atatürk’ün Milli Müzik Devrimi”, IX. Türk 

Tarih Kongresi, Bildiriler (21-25 Eylül 1981), C. III, 

TTK, Ankara 1989, s. 2203-2210. 

ALTAR, Cevat Memduh, “Carl Ebert’in Devlet Konservatuarı ile 

Devlet Tiyatro ve Operasının Kuruluşuna Katkısı”, Milli 

Kültür Dergisi, C. II, S. 3-5, Ağustos-Eylül-Ekim 1980, 

s. 56-58. 

_______, Opera Tarihimiz, C. IV, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 

1982. 

_______, “Müzikte Neden Çokseslilik?”, Erdem, C. II, S. 6, Eylül 

1986, s. 749-767. 

_______, “Atatürk’ün Müzik İnkılâbına Toplu Bir Bakış”, Milli 

Kültür Dergisi, S. 63, Aralık 1988, s. 110-116. 

_______, “Atatürk ve Müzik Reformları I”, BTTD, S. 41, Haziran 

2000, s. 10-16. 

_______, “Atatürk ve Müzik Reformları II”, BTTD, S. 42, Temmuz 

2000, s. 12-19. 

ALTAY, M. Hâdi, “Ayasofya Müzesi”, Türkiyemiz, 50. Yıl Özel 

Sayısı, Yıl. 4, S. 11, Ekim 1973, s. 39-45. 

AND, Metin, “Tiyatroda Atatürk”, Türk Dili, C. XVII, S. 194, Kasım 

1967, s. 145-147. 

_______, “Güllü Agop ve Osmanlı Tiyatrosu”, Hayat Tarih Mecmuası, 

S. 8, Eylül 1970, s. 8-12; S. 9, Ekim 1970, s. 

7-11. 

_______, Meşrutiyet Döneminde Türk Tiyatrosu (1908-1923), 

Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1971. 

_______, Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu (1839- 

1908), Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1972. 

_______, Osmanlı Tiyatrosu, Ankara Üniversitesi Yayınevi, Ankara 

1976. 

_______, Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu, Türkiye İş Banka-


sı Yayınları, Ankara 1983. 

_______, Türk Tiyatrosunun Evreleri, Turhan Kitabevi, Ankara 

1983. 

_______, Kanuni Döneminde İstanbul’da Bir Bale Gösterimi”, Tarih 

ve Toplum, C. XI, S. 62, Şubat 1989, s. 44-45. 

_______, “Türkler, Türk Tarihi, İtalyan Opera ve Baleleri I-II”, Tarih 

ve Toplum, C. XI, S. 63, Mart 1989, s. 29-34; S. 64, 

Nisan 1989, s. 31-37. 

_______, “Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu”, TCTA, C. VI, s. 

1608-1622. 

Ankara Doğu Araştırma Grubu, “Türk Tarih Kongresi ve ABD İstihbarat 

Raporu”, BTTD, S. 11, Ocak 1986, s. 29-31. 

“Ankara, Bolu, Balıkesir, Diyarbekir, Isparta Halkevi Nasıl Çalışıyor?”, 

Ülkü, C. V, S. 30, Ağustos 1935, s. 478-480. 

“Ankara Halkevinin Bir Ayda Yaptıkları”, Ülkü, C. VI, S. 34, Aralık 

1935, s. 318-320. 

ARALOV, S. İ., Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları, Çev. 

Hasan Âli Ediz, Birey ve Toplum Yayınları, Ankara 

1985. 

ARAR, İsmail, Atatürk’ün İzmit Basın Toplantısı (16/17 Ocak 

1923), Burçak Yayınları, İstanbul 1969. 

ARAYICI, Ali, Kemalist Dönem Türkiye’sinde Eğitim Politikaları 

ve Köy Enstitüleri, Ceylan Yayınları, İstanbul 1999. 

ARIKAN, Zeki, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde İzmir Basını”, 

TCTA, C. I, s. 103-111. 

ARSEVEN, Celal Esat, Türk Sanatı, Cem Yayınları, İstanbul 

1984. 

ARSLAN, Ali, “İstanbul Yüksek Öğrenim Gençliğinin İstanbul 

Radyosu’nda İstiklâl Marşı’nın Okunması İçin Yaptığı 

Mücadele ve İstiklâl Marşı’nı Öğretme Çabaları (1933), 

Güneyde Kültür, S. 76, Haziran 1995, s. 11-13. 

_______, Darülfünun’dan Üniversite’ye, Kitabevi Yayınları, İs-

584 

tanbul 1995. 


ATAM, Zahit, “Sosyolojik Bir Yaklaşım ya da Sinemamızın Kentsel 

Kültür Dönemi”, Tarih ve Toplum, S. 227, Kasım 2002, 

s. 58-64. 

ATAMAN, Sadi Yaver, Atatürk ve Türk Musikisi, Kültür Bakanlığı 


ATATÜRK, Kemal, Nutuk, C. I-II, TTK, Ankara 1989. 

_______, Geometri, TDK, Ankara 1981. 

Atatürk Devri Fikir Hayatı, C. I-II, Kültür Bakanlığı Yayınları, 

Ankara 1981. 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (ASD), C. I-III, TTK, Ankara 

1997. 

Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C. I-IV, TTK, Ankara 

1991. 

ATAY, Falih Rıfkı, Çankaya, Bateş Yayınları, İstanbul 1984. 

ATSIZ, Nihâl, “Köycülük”, Atsız Mecmua, S. 5, 15 Eylül 1931, s. 

97-98. 

_______, “Halk ve Münevver”, Atsız Mecmua, S. 10, 15 Şubat 

1932, s. 237-239. 

_______, “Bize Bir Gençlik Lâzım”, Atsız Mecmua, S. 12, 15 Nisan 

1932, s. 285-287. 

AVŞAR, Abdülhamit, Bir Partinin Kapatılmasında Basının Rolü 

Serbest Cumhuriyet Fırkası, Kitabevi Yayınları, İstanbul 

1998. 

AY, Lütfi, “Türkiye’de Konservatuar Açılması Teşebbüsleri”, Devlet 

Tiyatrosu, S. 18, Aralık 1962, s. 17-22. 

AYDEMİR, Şevket Süreyya, İkinci Adam, C. II, Remzi Kitabevi, 


______, Tek Adam, Mustafa Kemal, C. III, Remzi Kitabevi, İstanbul 

1995. 

AYVAZOĞLU B., BEHAR C., SAVAŞIR İ., SÖKMEN S., “Müzik


ve Cumhuriyet”, Defter, S. 22, 1994, s. 7-27. 

BALTACIOĞLU, İsmail Hakkı, Kültürce Kalkınmanın Sosyal 

Şartları, MEB, İstanbul 1967. 

BANARLI, Nihat Sami, “Sultan Hamid’in Türkçeciliği”, Hayat Tarih 

Mecmuası, S. 11, Aralık 1967, s. 5-9. 

_______, Türkçenin Sırları, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 1977. 

BANOĞLU, Niyazi Ahmet, Atatürk’ün İstanbul’daki Hayatı, C. 

II, İtimat Matbaası, İstanbul 1974. 

_______, Nükte, Yergi ve Fıkralarıyla Atatürk, Aksoy Yayıncılık, 


BARLAS, Mehmet, “Basının Üzerindeki Gözler Sınır Tanımazdı”, 

Sabah (Aktüel Pazar), 28 Mart 2004, s. 16. 

BAŞGÖZ, İ- WİLSON, Howard E., Türkiye Cumhuriyetinde Eğitim 

ve Atatürk, Dost Yayınları, Ankara 1968. 

BAŞGÖZ, İlhan, Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk, Kültür 

Bakanlığı Yayınları, Ankara 1995. 

BAŞKAN, Seyfi, “Cumhuriyet Döneminde Sanat”, Türkler, C. 

XVIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 233-252. 

BAŞOĞLU, Tamer, “Türk Heykel Sanatı”, CDTA, C. IV, s. 896- 

901. 

BAYDAR, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, Menteş 

Kitabevi, İstanbul 1968. 

BAYRAKTAR, Bayram, “Çağdaş Tarihçilik Açısından Türk Tarih 

Tezi”, Türkiye Günlüğü, S. 48, Kasım-Aralık 1997, s. 

66-76. 

BAYRI, Mehmet Halit, “Halk Bilgisi”, Milli Mecmua, C. IX, Nr. 

108, 15 Nisan 1928, s. 1733-1734. 

BEHAR, Büşra Ersanlı, İktidar ve Tarih, Afa Yayınları, İstanbul 

1992. 

BEHAR, Cem, Klasik Türk Musikisi Üzerine Denemeler, Bağlam 


_______, “Ziya Gökalp ve Türk Musikisi”, TCTA, C. V, s. 1225-

586 

1226. 


Bela Bartok Panel Bildirileri, Haz. Süleyman Şenel, Pan Yayınları, 


BELGE, Murat, “Kadro’nun ve Kadrocular’ın Hikâyesi”, Yeni Türkiye, 

Cumhuriyet Özel Sayısı, Eylül-Aralık 1988, S. 23- 

24, s. 756-772. 

BERK, Nurullah, “Türkiye’de Resim ve Ressamlar”, Hayat Tarih 

Mecmuası, S. 5, Mayıs 1974, s.56-62; S.6, Haziran 1974, 

s.61-67; S.7, Temmuz 1974, s.35-43. 

BERKER, Ercüment, “Türk Musikisinde Dönemler”, Erdem, C. I, 

S. 1, Ocak 1985, s. 147-168. 

BERKES, Niyazi, Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler, 

Yön Yayınları, İstanbul 1965. 

_______, Türkiyede Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul 

1978. 

BERKTAY, Halil, Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü, Kaynak 


BEYOĞLU, Süleyman, “Osmanlı Sinema Tarihine Dair Bazı Bilgiler”, 

Simurg, S. 2-3, Ekim 2000, s. 458-472. 

BİNBAŞIOĞLU, Cavit, Çağdaş Eğitim ve Köy Enstitüleri, Tarihsel 

Bir Çerçeve, Dikili Belediyesi Kültür Yayınları, 

İzmir 1993. 

Birinci Basın Kongresi, Devlet Basımevi, İstanbul 1936. 

Birinci Türk Dili Kurultayı, Tezler-Müzakere Zabıtları, Maarif 

Vekâleti Yayınları, İstanbul 1933. 

Birinci Türk Tarih Kongresi, Konferanslar-Müzakere Zabıtları, 

2-11 Temmuz 1932, Maarif Vekâleti Yayınları, İstanbul, 

tarihsiz. 

BORAK, Sadi “Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar ve Kitaplığı”, Atatürk 

Araştırma Merkezi Dergisi, C. IX, S. 25, Kasım 

1992, s. 73-83. 

BOSTANCI, Naci, Cumhuriyetin Başlangıç Yıllarında Ekonomi


ve Siyaset, Ötüken Yayınları, İstanbul 1996. 

BOUBNOVA, Olga, “Moskova’daki Türk Resim Sergisi”, Ülkü, C. 

VI, S. 36, Şubat 1936, s. 443-445. 

BOZKIR, K., “Bizim Alem-Halkevleri”, Ülkü, C. VII, S. 38, Nisan 

1936, s. 158-159. 

BOZKURT, Gülnihâl, “Türk Harf Devrimi’nin Alman Arşiv Belgelerinde 

Değerlendirilmesi”, XII. Türk Tarih Kongresi, 

C. IV, Ankara 1999, s. 1353-1361. 

BUDAK, Mustafa, “Modernleşme Açısından Atatürk’ün Osmanlı 

Tarihi ve Islahatlarını Eleştirisi”, Ilmi Araştırmalar, S. 

4, İstanbul 1997, s. 55-66. 

BULUÇ, Sadettin, “Türkiyat Enstitüsü”, Türk Ansiklopedisi, C. 

XXXII, Ankara 1983, s. 312. 

CAFEROĞLU, Ahmet, “Büyük Türk Kültürcüsü Atatürk”, Türk 

Kültürü, C. XII, S. 13, Kasım 1963, s. 70-74. 

_______, “Hakiki Köprülü”, Türkiyat Mecmuası, C. XV, 1968, İstanbul 

1969, s. 1-10. 

CANDAR, Avni, Bibliyografya, C. I, Halkevleri Yayınları, Ankara 

1939. 

Celâl Nuri İleri “Türk İnkılâbı”, Haz. Recep Duymaz, Atatürk 

Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2000. 

CEZAR, Mustafa, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi, C. I, 

Erol Kerim Aksoy Vakfı, İstanbul 1995. 

CHP Genel Sekreteri Recep Peker’in Söylevleri, Ankara 1935. 

“CHP, Piyes, Hikâye Müsabakaları”, Ülkü, C. XII, S. 67, Eylül 

1938, s. 79. 

“CHP’nin Tertip Ettiği Müsabakalar”, Ülkü, C. XIII, S. 75, Mayıs 

1939, s. 278. 

CHP Halkevleri 1940, Ulusal Matbaası, Ankara 1940. 

CILIZOĞLU, Tanju, “Kader Bizi Una Değil Üne İtti”, 

Çağlayangil’in Anıları, Çağlayangil’le Anılar, Büke 

Yayınları, İstanbul 2000.

588 


Cumhuriyet’in 75 Yılı, C. I (1923-1953), YapıKredi Yayınları, İstanbul 

1998. 

CUNBUR, Müjgân, Atatürk ve Milli Kültür, Başbakanlık Basımevi, 

Ankara 1973. 

ÇALIŞLAR, Aziz, Tiyatro Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, 

Ankara 1995. 

ÇAMBEL, Hasan Cemil, “Atatürk ve Tarih”, Belleten,C. 

III,S.10,Nisan 1939,s.269-272. 

_______, Makaleler, Hatıralar, TTK, Ankara 1964. 

ÇAMBEL, Perihan, “Atatürk, Evrim, Devrim ve Müzik”, IX. Türk 

Tarih Kongresi, 21-25 Eylül 1981, Kongreye Sunulan 

Bildiriler, C. III, TTK, Ankara 1989, s. 1843-1850. 

ÇAVDAR, Tevfik, “Halkevleri”, CDTA, C. IV, s. 878-884. 

ÇEÇEN, Anıl, Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri, Cumhuriyet 

Kitapları, İstanbul 2000. 

ÇETİNTAŞ, Vildan, “Heykel Sanatı İçinde Günümüz Atatürk Heykellerine 

Bakış”, Erdem, C. XI, S. 33, Ocak 1999, s. 

721-724. 

ÇIĞ, Muazzez İlmiye, “Mustafa Kemal Atatürk ve Türkiye’de Arkeoloji”, 

Erdem, C. IX, S. 26, 1996, s. 621-627. 

ÇIKAR, Mustafa, Hasan Âli Yücel ve Türk Kültür Reformu, Türkiye 

İş Bankası Yayınları, Ankara 1998. 

ÇOKER, Fahri, Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, 

TTK, Ankara 1983. 

DARENDELİOĞLU, İhsan Egemen, Türkiye’de Komünist Hareketleri 

(Vesikalarla), Bedir Yayınevi, İstanbul 1973. 

DEDE KORKUT, “Yaz Tatilinde Talebe Seferberliği ve Bunda Muallimlere 

Düşen Vazife”, Atsız Mecmua, S. 1, 15 Mayıs 

1931, s. 10-11. 

DELEON, Jak, Osmanlı’dan Cumhuriyete Türk Balesi, Dönemli 

Yayıncılık, İstanbul 1988.


________, Cumhuriyet Dönemi Türk Balesi, İletişim Yayınları, 


DEMİREL, Fatmagül, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam 


“Dil Seferberliği”, Ülkü, C. I, S. 2, Mart 1933, s. 116-118. 

DİLMEN, İbrahim Necmi, “Güneş Dil Teorisinin Esasları”, Ülkü, 

C. VI, S. 35, Ocak 1936, s. 329-334. 

_______, “Güneş-Dil Teorisinin Ana Kanunları ve Analiz Yolları”, 

Ülkü, C. VII, S. 38, Nisan 1936, s. 88-95. 

DORSAY, Atilla, Sinema ve Çağımız, Remzi Kitabevi, İstanbul 

1998. 

DÖNMEZER, Sulhi, “Atatürk İnkılâpları ve Sosyal Değişme Teorileri”, 

Atatürk Konferansları, 22 Nisan 1989, s. 523- 

537. 

DURSUNOĞLU, Cevat, “İki Anı: Musiki Devrimimizde İki Merhale”, 

Ankara Devlet Konservatuarı, Özel Basım, Ankara 

1966, s. 19-20. 

EGELİ, Münir Hayri, “Sinema ve Eğitim”, Ülkü, C. VI, S. 36, Şubat 

1936, s. 428-430. 

_______, Atatürk’ten Bilinmeyen Hatıralar, Güven Matbaası, İstanbul 

1959. 

EĞRİBEL, Ertan, “Türk Tarih Tezine Paralel Yeni Yorumlar”, Türk 

Kültürü Araştırmaları, Yıl. XXXV / 1-2, 1997, s. 187- 

196. 

ELİBAL, Gültekin, Atatürk, Resim-Heykel, İş Bankası Yayınları, 


EMRE, Ahmet Cevat, Atatürk’ün İnkılâp Hedefi ve Tarih Tezi, 

Ekin Basımevi, İstanbul 1956. 

_______, İki Neslin Tarihi, Hilmi Kitabevi, İstanbul 1960. 

ENGİN, Mehmet Saffet, “Köycülük Nedir?”, Ülkü, C.I, S.26, Temmuz 

1933,s.422-430.

590 


ERALP, T. Nejat, “Osmanlı’da Mehter”‘, Yeni Türkiye, S. 34, 

Temmuz-Ağustos 2000, s. 575-583. 

ERASLAN, Cezmi, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Siyasi Hayatında 

Serbest Cumhuriyet Fırkası Deneyimi Üzerine Düşünceler”, 

Ilmi Araştırmalar, S. 9, İstanbul 2000, s. 77-96. 

_______, “Türk İnkılabında Yöntem ve Anlayış”, Yakın Dönem 

Türkiye Araştırmaları, C. I, S. 2, İstanbul 2002, s. 129- 

162. 

_______, Yakın Dönem Türk Düşüncesinde Halkçılık ve Atatürk, 

KumSaati Yayınları, İstanbul 2003. 

ERAT, Muhammet, “Osmanlı’da Alfabe Tartışmaları”, Türkler, C. 

XV, Ankara 2002, s. 154-166. 

ERDENTUĞ, Nermin, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Eğitim ve Kültür 

Münasebetleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 

1981. 

ERGİN, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, C. V, Osmanbey Matbaası, 


ERGÜVEN, Ekrem, Şükrü Kaya Sözleri-Yazıları 1927-1937, 

Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1937. 

ERTUĞRUL, Muhsin, (Perdeci), “Marttan Nisana”, Darülbedayi, 

S. 41, 1 Nisan 1933, s. 1. 

_______,”Fındık ve Fıstık”, Türk Tiyatrosu, S. 72, Ekim 1936, s. 

1-2. 

_______, İnsan ve Tiyatro Üzerine Gördüklerim, Yankı Yayınları, 


_______, Benden Sonra Tufan Olmasın, Nejat Eczacıbaşı Vakfı 


ERTÜRK, Recep, Köy Sosyolojisinde ve Cumhuriyet Döneminde 

Köy Tartışmaları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 


ETİKE, Serap, Cumhuriyet Dönemi Resim Eğitimi (1923-1950), 

Güldikeni Yayınları, Ankara 2001.


EVREN, Burçak, Başlangıçtan Günümüze Türkçe Sinema Dergileri, 

Korsan Yayınları, İstanbul 1993. 

EYİCE, Semavi, “Atatürk’ün büyük bir tarih yazdırma teşebbüsü: 

Türk Tarihinin Ana Hatları”, Belleten, C. XXXII, S. 128, 

1968, s. 509-526. 

FUAT, Memet Tiyatro Tarihi, MSM Yayınları, İstanbul 2000. 

GEDİKLİ, Necati, “Çoksesli Yeni Bir Türk Sanat Müziği Oluşturmanın 

Neresindeyiz?”, Çoksesli Müzik Sempozyumu, 

Bildiriler (2-4 Mayıs 1985), Kültür ve Turizm Bakanlığı 

Yayınları, Ankara 1986, s. 28-32. 

_______, Atatürk’ün Milli Müzik Anlayışının Son Altmış Yıldaki 

Uygulanışı, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Müzik Bilimleri Anabilim Dalı Basılmamış 

Doktora Tezi, İzmir 1989. 

GEDİKOĞLU, Şevket, Evreleri, Getirdikleri ve Yankılarıyla Köy 

Enstitüleri, İş Matbaacılık ve Ticaret, Ankara 1971. 

GERÇEK, Selim Nüzhet, Türk Matbuatı, Der. Ali Birinci, Gezgin 

Kitapları, Ankara 2002. 

GEVGİLİLİ, Ali, Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, 

Basın ve Atatürk, Bağlam Yayınları, İstanbul 1990. 

_______, “Türkiye Basını”, CDTA, C. I, s. 202-228. 

GEZER, Hüseyin, Cumhuriyet Dönemi Türk Heykeli, Türkiye İş 

Bankası Yayınları, Ankara 1984. 

GİRAY, Kıymet, “Çallı Demek Ressam Demekti”, Popüler Tarih, 

S. 12, Mayıs 2001, s. 78-81. 

GÖKALP, Necati, Türk Basınında Soyadı Kanunu, İstanbul Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi 

Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 

1996. 

GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 

1994. 

GÖKMAN, Muzaffer, “Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu 

ve Atatürk’e Ait Bir Hatıra”, Türk Kütüphaneciler Derneği 

Bülteni, C. I, S. 2, Ankara 1952, s. 111-114.

592 


GÖKYAY, Orhan Şaik, “Ankara Devlet Konservatuarı Tarihçesi”, 

Güzel Sanatlar, C. I, S. 3, 1941, s. 49-64. 

GÖREN, Ahmet Kâmil, “Yenileşme Döneminden Cumhuriyet Dönemine 

Türk Resim Sanatının Evreleri”, Türkler, C. XV, 

Ankara 2002, s. 428-439. 

_______, “Cumhuriyet’in Kuruluşundan Günümüze Türk Resim Sanatı”, 

Türkler, C. XVIII, s. 273-291. 

GÜLTEKİN, Timur-KOCA, Başak, “Cumhuriyet Döneminden Günümüze 

Ülkemizde Gerçekleştirilen Irk Çalışmaları”, 

Antropoloji, Yıl. 2002, S. 14’den ayrı basım, Ankara 

Üniversitesi Basımevi, Ankara 2003, s. 43-65. 

GÜMÜŞTEKİN, Ahmet, “Atatürk’ün Sanatçı Kişiliğinin Sanata ve 

Sanatçıya Bakışına Etkileri”, Türk Kültürü, S. 463, Kasım 

2001, s. 4-10. 

GÜNALTAY, Şemsettin, “Atatürk’ün Tarihçiliği ve Fahri Profesörlüğü 

Hakkında Bir Hatıra”, Belleten, C. III, S. 10, Nisan 

1939, s. 272-274. 

GÜNGÖR, Erol, Dünden Bugünden Tarih, Kültür, Milliyetçilik, 

Ötüken Yayıncılık, İstanbul 1993. 

GÜVENÇ, Bozkurt, Türk Kimliği: Kültür Tarihinin Kaynakları, 

Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1993. 

GÜZ, Nurettin, Türkiye’de Basın-İktidar İlişkisi (1920-1927), 

Gazi Üniversitesi Basın-Yayın Yüksekokulu Matbaası, 

Ankara 1991. 

HALİT, Osman, “Cumhuriyette Halk Terbiyesi”, Ülkü, C. II, S. 10, 

Kasım 1933, s. 289-293. 

“Halkevlerinin Açılışının Altıncı Yıldönümünde Şükrü Kaya’nın 

Konuşması”, Ülkü, C. XI, S. 61, Mart 1938, s. 1-9. 

“Halkevleri Haberleri, Beyoğlu Halkevi Konferans Servisi”, Ülkü, 

C. X, S. 59, Ocak 1938, s. 471-472. 

“Halkevleri Yıldönümünde Necip Ali Bey’in Nutku”, Ülkü, C. I, S. 

2, Mart 1933, s. 104-114.


“Halkevleri Yıldönümünde İsmet Paşa’nın Nutku”, Ülkü, C.I, S.2, 

Mart 1933, s.99-103. 

Halkevleri’nin 1933 Senesi Faaliyet Raporları Hülasası, Ülkü’nün 

Küçük Kitapları, No: 3, Hakimiyet-i Milliye Matbaası, 

Ankara 1934. 

Halkevleri’nin 1934 Senesi Faaliyet Raporları Hülasası, Ulus 

Basımevi, Ankara 1935. 

Halkevleri’nin 1935 Yılı Faaliyet Raporları Hülasası, Ulus Basımevi, 

Ankara 1936. 

Hamdullah Suphi, Dağ Yolu I, Haz. Fethi Tevetoğlu, Kültür ve Turizm 

Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987. 

“Harf Marşı”, BTTD, S. 9-10, Kasım-Aralık 1985, s. 58-59. 

HAYRETTİN, Tahir, “İnkılâp ve Köy”, Kadro, S. 20, Ağustos 1933, 

s. 29-36. 

HAYRİ, Münir, “Gezgin Tiyatrolar”, Ülkü, C. VI, S. 34, Aralık 

1935, s. 314-317. 

HEİD, Uriel, Türkiye’de Dil Devrimi, Çev. Nejlet Öztürk, IQ Kültür 

Sanat Yayıncılık, İstanbul 2001. 

İĞDEMİR, Uluğ, “Atatürk ve Belleten”, Belleten, C. III, S. 10, Nisan 

1939, s. 355-356. 

_______, Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Tarih Kurumu, TTK, 

Ankara 1973. 

İkinci Türk Tarih Kongresi, Kongrenin Çalışmaları, Kongreye 

Sunulan Tebliğler, 20-25 Eylül 1937, Kenan Matbaası, 


İLGÜREL, Mücteba, “Millet Mektepleri”, Doğumunun 100. Yılında 

Atatürk’e Armağan, İÜEF Yayınları, İstanbul 1981, 

s. 25-35. 

_______, “Atatürk ve Osmanlı Tarihi”, Ord. Prof. Yusuf Hikmet 

Bayur’a Armağan, TTK, Ankara 1985, s. 239-245. 

İLGÜREL, Sevim, “Türkiyat Enstitüsü”, Türk Kültürü, S. 158, 

Aralık 1975, s. 39-41.

594 


İNALCIK, Halil, “Atatürk ve Türkiye’nin Modernleşmesi”, Atatürk 

Konferansları, Ekim 1964, C. II, TTK, Ankara 1964, s. 

189-196. 

İNAN, Afet, “Tarihten Evvel ve Tarih Fecrinde”, Birinci Türk Tarih 

Kongresi, Konferanslar-Müzakere Zabıtları (Ankara 

2-11 Temmuz 1932), Maarif Vekâleti Yayınları, İstanbul, 

tarihsiz, s. 18-41. 

_______, “Atatürk ve Tarih Tezi”, Belleten, C. III, S. 10, Ankara 

1939, s. 243-246. 

_______, Türkiye Halkının Antropolojik Karakterleri ve Türkiye 

Tarihi, (Türk Irkının Vatanı Anadolu-64.000 Kişi 

Üzerinde Anket), TTK, Ankara 1947. 

_______, Mimar Koca Sinan, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1968. 

_______, Tarih’ten Bugün’e, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 

1970. 

_______, Mustafa Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım, MEB, İstanbul 

1971. 

_______, “Atatürk ve Tarih”, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, 

Seminere Sunulan Bildiriler, TTK, Ankara 1975, 

s. 99-107. 

_______, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, TTK, Ankara 

1981. 

_______, Atatürk’ten Mektuplar, TTK, Ankara 1989. 

_______, M. K. Atatürk’ün Karlsbad Hatıraları, TTK, Ankara 

1991. 

_______, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, 

Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000. 

İNAN, M. Rauf, Mustafa Necati, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 

1980. 

İNÖNÜ, İsmet, “Yeni Halkevlerini Açma Nutku”, Ülkü, C. V, S. 25, 

Mart 1935, s. 1-3.


İnönü’nün Söylev ve Demeçleri I, Türkiye Büyük Milet 

Meclisi’nde ve CHP Kurultaylarında (1919-1946), 

MEB, İstanbul 1946. 

İNUĞUR, Nuri, Türk Basın Tarihi, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 


İRTEM, Süleyman Kani, Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansür, 

Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, Haz. Osman Selim 

Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999. 

İSKENDER, Kemal, “Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi’nde Resim”, 

CDTA, C. VI, s. 1678-1710. 

İSKİT, Server R., Türkiye’de Matbuat Rejimleri, Ülkü Matbaası, 


_______, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Başvekâlet 

Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 

1943. 

İstanbul Araştırma Merkezi, Öğretim ve Eğitim Araştırma Grubu, 

“Millet Mektepleri-Köy Yatı Dersaneleri”, BTTD, S. 

9-10, Kasım-Aralık 1985, s. 100-116. 

İstatistik Yıllığı 1951, İstatistik Genel Müdürlüğü, Ankara 1951. 

KABACALI, Alpay, Türk Basınında Demokrasi, Kültür Bakanlığı 


KAFESOĞLU, İbrahim, “Atatürk ve Türk Devleti”, Türk Kültürü, 

C. VI, S. 61, Kasım 1967, s. 8-11. 

_______, Türk Milî Kültürü, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1989. 

KALENDER, Sabahattin, “Bugünkü ve Yarınki Opera”, Türkiye’de 

Sanatın Bugünü ve Yarını, Hacettepe Üniversitesi Güzel 

Sanatlar Fakültesi Yayınları, Ankara 1985, s. 197-203. 

KANDEMİR, Selâhaddin, “Köycülüğümüz”, Ülkü, C. VI, S. 31, 

Eylül 1935, s. 32-36. 

KANSU, N. Atıf, “N. Atıf Kansu’nun Halkevleri Açma Nutku”, Ülkü, 

C. VII, S. 37, Mart 1936, s. 6-8.

596 


KANSU, Şevket Aziz, “Türklerin Antropolojisi”, Birinci Türk Tarih 

Kongresi, Konferanslar- Müzakere Zabıtları, 2-11 

Temmuz 1932, Maarif Vekâleti Yayınları, İstanbul, tarihsiz, 

s. 271-278. 

_______,”Irk ve Millet”, Ülkü, C. XIV, S. 84, Şubat 1940, s. 496- 

498. 

KANTARCIOĞLU, Selçuk, Hükümet Programlarında Kültür, 

Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987. 

KARADAĞ, Nurhan, “Halkevleri ve Halkodaları Tiyatro Kolları 

Çalışmaları 1932-1951”, Erdem, C. IV, S. 12, Eylül 

1988, s. 1063-1082. 

_______, Halkevleri Tiyatro Çalışmaları (1932-1951), Kültür Bakanlığı 


KARAER, İbrahim, Türk Ocakları (1912-1931), Türk Yurdu Neşriyatı, 

Ankara 1992. 

KARAL, Enver Ziya, Atatürk Hakkında Konferanslar, TTK, Ankara 

1946. 

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Türk Dili, Nereden Geliyor, Nereye 

Gidiyor, Beşir Kitabevi, İstanbul 1994. 

KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri, Ankara, İletişim Yayınları, 


KARTEKİN, Enver, “Köy Eğitmenleri Örgütü”, Atatürk Önderliğinde 

Kültür Devrimi, Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği 

RCD Semineri, Tebliğler (9-11 Kasım 1967), Der. 

Zuhal Süzgün, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, 

Ankara 1972, s. 99-106. 

KATOĞLU, Murat, “Cumhuriyet Türkiye’sinde Eğitim, Kültür, Sanat”, 

Türkiye Tarihi, Çağdaş Türkiye 1908-1980, C. 

IV, Cem Yayınları, İstanbul 1997, s. 393-502. 

KAVCAR, Cahit, “Atatürk ve Kültür Reformu”, Erdem, C. IV, S. 

12, Eylül 1988, s. 915-923. 

KAYA, Yalçın, Çağlar Boyunca Kitap Kıyımı ve Basın Özgürlüğü, 

Tiglat Matbaası, İstanbul 2001.


KAYHAN, Ebru, Türk Müziği’nde Yozlaşma Sorunu, İTÜ Sosyal 

Bilimler Enstitüsü Temel Bilimler Anabilim Dalı Basılmamış 

Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003. 

KEMAL, Edip, Kanunlarımız, C. VI, Necmi İstikbal Matbaası, İstanbul 

1929. 

KESKİOĞLU, Osman, “İslâmda Tasvir ve Minyatürler”, Ankara 

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. IX, Ankara 

1961, s. 11-23. 

KILIÇ, Ali, Atatürk’ün Hususiyetleri, Hisar Matbaası, İstanbul 

1955. 

KIRBY, Fay, Türkiye’de Köy Enstitüleri, İmece Yayınları, Ankara 

1962. 

KİLİ, Suna, Atatürk Devrimi, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 

1981. 

KİNROSS, Lord, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Çev. 

Necdet Sander, Altın Kitaplar, İstanbul 1994. 

KOCABAŞOĞLU, Uygur, Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna 

(TRT Öncesi Dönemde Radyonun Tarihsel Gelişimi ve 

Türk Siyasal Hayatı İçindeki Yeri), Ankara Üniversitesi 

SBF Yayınları, Ankara 1980. 

KOCATÜRK, Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk 

Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1999. 

KOLOĞLU, Orhan, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, 

İletişim Yayınları, İstanbul 1992. 

_______, Havas-Reuter’den Anadolu Ajansı’na, Çağdaş Gazeteciler 

Derneği Yayınları, Ankara 1994. 

KONGAR, Emre, Atatürk ve Devrim Kuramları, Türkiye İş Bankası 


KONUR, Tahsin, Devlet-Tiyatro İlişkisi, Dost Kitabevi, Ankara 

2001. 

KORKMAZ, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili-Belgeler, TDK, Ankara 

1992.

598 


_______, “Atatürk ve Türk Dili”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, 

C. I, TDK, Ankara 1995, s. 727-738. 

KOSAL, Vedat, Osmanlı’da Klasik Batı Müziği, Eko Basım Yayıncılık, 


KÖKER, Levent, Modernleşme Kemalizm ve Demokrasi, İletişim 


KÖPRÜLÜ, Fuat, “Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti”, 

Milli Tetebbular Mecmuası, C. II, S. 5, 

(Teşrinievvel-Kanunuevvel 1331), s. 193-232. 

_______,”Bir Hatıra”, Belleten, C. III, S. 10, Nisan 1939, s. 277- 

279. 

KÖSTÜKLÜ, Nuri, Kâzım Karabekir ve Eğitim, Çizgi Kitabevi, 

Konya 2007. 

“Köy Anketi”, Ülkü, C. I, S. 5, Haziran 1933, s. 362-364. 

KÖYMEN, Nusret Kemal, “Köycülüğün Esasları”, Ülkü, C. IV, S. 

20, Ekim 1934, s. 145-153. 

_______, Köycülük Programına Giriş, Tarık Edip Kütüphanesi, 

Ankara 1935. 

_______, “Büyük Kurultaydan Dilekler ve Kanada’da Köycülük”, 

Ülkü, C. V, S. 27, Mayıs 1935, s. 225-229. 

_______, “Parti Programında Köycülük”, Ülkü, C. V, S. 29, Temmuz 

1935, s. 395-396. 

_______, “Köycülük Çalışmaları”, Ülkü, C. VI, S. 35, Ocak 1936, 

s. 386-388. 

_______, “Köy Çalışmalarında Tek Müsbet Yol: Köylü Hanı”, Ülkü, 

C. VII, S. 40, Haziran 1936, s. 299-302. 

KUBAN, Doğan, 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi, Gerçek Yayınevi, 


KURAN, Ercüment, “Milli Tarih Görüşümüz”, Türk Kültürü, S. 

85, Kasım 1969, s. 15-17. 

KÜNÜÇEN, Hale – ŞÜKRÜ, A., “Sinemanın Türkiye’ye Girişi ve


İlk Yıllar”, Türkler, C. XV, Ankara 2002, s. 524-532. 

KÜTAHYALI, Önder, “Türkiye’de Ulusal Opera ve Bale”, Orkestra, 

S. 193, Eylül 1989, s. 8-14. 

KÜYEL, Mübahat Türker, “Atatürk’ün Çivi Yazılı Kültür Araştırmalarına 

İlişkin Katkıları Hakkında Üç Tarihsel Belge 

Daha”, Erdem, C. VI, S. 16, Ocak 1990, s. 273-297. 

LEVEND, Agah Sırrı, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, 


_______, “Latin Harfleri Meselesi”, BTTD, S. 9-10, Kasım-Aralık 

1985, s. 26-30. 

LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, 


LUDWİG, Emil, “Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Hazretleri 

ile Mülâkat”, Ayın Tarihi, S. 73, s. 6049-6055. 

MAHMUDOĞLU, Mahad Sofiev, “Sovyet Kültürünün Türkiye Üstündeki 

Olumlu Etkileri”, Yay. Haz. Mete Tunçay, Toplumsal 

Tarih, S. 48, Aralık 1997, s. 30-38. 

MAKTAV, Hilmi, “Cumhuriyet’in Sinemacısı Muhsin Ertuğrul”, 

Tarih ve Toplum, C. XXXVIII, S. 227, Kasım 2002, s. 

49-55. 

MANSEL, Arif Müfid, “Trakya Kazıları”, Türkiyemiz, 50. Yıl Özel 


MERİÇ, Cemil, Kültürden İrfana, İnsan Yayınları, İstanbul 1986. 

M. D., “Köylü ile Temas”, Ülkü, C. XIII, S. 77, Temmuz 1939, s. 

462-466. 

MONTESQUİEU, Charles, Kanunların Ruhu, Çev. Fehmi Baldaş, 

C. I, MEB, Ankara 1963. 

“Musiki Tarihimize Geçecek Bir Olay, Suçlamalar-Cevaplar Hatıralar 

ve Ötesi”, Musiki ve Nota Dergisi, C. III, S. 27, Ocak 

1972, s. 4-14. 

MÜLAYİM, Selçuk, Yüzyılın (1900-1999) Kültür ve Sanat Kronolojisi, 

Kaknüs Yayınları, İstanbul 1999.

600 


_______, “Erken Cumhuriyet Dönemi İçin Belgeleme ve Kronolojik 

Döküm”, Cumhuriyetin Yetmiş Beş Yılında Kültür ve 

Sanat, Sempozyum Bildirileri (18-19 Mart 1999), İstanbul 

2000, s. 111-114. 

NACİ, Elif, “1923’den 1928’e Kadar Türkiye’de Plâstik Sanat”, Ülkü, 

C. XII, S. 69, Kasım 1938, s. 245-248. 

NUTKU, Özdemir, Darülbedayi’nin Elli Yılı, Ankara Üniversitesi 


_______, Dünya Tiyatrosu Tarihi, C. II, Ankara Üniversitesi Yayınları, 

Ankara 1972. 

_______, “Cumhuriyet Döneminde Türk Tiyatrosunu Geliştiren 

İlk Adımlar”, Atatürk ve Sanat Sempozyumu (26-28 

Ekim 1981), İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi 

Yayınları, İstanbul 1982, s. 107-113. 

_______, “Cumhuriyet Tiyatrosu”, CDTA, C. IX, s. 2511-2530. 

_______, “Darülbedayi”, DİA, C. VIII, s. 515-516. 

ONARAN, Âlim Şerif, Türk Sineması, C. I, Kitle Yayınları, Ankara 

1994. 

Opera Kılavuzu, Çev. Emine Abaoğlu, MEB, Ankara 1945. 

ORAL, Fuat Süreyya, Türk Basın Tarihi 1919-1965, Doğuş Matbaası, 

tarihsiz. 

ORANSAY, Gültekin, Atatürk ile Küğ, Belgeler ve Veriler, Küğ 

Yayını, İzmir 1985. 

_______, “Çoksesli Musiki”, CDTA, C. VI, s. 1517-1530. 

_______, “Cumhuriyetin İlk Elli Yılında Geleneksel Sanat Musikimiz”, 

CDTA, C. VI, s. 1496-1509. 

ORHON, Orhan Seyfi, “Alaturka Musiki”, Akbaba, S. 103, 28 Aralık 

1935, s. 3. 

ORHONLU, Cengiz, “Atatürk ve Tarih Görüşü”, Türk Kültürü, 

Yıl. 6, S. 61, Kasım 1967, s. 26-30. 

ORTAYLI, İlber, Gelenekten Geleceğe, Ufuk Kitapları, İstanbul 

2002.


OSMA, Kıvanç, “Cumhuriyet’in Anıtları: Anıt Heykeller”, Türkler, 

C. XVIII, Ankara 2002, s. 293-298. 

OSMANOĞLU, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid (Hatıralarım), 

Selçuk Yayınları, İstanbul 1994. 

ÖKÇÜN, Gündüz, Türk İktisat Kongresi 1923 İzmir, Haberler- 

Belgeler-Yorumlar, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 

Ankara 1981. 

ÖNDER, Mehmet,”Atatürk ve Müzeler”, Türkiyemiz, 50. Yıl Özel 


ÖNÖZ, A. Naci, “Cumhuriyet Döneminde Müzik Yönüyle Atatürk”, 

I. Ulusal Müzik Bilimleri Sempozyumu Bildirileri, İzmir 

1984, s. 205-206. 

ÖYMEN, Hıfzırrahman Raşid, Köy Enstitülerinin Kuruluşunun 

Tarihi ve Problemleri, y.y., 1980. 

ÖZ, Hasan Fehmi, Cumhuriyet’e Geçiş Sürecinde Tiyatro (1908- 

1923), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 

Cumhuriyet Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Yüksek 

Lisans Tezi, İstanbul 2003. 

ÖZAKMAN, Turgut, “Türk Tiyatrosu ve Atatürk”, Erdem, C. IV, S. 

12, Eylül 1988, s. 1045-1062. 

ÖZBİLGEN, Füsun, Semiha Berksoy’un Anıları, Sana Tütün ve 

Tespih Yolluyorum, Broy Yayınları, İstanbul 1985. 

ÖZDOĞAN, Günay Göksu, “Türk Ulusçuluğunda Irkçı Temalar: 

1930 ve 40’ların Türkçü Akımı”, Toplumsal Tarih, S. 

29, Mayıs 1996, s. 19-24. 

ÖZGÜ, Melahat, “Atatürk’ün Edebiyat ve Sanat Anlayışı”, Belleten, 

C. LII, S. 204, 1988, s. 1133-1168. 

ÖZKAYA,Yücel, Milli Mücadele’de Atatürk ve Basın (1919- 

1921), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 

1989. 

ÖZÖN, Nijat, Türk Sineması Kronolojisi (1895-1966), Bilgi Yayınevi, 

Ankara 1968.

602 


_______, “Türk Sineması”, CDTA, C. VII, s. 1878-1907. 

_______, Karagözden Sinemaya, Türk Sineması ve Sorunları, C. 

I, Kitle Yayınları, Ankara 1995. 

ÖZTOP, Şener “Cumhuriyet Dönemi Türk Resim Sanatı”, Türkiye 

Günlüğü, S. 48, Kasım-Aralık 1997, s. 77-86. 

ÖZTOPRAK, İzzet, Kurtuluş Savaşında Türk Basını (Mayıs 

1919-Temmuz 1921), Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 

1981. 

ÖZTUNA, Yılmaz, “Rauf Yekta Bey”, Türk Musikisi Ansiklopedisi, 

MEB, İstanbul 1969, s. 169-171. 

_______, “Operet”, Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi, 

Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 

Ankara 2000, s. 336-337. 

ÖZTÜRK, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, 


_______, Cemil–NURDOĞAN, Arzu M., “Millet Mekteblerinde 

Yurttaşlık Eğitimi: Öğretim Programı ve Ders Kitapları”, 

Türk Kültürü İncelemeleri, S. 5, İstanbul 2001, s. 175- 

202. 

PERİN, Cevdet, Doğumunun 100. Yıldönümünde Atatürk Kültür 

Devrimi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1987. 

PRAETORİUS, Ernst, “Riyaseticumhur Filarmonik Orkestrası”, 

Güzel Sanatlar, C. I, S. 3, 1941, s. 42-43. 

REFİĞ, Gülper, Ahmet Adnan Saygun ve Geçmişten Günümüze 

Türk Musikisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 

1991. 

REFİĞ, Halit, “Osmanlı’da Sinema”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel 

Sayısı IV, S. 34, Temmuz-Ağustos 2000, s. 786-788. 

Reşat Nuri Güntekin’in Tiyatro ile İlgili Makaleleri, Haz. Kemal 

Yavuz, MEB, İstanbul 1976. 

RIFKI, Falih, “Bizim Köy”, Kadro, C. II, S. 18, Haziran 1933, s. 

15-17.


SADOĞLU, Hüseyin, Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları, 

İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003. 

SAFA, Peyami, Türk İnkılâbına Bakışlar, Atatürk Araştırma Merkezi 


SAİD, Edward W., Oryantalizm (Doğu Bilim): Sömürgeciliğin 

Keşif Kolu, Çev. Nezih Uzel, Zafer Matbaası, İstanbul 

1982. 

SAKAOĞLU, Saim, Atatürk Gençlik ve Kültür, Selçuk Üniversitesi 

Yayınları, Konya 1990. 

_______, “Atatürk’ün Türk Sanatına Verdiği Önem”, BTTD, S. 44, 

Eylül 2000, s. 9-25. 

SAMİ, Ali, “Sanat Varlığımızda Resmin Yeri”, Ülkü, C. I, S. 5, Haziran 

1933, s. 396-399. 

_______, “Türk İnkılâbının Beklediği Sanat”, Ülkü, C. II, S.10, Kasım 

1933, s.302-306. 

_______, “Güzel Sanatları İnkılâba Nasıl Maledebiliriz”, Ülkü, C. 

III, S. 17, Temmuz 1934, s. 359-361. 

SARAY, Mehmet, “Atatürk ve Türk Tarihi”, Türk Kültürü, C. 

XXII, S. 249, Ocak 1984, s. 1-18. 

_______, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail 

Bey (1851-1914), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü 


SARINAY, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk 

Ocakları 1912-1931, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1994. 

SAVAŞIR, Vildan Aşir, “Romen Gençlik Teşkilatı-Strasa Tarii”, Ülkü, 

C. XIV, S. 79, Eylül 1939, s. 19-22. 

_______, “Halkevlerine Doğru”, Halkoyu, S. 9, Ocak-Şubat 1977, 

s. 20-28. 

SAY, Ahmet, Müzik Tarihi, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Ankara 

1995. 

SAYDAM, Akif, Ünlü Müzisyenler, Yaşamları-Yapıtları, Arkadaş 

Yayınları, Ankara 1997.

604 


SAYGUN, A. Adnan, “Atatürk’ün Sanat ve Müzik Anlayışı ve Günümüzdeki 

Tefsiri”, Erdem, C. I, S. 3, Eylül 1985, s. 

587-598. 

SAZ, Leyla, Haremin İç Yüzü, Düz. Sadi Borak, Milliyet Yayınları, 


SCOGNAMİLLO, Giovanni, Türk Sinema Tarihi, Kabalcı Yayınları, 


SELÇUK, Timur, “Müzik Dünyamız”, CDTA, C. VI, s. 1476-1481. 

SERTEL, Zekeriya, Hatırladıklarım, Gözlem Yayıncılık, İstanbul 

1977. 

SERTKAYA, Osman F., “Atatürk’ün Dil Politikası”, Türk Kültürü, 

S. 61, Kasım 1967, s. 31-35. 

SEVENGİL, Ahmet Refik Türk Tiyatro Tarihi, MEB, İstanbul 

1962. 

_______, Opera Sanatı ile İlk Temaslarımız, MEB, İstanbul 

1969. 

SEVİNÇLİ, Efdal, Muhsin Ertuğrul, Arba Yayınları, İstanbul 

1990. 

SEZEN, Yümni, Hümanizm ve Atatürk Devrimleri, Ayışığı Kitapları, 


SHERILL, Charles, Gazi Mustafa Kemal Hz. Nezdinde Bir Yıl 

Elçilik, Çev. Ahmet Ekrem, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 


_______; Üç Adam (Kemal Atatürk, Roosevelt, Mussolini), Çev. 

Cemal Bukelman, İstanbul Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 

1937. 

SİRER, Reşat Şemsettin, “Garp Memleketlerinde Halk Terbiyesi”, 

Ülkü, C. I, S. 4, Mayıs 1933, s. 295-306. 

SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, C. II, YapıKredi Bankası 


STEİNHAUS, Kurt, Atatürk Devrimi Sosyolojisi, Çev. Mehmet 

Akkaş, Sarmal Yayınları, İstanbul 1995.


SÜSLÜ, Azmi, “Türk Tarihçiliği ve Atatürk”, Üçüncü Uluslararası 

Atatürk Sempozyumu, 3-6 Ekim 1995, Gazi Mağusa, 

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, C. I, Atatürk Araştırma 

Merkezi Yay., Ankara 1998, s. 323-348. 

_______, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin 50 Yıllık Tarihi, 

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 

Ankara 1986. 

ŞAKİROĞLU, Mahmut H., “Atatürk ve Tarih Çalışmaları”, Tarih 

ve Toplum, C. II, S. 11, Kasım 1984, s. 300-302. 

_______, “Atatürk Döneminde Başlatılan Tarih Çalışmaları ve Halk 

Bilgisi Alanındaki Gelişmeler”, Erdem, C. IV, S. 12, 

1988, s. 813-877. 

ŞAPOLYO, Enver Behnan, Türk Gazetecilik Tarihi: Her Yönüyle 

Basın, Ankara Güven Matbaası, Ankara 1971. 

ŞEKERCİ, Osman, İslâmda Resim ve Heykel, Nûn Yayınları, İstanbul 

1996. 

ŞEN, Semra, “Atatürk, Cumhuriyet ve Tiyatro”, Erdem, C. XI, S. 

32, Eylül 1988, s. 621-630. 

ŞEN, Yavuz “Atatürk, Cumhuriyet ve Türk Müziği”, Erdem, C. XI, 

S. 32, Eylül 1998, s. 631-635. 

ŞENER, Erman “Sinemanın 75 Yılı”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 

11, Aralık 1970, s. 59-66. 

ŞENER, Sevda, Çağdaş Türk Tiyatrosunda Ahlak, Ekonomi, 

Kültür Sorunları 1923-1970, Ankara 1971. 

_______, “75 Yılın Değerlendirilmesi”, Cumhuriyet’in 75. Yılında 

Türk Tiyatrosu Paneli (26-28 Ekim 1998), Mitos- 

Boyut Yayınları, İstanbul 1999, s. 62-79. 

ŞİMŞEK, Sefa, Bir İdeolojik Seferberlik Deneyimi Halkevleri 

(1932-1951), Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 

2002. 

ŞİMŞİR, Bilâl N, Türk Yazı Devrimi, TTK, Ankara 1992.

606 


TACİBAYEV, Raşid, Kızıl Meydan’dan Taksim’e- Siyasette, Kültürde 

ve Sanatta Türk-Sovyet İlişkileri (1925-1945), 

Truva Yayınları, İstanbul 2004. 

TAN, Nail “Atatürk’ün TDK Günlüğü”, Türk Dili, S. 609, Eylül 

2002, s. 444-457. 

TANPINAR, Ahmet Hamdi, Huzur, Dergâh Yayınları, İstanbul 

1986. 

TANRIKORUR, Cinuçen, Müzik Kimliğimiz Üzerine Düşünceler, 

Ötüken Yayınları, İstanbul 1998. 

TANRIÖVER, Hamdullah Suphi, “Köycülük”, Türk Yurdu, C. 

XXI-I, S. 196-2, Şubat 1928, s. 51-52. 

TANSEL, Fevziye Abdullah, “Arap Harflerinin Islâhı ve Değiştirilmesi 

Hakkında İlk Teşebbüsler (1862-1884)”, BTTD, S. 

9-10, Kasım-Aralık 1985, s. 16-23. 

TANSUĞ, Sezer, Çağdaş Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul 

1996. 

TARCAN, Selim Sırrı, “İtalya’da Halk ve Gençlik Teşkilatı”, Ülkü, 

C. I, S. 3, Nisan 1933, s. 241-243. 

_______, “Milli Musiki Nasıl Doğdu?”, Ülkü, C. V, S. 27, Mayıs 

1935, s. 200-205. 

TİMURTAŞ, Faruk K. Türkçemiz ve Uydurmacılık, Boğaziçi Yayınları, 


TONGUÇ, İsmail Hakkı, “Sovyet Sanatkârları Resim Sergisi”, Ülkü, 

C. IV, S. 24, Şubat 1935, s. 444-446. 

_______, Canlandırılacak Köy, Remzi Kitabevi, İstanbul 1947. 

TOPRAK, Zafer, “Halkçılık İdeolojisinin Oluşumu”, Atatürk Döneminin 

Ekonomik ve Toplumsal Sorunları Semineri 

(1923-1938), Düzenleyen İktisadi Ticari İlimler Akademisi 

İstanbul Şubesi, İstanbul 1977. 

_______, “Bir “Evrak-ı Muzırra” Şehrah Gazetesi”, Toplumsal Tarih, 

S. 37, Ocak 1987, s. 45-47. 

TOPUZ, Hıfzı, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, 

İstanbul 1973.


TOROS, Taha Atatürk’ün Adana Seyahatleri, Çukurova Gazeteciler 

Cemiyeti Kültür Yayınları, Adana 1981. 

TOYNBEE, A. J.-KİRKWOOD, K. P., Türkiye, İmparatorluktan 

Cumhuriyete Geçiş Serüveni, Çev. Hülya Karaca, Broy 


TÖR, Vedat Nedim, Yıllar Böyle Geçti, Milliyet Yayınları, İstanbul 

1976. 

TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. I, Hürriyet 

Vakfı Yayınları, İstanbul 1984. 

TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti 

Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Yurt Yayınları, 

Ankara 1981. 

TURA, Yalçın, “Cumhuriyet Döneminde Türk Musikisi”, CDTA, C. 

VI, s. 1510-1516. 

_______, “Ulusal Opera ve Bale’nin Oluşumuna Katkı, II”, Orkestra, 

S. 191, Haziran 1989, s. 2-8. 

TURAN, Şerafettin Atatürk’ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, 

Düşünürler, Kitaplar, TTK, Ankara 1989. 

_______, Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yayınevi, Ankara 2000. 

TURANİ, Adnan, “Atatürk ve Güzel Sanatlar”, Atatürk ve Kültür, 

Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Özel Sayı, Ankara 

1982, s. 97-107. 

TURHAN, Mümtaz, Kültür Değişmeleri, Marmara Üniversitesi 

İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1987. 

TUTEL, Eser,”Sinemanın Tarihi”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 2, 

Mart 1966, s. 76-81. 

TÜFEKÇİ, Gürbüz D., Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar, Türkiye İş 

Bankası Yayınları, Ankara 1983. 

TÜFEKÇİOĞLU, Hayati, “Cumhuriyet İdeolojisi ve Türk Basını”, 

İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, S. 3, İstanbul 

1992, s. 45-96.

608 


Türk Tarihinin Ana Hatları, İstanbul 1930. 

TÜRKDOĞAN, Orhan, Kemalist Sistem, Kültürel Boyutları, Alfa 


_______, Türk Tarihinin Sosyolojisi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 


TÜRKER, Hasan, Türk Devrimi ve Basın (1922-1925), Dokuz Eylül 

Üniversitesi Yayınları, İzmir 2000. 

Türkiye Bibliyografyası 1928-1938, C. II, Maarif Vekâleti Yayınları, 


UĞUR, Songül, Türkiye Cumhuriyeti’nin “Halka Doğru” Politikasında 

Yeni Türk Mecmuasının Yeri, İstanbul Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı 

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002. 

ULU, Esin, “Senfoni Orkestralarının Çağdaş Müzik Kültürüne Katkıları 

(İ.D.S.O.’nun Konser Programlarında Türk Bestecileri)”, 

Toplum Bilim, Müzik ve Kültürel Kimlik Özel 

Sayısı, S. 12, Mayıs 2001, s. 33-44. 

US, Asım, Asım Us’un Hatıra Notları (1930’dan 1953’e Kadar 

Atatürk ve İsmet İnönü Devirlerine Ait Seçme Fıkralar), 

Vakit Matbaası, İstanbul 1966. 

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Türk Tarihi Yazılırken Atatürk’ün 

Alaka ve Görüşlerine Dâir Hatılaralar”, Belleten, C. III, 

S. 9-10, Ankara 1939, s. 349-353. 

Üçüncü Dil Kurultayı Üyelerine Kurultay Kılavuzu, Devlet Basımevi, 


“Üçüncü Dil Kurultayı”, Ülkü, C. VIII, S. 43, Eylül 1936, s. 77-80. 

ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, Atatürk ve Harf Devrimi, TDK, Ankara 

2000. 

_______, Cumhuriyet Türkiyesi’nde Folklor ve Etnografya Çalışmaları, 

Ankara 1972. 

ÜNAL, Ertan, “Atatürk’ün Florya Günleri”, Popüler Tarih, S. 49, 

Eylül 2004, s. 60-65.


ÜNAL, Refik, Halk Müziğinden Yankılar, Atatürk’ün Sevdiği 

Türküler, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Cumhuriyetin 

50. Yıldönümü Yayınları, Ankara 1973. 

ÜNAYDIN, Ruşen Eşref, Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin Kuruluşundan 

İlk Kurultaya Kadar Hatıralar, TDK, Ankara 

1943. 

_______, Atatürk Tarih ve Dil Kurumları, Hâtıralar, TDK, Ankara 

1954. 

ÜSDİKEN, Behzat, “Beyoğlu’nun Eski Sinemaları I”, Toplumsal 

Tarih, S. 22, Ekim 1995, s. 42-48. 

ÜSTEL, Füsun, “1920’li ve 30’lu Yıllarda “Milli Musiki” ve “Musiki 

İnkılabı” “, Defter, S. 22, 1994, s. 41-53. 

________, Türk Ocakları (1912-1931), İletişim Yayınları, İstanbul 

1997. 

WİDMANN, Horst, Atatürk ve Üniversite Reformu, Çev. Aykut 

Kazancıgil-Serpil Bozkurt, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa 

Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul 1981. 

YALÇIN, Emre, “Cumhuriyet Döneminin İlk Lirik Sahne Eseri 

Özsoy Operası”, Toplumsal Tarih, C. IV, S. 24, Aralık 

1995, s. 41-47. 

YALMAN, Ahmet, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, 

1922-1944, C. III, Yenilik Basımevi, İstanbul 1970. 

YAZMAN, Aslan Tufan, Atatürkle Beraber, Devrimler, Olaylar, 

Anılar (1923-1938), Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 

1969, 

YENER, Faruk, “Türkiye’de Opera Sanatı”, CDTA, C. IX, s. 2546- 

2550. 

“Yeni Türk Harflerinin Uygulanmasında Basına Verilen Prim”, 

BTTD, S. 9-10, Kasım-Aralık 1985, s. 120-127. 

YILMAZ, Mustafa, “Cumhuriyet Döneminde Bakanlar Kurulu Kararı 

İle Yasaklanan Yayınlar 1923-1945, I,”, Kebikeç, S. 

6, 1998, s. 53-80. 

_______, İngiliz Basını ve Atatürk’ün Türkiyesi, Phoenix Yayınları, 

Ankara 2002.

610 


YİĞİT, Ali Ata, Atatürk Dönemi Eğitim ve Kültür Politikaları 

(1923-1938), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri 

İnkılâp Tarihi Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 

1996. 

“Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi”, Sadeleştiren: 

Şevket Rado, Hayat Tarih Mecmuası, S. 4, 

Mayıs 1967, s. 5-11. 

YÖNETKEN, Halil Bedii, “Halk Terbiyesi ve Operalar”, Ülkü, C. 

III, S. 15, Mayıs 1934, s. 202-205. 

_______, “Atatürk Devrimleri ve Türk Müziği”, Orkestra, S. 72, 

Mart 1969, s. 32-48. 

YÜCEL, Hasan Âli, “Dil İnkılâbımızın Karakteri”, Ülkü, C. IV, S. 

22, Aralık 1934, s. 255-257. 

_______, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı Yayınları, 

Ankara 1994. 

ZOBU, Vasfi Rıza, “Türk Tiyatrosu’ndan ‘Darülbedayi’e İlk Turne 

İzmir’e”, Türk Tiyatrosu, S. 311, 1 Mart 1958, s. 6-7. 

_______, Görüşler ve Hatıralarla Atatürk, İstanbul 1962. 

_______, “Güzel Sanatlar Birliği”, Türk Tiyatrosu, S. 367, Şubat 

1966, s. 1-6. 

_______, O Günden Bu Güne (Anılar), Milliyet Yayınları, İstanbul 

1977. 

ZÜBEYİR, Hâmit, “Halk Terbiyesi Vasıtaları”, Ülkü, C. I, S. 2, Mart 

1933, s. 152-159. 

ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev. Yasemin 

Saner Gönen, İletişim Yayınları, İstanbul 2004. 

5. ANSİKLOPEDİLER 

AnaBritannica 

Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 

Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi


Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi 

Tiyatro Ansiklopedisi 

Türk Ansiklopedisi 

Türk Musikisi Ansiklopedisi 

Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi 

Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

EKLER

Ek 1: Gazi’nin Okuyan Milleti 

ATATÜRK’ÜN SOSYAL VE KÜLTÜREL POLİTİKALARI 615 544

616 SEDA BAYINDIR ULUSKAN 

545 

Ek 2: 

Ek 

Halk 

2: Halk 

Mecmuası 

Mecmuası 

“Medeniyet 

“Medeniyet 

Dersleri” 

Dersleri” 

köesinden 

köşesinden 

Örnekler 

Örnekler 

(13 

(13 

Kanunisânî 1930, 

Kanunisânî 1930, s. 49, s. 3; 10 Şubat 1930, s. 53, s. 7) 

S. 49, s.3; 10 ubat 1930, S. 53, s. 7).

ATATÜRK’ÜN SOSYAL VE KÜLTÜREL POLİTİKALARI 617 546 

Ek 3: Ek 1928-1984 2: 1928-1984 Yılları Yılları Arasında Türkiye’de Basılıp Derlenen Derlenen Kitaplara Kitaplara Ait Bir Ait Bir 

İstatistik 

statistik

618 


Ek 4: Akbaba, 23 Kasım 1935, S. 98, Kapak Resmi. 

547


Ek 5: Akbaba, 30 Mayıs 1936, S. 125, Kapak Resmi.

620 


Ek 6: Yeni Adam, 17 ubat 1938, S. 216, Kapak Resmi. 

549


550

622 


Ek 7: Ahmet Emin YALMAN’ın Tan Gazetesi’ndeki 7 Austos 1938 tarihli yazısı. 

551


Ek 8: Yasaklı Yayınlardan Örnekler 

552

624 


553


554

626 


555


556

628 


557


558

630 


559


560

632 


561


562

634 

Ek. 9: Tarama Çalımalarının Akıbeti 


563


Ek 10: Nüfus Dairelerinde Soyadı Muamelesi 

564

636 


Ek 11: Gazi’nin S. M. Arsal’ın “Türk Dili çin” Adlı Kitabındaki El Yazısı. 

565


Ek Ek 12: 12: Atatürk, Atatürk, 21 21 Eylül Eylül 1937 1937 tarihinde tarihinde Dolmabahçe Dolmabahçe Sarayında Sarayında Açılan Tarih Sergisini 

Açılan Tarih Sergisini Gezerken 

Gezerken. 

566

638 


Ek 13: T. Whittmore’a Ayasofya’daki Mozaikleri Çıkarma zninin Verilmesi. 

567


Ek 14: Paul Hindemith’in Görev Süresinin Uzatılmasına Dair Karar. 

568

640 


Ek 15: Paul Hindemith’in Önerisiyle Türkiye’ye Gelen Yabancı Uzmanlar. 

569


Ek 16: Konservatuar Heyeti Halk arkılarını Toplarken. 

570

642 


Ek 17: 1931 Yılında Güzellik Kraliçesi Seçilen Naide Saffet Hanım. 

571


Ek 18: Bedia Muvahhit Yunanistan’da Othello Provalarında. 

572

644 

Bedia Muvahhit Yunan Basınında. 


573

Ek 19: Carl Ebert’e Maa Tahsisi. 


574

646 

Ek 20: Konservatuar Marı. 


575


Ek 21: Muhsin Erturul’un Tiyatro Seyircisi çin Hazırladıı Bir Metin. 

576

648 

Ek 22: Muhsin Erturul. 


577


Ek 23: Muhsin Erturul’un çektii “stanbul Sokakları” Adlı Filmin lânı.

650 


Ek 24: W. Krausz ve A. Kampf’ın Atatürk Portreleri. 

579


652 


Ek 25: 1871 Yılında C. F. Fuller’in Yaptıı Abdülaziz Heykeli. 

581


Ek 26: Yerli ve Yabancı Heykel Sanatçılarının Yaptıı Atatürk Heykellerinden 

Örnekler. 

582

654 


583


656 


585


A 

Abdullah Cevdet 8, 188, 192 

Abdurrahman Şeref 238, 246 

Abdülhak Hamit 513, 526 

Abdülkadir Meragî 347 

Abidin Dino 508, 527, 539 

Abidin Özmen 312, 448 

Adana Müzesi 272 

Afet İnan 6, 11, 226, 229, 241, 242, 

243, 245, 252, 255, 258, 259, 

263, 264, 265, 267, 269, 270, 

275, 278, 279, 284, 286, 287, 

288, 290, 291, 292, 320, 517, 

554 

Afife Jale 420, 433 

Agop Martayan 217 

Ağa Han 123, 157 

Ahmet Adnan Saygun 335, 348, 349, 

355, 400, 410, 424, 602 

Ahmet Ağaoğlu 38, 39 

Ahmet Ali 511 

Ahmet Caferoğlu 184, 201, 259 

Ahmet Cevat Emre 194, 215, 228 

Ahmet Cevdet 123, 144, 158 

Ahmet Emin Yalman 122, 168 

Ahmet Fehim 419, 432, 489 

Ahmet Ferit Tek 28 

Ahmet Hamdi Tanpınar 185, 306 

Ahmet İhsan Tokgöz 130 

Ahmet Kadir Kemali 432 

Ahmet Kadri 131, 432 

Ahmet Kutsi 257 

Ahmet Mithat 391 

Ahmet Muvahhit 432 

Ahmet Necip Efendi 419 

Ahmet Refik Altınay 248 

Ahmet Refik Sevengil 427 

Ahmet Rıza 7 

Ahmet Süreyya Örgeevren 130 

Ahmet Tevfik Göymen 94 

Ahmet Vefik Paşa 419, 453, 581 

Ahmet Yürür III, 410 

DİZİN 

Aka Gündüz 58, 358, 410, 466, 467, 

468, 506 

Akhisar Türk Ocağı 14, 410 

Akşam Kız Teknik Okulu 416 

Albert Braun 338, 432 

Albert Malche 91 

Aleksey P. Odladnikov 263 

Alfred Cortot 379 

Ali Avni Çelebi 517, 525 

Ali Canip 212 

Ali Doğan Sinangil 410 

Ali Ekrem Bolayır 431 

Ali Hadi Bara 551, 554 

Ali Haydar 435, 436 

Âli Karsan 533 

Ali Naci Karacan 432 

Ali Nusret 188 

Ali Rana Tarhan 44 

Ali Rıfat 333, 432 

Ali Saip 131, 158, 333 

Ali Sami (Boyar) 519 

Ali Server Suner 136 

Ali Sezai 366 

Ali Sezin 338 

Ali Suavi 187 

Ali Ufkî 293 

Almanya 19, 20, 35, 40, 46, 48, 54, 

71, 72, 79, 90, 109, 120, 154, 

162, 168, 178, 181, 199, 200, 

222, 260, 263, 266, 267, 275, 

289, 317, 323, 324, 327, 330, 

336, 340, 378, 402, 404, 427, 

435, 449, 451, 457, 488, 489, 

491, 494, 500, 505, 508, 509, 

526, 555, 568 

Amanullah Han 285 

Amerika 37, 70, 71, 90, 93, 102, 179, 

199, 260, 261, 263, 267, 276, 

282, 283, 350, 361, 408, 451, 

493, 538 

Anadolu Ajansı VI, 121, 196, 350, 

367, 370, 597 

Anadoluculuk 256, 256, 257, 257

660 

Andras Zakar 254 

André Antoine 431, 432 

Ankara Devlet Konservatuarı VI, 

VIII, IX, 59, 312, 319, 327, 

328, 332, 339, 343, 349, 356, 

378, 396, 397, 414, 415, 416, 

417, 444, 445, 450, 455, 483, 

579, 589, 592 

Ankara Devlet Konservatuarı Folklor 

Arşivi 378 

Ankara Devlet Konservatuarı Halk 

Müziği Arşivi 378 

Ankara Devlet Müzesi 284 

Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi 

548 

Ankara Devlet Tiyatrosu 454, 477 

Ankara Doğu Araştırma Grubu 261, 

262, 583 

Ankara Etnografya Müzesi 526, 535, 

553 

Ankara Halkevi 46, 50, 52, 53, 103, 

104, 105, 106, 107, 138, 229, 

377, 383, 399, 401, 464, 495, 

532, 535, 536, 538, 540 

Ankara Hukuk Fakültesi 1, 215, 251 

Ankara İnkılâp Tarihi Enstitüsü 251 

Ankara Konservatuarı 311, 312, 339, 

343, 381, 397, 455 

Ankara Musiki Mektebi 358 

Ankara Müzik Öğretmen Okulu 356 

Ankara Operası 356 

Ankara Orkestrası 331 

Ankara Orman Çiftliği 87 

Ankara Radyosu 43, 72, 371, 372, 387 

Ankara Sanat Tiyatrosu 428 

Ankara Türk Ocağı 380, 424, 447, 

526, 536, 548 

Ankara Umumi Kütüphanesi 142 

Ankara Yüksek Ziraat Mektebi 87 

Anton Hanak 553 

Antropoloji V, 228, 259, 263, 269, 

270, 271, 272, 274, 279, 285, 

286, 287, 288, 289, 292, 568 

Antropoloji Merkezi 287 

Apollon Tiyatrosu 433 

Aram Sinanyan 432 


Arif Hikmet 432 

Arif Kaptan 529, 534 

Arif Müfit Mansel 248, 276 

Arif Oruç 122, 127, 128, 131, 175 

Arkeoloji V, 22, 25, 223, 228, 257, 

263, 269, 271, 272, 273, 274, 

276, 279, 280, 285, 292, 568 

Arkeoloji Müzeleri 280, 547 

Arkeoloji Müzesi 271, 511 

Arnavutluk 379 

Arşitekt Pölzig 323 

Arthur Honegger 349 

Artur Kampf 517 

Âsar-ı Atika Müzesi 273, 282 

Âsar-ı Atika Nizamnamesi 271, 280, 

511 

Asım Us 169, 608 

Askeri Muzıka ve Astsubay Okulu 

346 

Aspendos Tiyatrosu 276, 346 

Atatürk Kültür Merkezi 391, 400, 

575, 587, 602 

Audrey Knight 416 

Avni Lifij 511, 512, 520 

Avni Refik 210 

Avusturya 155, 263, 317, 340, 375 

Ayasofya 282, 283, 284, 582 

Aydın Gün 408 

Aydın Türk Ocağı 41 

Ayetullah Sümer 531, 533 

Ayhan Aydan 408 

Azerbaycan 177, 178, 191, 193, 318 

Azize Emir 497 

B 

Bakü Kongresi 193 

Balkan Antantı 35, 138, 150, 271, 284 

Balkan Basın Birliği VII, 149, 150 

Balkan Folklor Festivali 379 

Balkan Savaşı 7, 283 

Barbaros Hayrettin Paşa 554 

Barthold 184, 185 

Basın Genel Müdürlüğü 136, 137, 

143, 147, 161, 163, 268 

Basın Kanunu VII, 130, 132, 133, 

134, 136, 155, 161, 162, 163,


164, 165, 166, 386 

Basın Kongresi VII, 143, 144, 145, 

146, 148, 149, 586 

Basma Yazı ve Resimleri Derleme 

Kanunu VII, 139, 140, 591 

Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğü 43 

Bedia Muvahhit 392, 422, 423, 434, 

439, 440, 441, 497, 581 

Bedrettin Tuncel 453, 469 

Bedri Rahmi Eyüboğlu 522, 529, 534 

Beethoven 297, 399 

Behçet Kemal Çağlar 44, 466 

Behzat Hâki Butak 432 

Bekir Aksoy 295, 297 

Bela Bartok IX, 74, 343, 375, 376, 

377, 378, 586 

Belçika 90 

Belediye Konservatuarı VI, VIII, 74, 

329, 332, 333, 334, 336, 337, 

339, 356, 414, 444 

Belkıs Aran 408 

Benno Landesberger 209, 254 

Beryl Parker 90 

Beylerbeyi İskele Tiyatrosu 392 

Beyoğlu Halkevi 54, 55, 528, 592 

Beyoğlu Tiyatrosu 413 

Birinci Dünya Savaşı 29, 64, 109, 

118, 119, 121, 156, 190, 314, 

420, 432, 489, 494 

Birleşik Resim ve Heykel Sergileri 

532 

Bruno Taut 521, 523 

Budnay Gyula 538 

Bulgaristan 70, 175, 179, 182, 326, 

379 

Burhan Asaf 138, 358, 496 

Burhan Belge 136, 533 

Burhanettin Ökte 302, 373 

Burhan Felek 55 

Burhan Toprak 504, 519, 520, 521, 

523 

Bursa Şark Tiyatrosunda 17 

Bülent Arel 309, 341, 349, 485 

Bülent Tarcan 349, 410 

C-Ç 

Cahide Sonku 470 

Carl Ebert IX, 312, 313, 329, 340, 

397, 398, 400, 409, 450, 451, 

456, 483, 522, 582 

Carlo Galli 538 

Carl Zuckmayer 340 

Celal Bayar 132, 169 

Celal Esat Arseven 138, 510, 529 

Celal Nuri İleri 188 

Celal Sahir Erozan 188 

Celal Tahsin 425, 432 

Celile Kenan 392 

Cemal Hüsnü (Taray) 526 

Cemal Reşit Rey 303, 312, 313, 332, 

336, 339, 348, 354, 355, 384, 

392, 402, 408, 410, 468 

Cemal Tollu 517, 522, 527 

Cemal Tuncer 466 

Cemil Bilsel 251 

Cemil Topuzlu 431 

Cemiyet-i Akvam 201, 260 

Cenan Akın 410 

Cenap Akın 201 

Cenap Şehabettin 468 

Cengiz Tanç 349, 408, 410 

Cesar Franck 303 

Cevat Abbas Gürer 292 

Cevat Dereli 525, 526, 533 

Cevat Dursunoğlu 327, 352, 450, 453 

Cevat Mazhar 210 

Cevat Memduh Altar 310, 312, 316, 

328, 390, 453 

Cevat Şakir 125, 257 

Cevdet Kudret 468, 470 

Cevdet Nasuhi 44 

Cezmi Erinç 312, 317 

Charles H. Sherill 261 

Cumhurbaşkanlığı Armoni Mızıkası 

298 

Cumhurbaşkanlığı Fasıl Heyeti 298 

Cumhurbaşkanlığı Filârmoni Orkestrası 

VI, VIII, 315, 322, 325, 326, 

341, 346, 387, 445

662 

Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası 

298, 313, 326, 356 

Cumhuriyet Halk Partisi VI, 10, 535 

Cumhuriyet Tiyatrosu 417, 418, 421, 

442, 444, 469, 600 

Çallı Kuşağı 512, 525, 529 

Çampi Ailesi 390 

Çankaya 17, 33, 140, 146, 147, 148, 

212, 213, 248, 302, 303, 308, 

314, 403, 499, 584 

Çekoslovakya 43, 48, 70, 71, 263, 410 

Çetin Işıközlü 410 

Çifteler Eğitmen Kursu 96 

Çin 230, 240, 246, 264 

Çocuk Tiyatrosu 442, 482 

Çok sesli müzik V, 52, 294, 310, 312, 

329, 344, 345, 346, 347, 348, 

353, 354, 355, 387, 394, 400, 

403, 412, 560, 572 

D 

Dahiliye Vekâleti 136, 166, 244, 363 

Danimarka 71, 79, 83, 109, 113, 332 

Darülaceze 86 

Darülbedayi 332, 334, 337, 402, 413, 

422, 425, 427, 428, 431, 432, 

433, 434, 435, 436, 437, 438, 

439, 441, 442, 443, 460, 469, 

472, 475, 478, 479, 480, 490, 

497, 500, 580, 590, 600, 610 

Darülelhan 297, 298, 320, 332, 333, 

334, 335, 336, 357, 365, 375, 

376, 560 

David Zirkin 338 

Dede Efendi 296, 347, 360, 573 

Dellâlzâde İsmail Efendi 361 

Demokrat Parti 61, 62, 486, 577 

Depo-Lavaro 46, 47, 71 

Dépot Légal 140 

Derleme Müdürlüğü 142 

Devlet Konservatuarı VI, VIII, IX, 

22, 59, 312, 317, 319, 324, 327, 

328, 332, 335, 339, 342, 343, 

349, 356, 360, 378, 381, 393, 

396, 397, 398, 399, 400, 414, 

415, 416, 417, 444, 445, 449, 


450, 452, 453, 454, 455, 483, 

579, 582, 589, 592 

Devlet Konservatuarı Kanunu 453, 

454 

Devlet Operası Genel Müdürlüğü 409 

Devlet Opera ve Balesi 313, 398, 400, 

409, 412, 417, 575 

Devlet Opera ve Orkestrası 328 

Devlet Orkestraları 342 

Devlet Orkestrası 331 

Devlet Resim ve Heykel Müzesi 537, 

548 

Devlet Resim ve Heykel Sergisi 534 

Devlet Tiyatroları 398, 430, 483, 486 

Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü 

483 

Devlet Tiyatrosu 319, 342, 383, 424, 

430, 434, 445, 454, 462, 477, 

483, 580, 584 

Devlet Tiyatro ve Operası 398, 454, 

457 

D grubu 522 

Dışişleri Bakanlığı 120 

Dikran Çuhacıyan 346, 391 

Dil Akademisi 230 

Dil Bayramı 216, 223, 232 

Dil Cemiyeti 213 

Dil Encümeni 194, 195, 197, 198, 

210, 211, 212, 213, 217 

Dil Heyeti 210 

Dil İnkılâbı 68 

Dil Kurultayı VIII, 216, 222, 223, 

226, 227, 228, 229, 235, 236, 

608 

Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi 49, 50, 

53 

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi VI, 

229, 253, 270, 469, 554, 605 

Dimitri Kantemir 293 

Dokuz Eylül Üniversitesi 124, 302, 

354, 469, 591, 608 

Dolmabahçe Saray Tiyatrosu 390 

Donizetti Paşa 413 

Dudley Heathcote 16 

Dürri Turan 333 

Dürrizade 122

E 


Ebuzziya Tevfik 187 

Edgar Manas 332, 346, 361 

Edris Stannus 416 

Eduard Zuckmayer 318, 327, 331, 

340, 341 

Edvard Posch 338 

Ekler Tiyatrosu 439 

Ekrem Besim Tektaş 332 

Ekrem Reşit Rey 392 

Ekrem Uşaklıgil 127 

Ekrem Zeki Ün 311, 317 

Elif Naci 512, 524, 527, 530, 537, 546 

Elisabeth Arden 340 

Emil Ludwig 305 

Emil Saver 379 

Emin Beliğ 432 

Emin Bülent 217 

Eminönü Halkevi 58, 60, 414 

Emin Soysal 96 

Emir Ali 123, 157 

Emlâk Kredi Bankası 554 

Emrullah Efendi 315 

Enver Paşa 29, 189, 190, 489, 513 

Ercüment Behzat Lav 436 

Eren Eyüboğlu 529 

Erich Kuhn 338 

Ermenistan 155, 175, 177 

Ernst Praetorius 317, 318, 322, 326, 

329, 341 

Ertuğrul İlgin 343, 455 

Ertuğrul Sadi Tek 472 

Ertuğrul Sadi Tek Tiyatrosu 472 

Esat Şerafettin Bey 210 

Esat Tolga 343, 455 

Esat Uras 248 

Eski Eserler Yasası 272 

Ester Şub 499, 507 

Eşref Antikacı 330 

Etnografya Müzesi 210, 282, 284, 

285, 526, 535, 553 

Eugene Pittard 264 

F 

Fahir İz 184 

Fahrünnisa Zeyd 529 

Faik Reşit Unat 141 

Fakihe Edip 259, 333 

Falih Rıfkı Atay 17, 101, 147, 194, 

302, 391 

Farabi 293, 307, 334 

Faruk Nafiz Çamlıbel 466, 468 

Fatma Dürnev 428 

Fay Kirby 91, 96, 108 

Fazıl Ahmet Aykaç 130, 194 

Ferah Tiyatrosu 434, 435 

Ferhat Onat 409 

Ferhunde Erkin 312 

Feriha Tevfik 385, 498 

Ferit Celal Güven 377 

Fethi Edhem Karatay 141 

Fethi Okyar 9, 38 

Feyhaman Duran 512, 517, 520, 522, 

530 

Fikret Adil 438, 472, 474, 495, 504, 

507, 528 

Fikret Mualla 402–614, 529–614 

Fikret Şadi 469 

Filârmoni Orkestrası VI, VIII, 315, 

322, 323, 324, 325, 326, 339, 

341, 346, 387, 396, 445 

Filo Adinolfi 338 

Finlandiya 71, 79 

Fin-Türk Halkı Mektebi Himaye Cemiyeti 

71 

Florya Deniz Köşkü 372 

Fransa 71, 140, 141, 153, 155, 168, 

176, 179, 181, 182, 208, 260, 

263, 342, 347, 389, 408, 412, 

431, 449, 471, 509, 521, 522, 

525, 526, 610 

Franz Strauss 409 

Frederich von Statzer 338 

Freida Silberknopf 324 

Fuat Gündüzalp 91 

Fuat Köprülü 60, 109, 184, 185, 186, 

187, 218, 238, 239, 248, 249, 

253, 259, 264, 266, 276, 279, 

586 

Fuat Uzkınay 488, 493

664 

G 

Galatasaray Sergileri 530, 531, 535, 

551 

Galip Arcan 432, 468, 497 

Gaspıralı İsmail Bey 187, 603 

Gazeteciler Cemiyeti 119, 152, 207, 

595, 607 

Gazi Eğitim Enstitüsü 313, 341, 519 

Gazi Orman Çiftliği 260 

Gazi Orta Muallim Mektebi 43, 96 

Gazi Terbiye Enstitüsü 319, 447 

Gedikpaşa Tiyatrosu 419, 474 

Genç Hıristiyanlar Cemiyeti 70 

Genç Yahudiler Cemiyeti 70 

Georg Ernst 338 

Geza von Hegyei 338 

Gilbert Back 340 

Gladsy Baker 11, 12 

Glorya Sineması 537 

Goethe 25, 306, 467 

Güllü Agop 413, 419, 582 

Güneş-Dil Teorisi VIII, 226, 227, 228, 

229, 232, 234, 235 

Gütterbock 209, 230, 264 

Güzel Sanatlar Akademisi 258, 417, 

436, 519, 520, 521, 523, 533, 

540, 542, 543, 547, 548, 551, 

552, 555, 600 

Güzel Sanatlar Birliği 425, 430, 524, 

525, 532, 535, 536, 541, 610 

Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü 313, 

379, 448 

Güzel Sanatlar Sergisi 536 

Güzel Sanatlar Şubesi 49, 53 

H 

Hafız Post 347 

Hafız Yaşar Okur 301, 364 

Hafız Yusuf 432 

Ha-Ka Film 507 

Hakkı Nezih 428 

Hakkı Tahsin 432 

Hakkı Tarık Us 147, 149, 150, 151, 

199 

Halasi Kun 230 


Hale Asaf 525, 526, 534 

Halide Edip Adıvar 191 

Halil Bedii Yönetken 312, 316, 349, 

378, 379, 453 

Halil Dikmen 547 

Halil Dural 531 

Halil Edhem Eldem 243, 248, 280 

Halil Fikret Kanad 96 

Halil Lütfi Dördüncü 127 

Halil Paşa 519, 547 

Halit Fahri Ozansoy 55, 432, 433, 468 

Halit Ziya Uşaklıgil 185, 358, 436 

Halka Doğru Cemiyeti 64 

Halkçılık 14, 27, 41, 42, 58, 62, 64, 

65, 70, 82, 85, 102, 206, 231, 

243, 244, 563, 564 

Halk dershaneleri 197 

Halkevi 20, 33, 46, 50, 51, 52, 53, 54, 

55, 56, 57, 58, 60, 61, 86, 101, 

103, 104, 105, 106, 107, 112, 

138, 229, 330, 376, 377, 383, 

399, 401, 414, 455, 461, 464, 

494, 495, 528, 532, 535, 536, 

538, 540, 548, 583, 592 

Halkevi Köycülük Komitesi 105 

Halkevleri VII, 20, 24, 32, 34, 40, 42, 

44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 

52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 60, 

61, 62, 69, 70, 71, 72, 73, 75, 

80, 94, 100, 101, 102, 103, 104, 

107, 109, 114, 138, 218, 244, 

268, 328, 458, 459, 460, 462, 

463, 464, 465, 466, 494, 495, 

533, 535, 569, 587, 588, 592, 

593, 595, 596, 605 

Halk Kültür Evleri 70 

Halk Müziği arşivi 343 

Halkodaları 56, 59, 459, 460, 462, 

465, 569, 596 

Halk Odaları 69 

Halkodası 56, 459 

halk terbiyesi 23, 28, 42, 44, 54, 57, 

65, 69, 70, 71, 72, 73, 76, 89, 

115, 411, 460, 576 

Halo Selvelli 432 

Haluk Cemil Tanju 254


Hamdullah Suphi Tanrıöver 28, 29, 

30, 33, 39, 141, 243, 585 

Hamit Görele 526, 529, 537 

Hamit Ongunsu 185 

Hamit Zübeyir Koşay 44, 141, 243, 

278, 282, 284, 375 

Hamparsum Limonciyan 346 

Harbiye Nezareti 190, 513, 514 

Harf İnkılâbı VIII, 191, 196, 207, 517 

Harf Marşı 196, 593 

Harilaos Efendi 530 

Harp Okulu 119 

Hars (kültür) Müdürlüğü 280 

Harutyun Sinanyan 346 

Hasan Âli Ediz 81, 168, 583 

Hasan Âli Yücel 92, 99, 219, 256, 

343, 426, 452, 533, 534, 577, 

588 

Hasan Cemil Çambel 44, 248, 259, 

265, 267 

Hasan Fehmi 210, 420, 601 

Hasan Ferit Alnar 312, 325, 378 

Hasan Kale 343 

Hasan Ortekin 186 

Hasan Reşit Tankut 228, 292 

Hasan Rıza Soyak 37, 564, 578 

Haydar Rüştü Öktem 147 

Hayrettin Karan 94 

Hayri Muhiddin 466 

Hazım Körmükçü 392, 433, 497 

Hazine-i Evrak 268 

Heinrich Krippel 553 

Hekimbaşı İsmail Paşa 295 

Henri Prost 282 

Hıfzısıhha Kanunu 503 

Hıfzurrahman Raşid Öymen 87 

Hıyanet-i Vataniye Kanunu 121 

Hikmet Onat 512, 520, 522, 531 

Hikmet Rıza Hanım 385 

Hikmet Şimşek 341, 485 

Hilmi Girginkoç 408 

Hilmi Ziya Ülken 248 

Hitler 12, 162, 168, 267, 555 

Hüdadat Şakir Hanım 384 

Hürriyet ve İtilaf Fırka 155 

Hüsamettin Işın 463 

Hüseyin Anka 554, 555 

Hüseyin Avni 188 

Hüseyin Cahit 123, 125, 127, 152, 

155, 158, 191, 192, 212, 218, 

438 

Hüseyin Gezer 553, 555 

Hüseyin Namık Orkun 253 

Hüseyin Sadettin Arel 315, 333, 334 

Hüseyin Suat 433, 434 

Hüseyin Şükrü 123 

Hüseyinzade Ali 210, 238 

I-İ 

İbrahim Çallı 425, 512, 513, 516, 517, 

520, 522, 523, 541, 572 

İbrahim Grantay 194 

İbrahim Kafesoğlu 5, 240 

İbrahim Necmi Dilmen 195, 226, 228, 

229, 264 

İbrahim Sabri Çıtak 136 

İbsen 435, 437, 468, 470, 472, 484 

İçişleri Bakanlığı 88, 134, 164, 369, 

435 

İçtimai Yardım Şubesi 49 

İdil Biret 342 

İhsan Özsoy 550, 552 

İkinci Dünya Savaşı 90, 149, 151, 

160, 186, 284, 324, 341, 342, 

374, 399, 405, 409, 426, 451, 

457, 480, 542, 543, 555, 578 

İlhan Baran 349, 410 

İlhan Başgöz 46, 50 

İlhan Koman 555 

İlhan Usmanbaş 309, 349, 410 

İmlâ Komisyonu 188 

İngiltere 70, 154, 260, 263, 267, 327, 

341, 416, 445, 466, 489, 509 

İnkılâp Sergileri 260, 530, 531, 532, 

533 

İnönü Armağanı 387 

İpek Film 490, 492, 497, 504 

İrfan Şahinbaş 469 

İsa Behzat 550 

İshak Refet 44 

İsmail Galip Arcan 432 

İsmail Habib Sevük 55

666 

İsmail Hakkı Baltacıoğlu 39, 116, 

188, 233, 253, 518 

İsmail Hakkı Tekçe 500 

İsmail Hakkı Tonguç 95, 96, 99, 116, 

518, 540 

İsmail Hakkı Uzunçarşılı 243, 246, 

247, 248, 264, 269 

İsmail Hami Danişmend 55 

İsmail Hikmet 210 

İsmail Hüsrev Tökin 44, 94 

İsmail Müştak Mayakon 228 

İsmail Namık 506 

İsmet Bey (Canpolat) 433 

İsmet Hulusi 472, 473, 474 

İsmet İnönü 166, 169, 256, 289, 342, 

387, 399, 400, 455, 459, 485, 

517, 540, 608 

İsmet Paşa Kız Enstitüsü 447 

İspanya 177, 266, 463 

İstanbul Arkeoloji Müzesi 511 

İstanbul Basın Birliği 150, 151 

İstanbul Belediye Konservatuarı VI, 

VIII, 74, 329, 332, 333, 334, 

336, 339, 414, 444 

İstanbul Belediyesi 332, 336, 431 

İstanbul Belediyesi Tiyatrosu 332 

İstanbul Darülfünunu 36, 184, 253 

İstanbul Devlet Opera ve Balesi 412 

İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası 

326, 339 

İstanbul Erkek Öğretmen Okulu 195 

İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi 

540 

İstanbul Halkevi 54 

İstanbul Kız Muallim Mektebi 43 

İstanbul Konservatuarı 377 

İstanbul Operet Heyeti 469 

İstanbul Radyosu 363, 368, 369, 370, 

371, 385, 402, 583 

İstanbul Resim ve Heykel Müzesi 547 

İstanbul Şehir Orkestrası 339 

İstanbul Şehir Tiyatrosu 26, 442, 443, 

452, 470, 477, 478, 483 

İstanbul Umumi Kütüphanesi 142 

İstanbul Üniversitesi V, 19, 26, 60, 

81, 90, 141, 142, 186, 224, 237, 


251, 273, 317, 522, 566, 580, 

590, 591, 607, 608, 609 

İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi 

141, 142 

İstanbul Yakın Şark Müzesi 276 

İstatistik Genel Müdürlüğü 102, 288, 

289, 595 

İstemihan Taviloğlu 410 

İstiklâl Mahkemeleri 10 

İstiklâl Mahkemesi 94, 131 

İstiklâl Marşı 314, 361, 370, 455, 583 

İstvan Fodor 254 

İsveç 43, 70, 71, 79, 109, 213, 214, 

263 

İş Bankası 39, 120, 209, 219, 236, 

275, 359, 418, 424, 459, 518, 

528, 553, 582, 583, 588, 589, 

591, 594, 597, 602, 607, 609 

İtalya 20, 35, 40, 46, 47, 48, 71, 72, 

154, 162, 167, 181, 208, 266, 

267, 275, 341, 389, 413, 457, 

463, 500, 502, 509, 567, 606 

İttihatçılar 155, 513 

İttihat ve Terakki 29, 33, 34, 121, 156 

İzmir Devlet Opera ve Balesi 409 

İzmir Suikastı 157 

İzmir Türk Ocağı 35 

İzmir Umumi Kütüphanesi 142 

İzzet Mesrur 550 

İzzet Nezi 366 

J 

Jean Avolio 432 

John Dewey 90, 91 

Josef Thorak 553 

Joseph Grew 202 

Joseph Marx 313, 349, 358, 427 

Joseph Zirkin 338 

Joy Newton 416 

K 

Kadıköy Halkevi Orkestrası 330 

Kadınlar orkestrası 295 

Kahire Radyosu 369 

Kanada 82, 83, 598


Karl Glazer 338 

Kâtip Çelebi 139 

Kâzım Dirik 215, 278, 383 

Kâzım Karabekir Paşa 191, 391 

Kâzım Nami 212, 312, 506 

Kemal Emin (Bara) 432 

Kemal Film 434, 489, 490 

Kemal İlerici 334, 349 

Kemal Kadri 114 

Kemal Sünder 410 

Kemal Turan Ünal 309 

Kenan Yontuç 554 

Kerami Kurtbay 147 

Keriman Halis 19, 385, 386 

Kılıç Ali 132, 301, 430 

Kılıçzade Hakkı 188, 192 

Kız Bale Heyeti 413 

Kilisli Rıfat Bey 186 

Komünizm 134, 164, 481 

Konservatuar Marşı 455 

Konservatuar Müdürlüğü 393 

Konya Âsar-ı Atika Müzesi 282 

Konya Türk Ocağı 31, 206, 240 

Köy Bakkalı 86 

Köycüler Cemiyeti 79, 80 

Köycüler Şubesi 49 

Köycülük VII, 51, 54, 79, 82, 83, 84, 

85, 86, 87, 88, 89, 100, 104, 

105, 106, 109, 110, 111, 112, 

113, 116, 584, 589, 598, 606 

Köycülük Kolları 104 

Köycülük Kolu 100, 101, 102, 103, 

104 

Köycülük Komitesi 105 

Köy Eğitmen Kursları 87, 93 

Köy Eğitmenleri Kanunu 97, 98 

Köy Enstitüleri 69, 85, 86, 89, 91, 95, 

99, 457, 583, 586, 591, 597 

Köy Ergin Terbiyesi Fakültesi 83 

Köy İşleri Komisyonu 94 

Köy Kanunu 87 

Köylü Günü 103 

Köylü Hanı 64, 86, 108, 598 

Köy Öğretmen Okulları 93, 99 

Köy Yatı Dershaneleri Talimatı 204 

Köy Yatı Mektepleri 204 

Kurt Bittel 264 

Kurtuluş Savaşı 118, 297, 463, 492, 

497, 507, 508, 515, 519, 539 

Kültür Bakanlığı 14, 21, 22, 23, 46, 

47, 53, 75, 92, 97, 98, 129, 255, 

300, 318, 326, 335, 336, 342, 

364, 390, 407, 430, 456, 578, 

582, 584, 585, 588, 590, 592, 

595, 596, 602, 610 

Kültür Dairesi 375 

Kütüphanecilik 54 

Kütüphane ve Neşriyat Şubesi 49 

L 

Laiklik 14, 95, 206, 558, 666 

Laszlo Rasony 254, 377 

Latife Hanım 32 

Lavtacı Anton 296 

Lehistan 222 

Lenin 222, 506, 507 

Leon Hancıyan 432, 506 

Léopold Lévy 521 

Lev Oskaroviç Arnistam 507 

Leyla Arzuman 414 

Leyla Gencer 409 

Leyla Saz 295, 392 

Licco Amar 313, 338, 340 

L. M. Karahan 382, 540, 541 

Lord Kinross 233 

Lütfi Fikri Bey 158 

Lydia Krassa Arzumanova 414 

M 

Maarif Kongresi 15 

Maarif Vekâleti 39, 72, 139, 141, 142, 

201, 203, 205, 210, 217, 218, 

258, 280, 281, 292, 318, 328, 

330, 333, 375, 378, 436, 447, 

504, 534, 536, 544, 586, 594, 

596, 608 

Maarif Vekâleti Hars Dairesi 375 

Macaristan 48, 176, 208, 263, 267 

Mahir Canova 343, 455 

Mahir Tomruk 550, 551, 555 

Mahmut Cuda 524, 525, 526

668 

Mahmut Esat Bozkurt 251, 258 

Mahmut Ragıp Gazimihal 349 

Mahmut Soydan 126 

Mahmut Yesari 468 

Majik Sineması 488 

Malik Aksel 533, 546 

Malul Gaziler Cemiyeti 489 

Marcel Sauvage 138 

Mardiros Mınakyan 432 

Marguerite Long 349 

Markowitz 340 

Marmara Köşkü 426 

Matbuat Cemiyeti 36, 145, 150 

Matbuat Kanunu 132, 141 

Matbuat Umum Müdürlüğü VI, 120, 

134, 136, 137, 141, 468 

Matmazel Aliki 439 

Max Klein 324 

Max Reinhardt 394, 397 

Mazhar Müfit 131 

Mazhar Osman 170 

Mecdi Saydam 147 

Medeni Aziz Efendi 295 

Medeni Kanun 25 

Mediha Saygun 402 

Mehmet Akif 62, 63, 80 

Mehmet Asım 123 

Mehmet Baha Pars 391 

Mehmet Bahri 550 

Mehmet Cemil 177, 519 

Mehmet Ekrem Sevencan 136 

Mehmet Emin Erişirgil 194 

Mehmet Emin Yurdakul 190–614, 

238–614 

Mehmet Kaplan 184 

Mehmet Saffet Engin 83, 184 

Mehmet Sezai Asaf 375 

Mehmet Sırrı (Sanlı) 131 

Mehter 294, 297, 590 

Mehterhane 297, 332 

Meksika 47, 83, 84, 109, 113, 463 

Mekteb-i Osmanî 512 

Mektep Müzesi 518 

Melahat Ekinci 534 

Melek Ahmet 552 

Melek Celal (Sofu) 534 


Melek Saltıkalp 343, 452, 455 

Melekset Efendi 296 

Melek Tokgöz 372, 373 

Menemen Olayı 157, 160 

Merkez Ordu Sinema Dairesi 489 

Mesude Çağlayan 408 

Mesut Cemil Tel 349 

Meşrutiyet 5, 7, 8, 28, 62, 65, 79, 80, 

118, 124, 127, 155, 188, 189, 

238, 297, 298, 332, 413, 418, 

419, 420, 430, 434, 467, 487, 

512, 523, 544, 558, 563, 582, 

583 

Mevlana Müzesi 273, 282 

Mevlevihane 298 

Mısır 166, 175, 187, 252, 253, 259, 

267, 296, 369, 497, 549 

Mısır Radyosu 369 

Millet Mektepleri VIII, 23, 68, 69, 72, 

77, 201, 202, 203, 204, 205, 

517, 593, 595 

Milli Eğitim Bakanlığı 23, 141, 247, 

257, 258, 365, 375, 397, 427, 

445, 518, 521, 525, 546 

Milli Kütüphane 142, 424 

Milli Mücadele 15, 29, 58, 64, 65, 80, 

81, 118, 119, 120, 124, 126, 

190, 240, 384, 391, 420, 493, 

506, 517, 531, 532, 542, 543, 

553, 601 

Milli Osmanlı Operet Heyeti 413 

Milli Saraylar 281 

Milli Temsil Akademisi 447, 448 

Milli Türk Talebe Birliği 36 

milliyetçilik 14, 28, 32, 34, 36, 41, 42, 

54, 65, 206, 207, 231, 238, 242, 

245, 256, 306, 307, 351, 421, 

467, 558, 576 

Mimar Macit Bey 283 

Mimar Sinan 290, 291, 523 

Mim Kemal Öke 36 

Mirza Fethali Ahundzade 187 

Mithat Sadullah 76 

Mondros Mütarekesi 29, 118 

Montesquieu 237, 300 

Moskova Devlet Konservatuarı 381


Moskova Radyo Tiyatrosu 383 

Mozart 297, 326, 396, 399 

Muallimler Birliği Kongresi 198 

Muammer Karaca 436 

Muammer Sun 334, 410 

Muazzez İlmiye Çığ 254, 272 

Muazzez Yücesoy 343, 452, 455 

Muhiddin Sadak 332, 338 

Muhittin Sebati 524, 525, 526 

Muhittin Üstündağ 282, 427, 436, 543 

Muhlis Sabahattin 391 

Muhsin Ertuğrul IX, 340, 382, 425, 

426, 428, 431, 432, 443, 450, 

452, 453, 455, 466, 469, 472, 

475, 476, 478, 479, 481, 483, 

484, 485, 490, 491, 492, 497, 

498, 501, 506, 572, 576, 599, 

604 

Musahipzade Celal 58, 437, 438, 443, 

468, 469, 470 

Musa Süreyya 315, 332, 375, 427 

Musiki Encümeni 332 

Musiki İnkılabı 312, 609 

Musiki Kongresi 362 

Musiki Muallim Mektebi VI, VIII, 

311, 313, 315, 316, 317, 318, 

319, 320, 325, 336, 339, 356, 

379, 393, 395, 396, 397, 445, 

448, 449 

Musiki ve Temsil Akademisi 310, 

311, 319, 339, 341, 396, 447, 

448, 449 

Musiki ve Temsil Akademisi Yasası 

310 

Mussolini 12, 162, 167, 175, 208, 

262, 275, 502, 604 

Mustafa Caner 343 

Mustafa Necati Bey 76, 91, 93, 118, 

193, 203, 318, 343, 437, 518, 

531 

Mustafa Uluğ İğdemir 247 

Muvaffak İhsan 428 

Muzaffer Gökman 140 

Muzaffer Sarısözen 378 

Muzıka Mektebi 297, 298, 346 

Muzıka-yı Hümayun 297, 298, 314, 

315, 346 

Müdafaa-i Milliye Cemiyeti 489 

Mühendishane-i Berri-i Hümayun 511 

Müjgan Cunbur 21, 352 

Mükrimin Halil Yinanç 243 

Mümtaz Osman 498 

Münif Paşa 187 

Münir Hayri Egeli 44, 355, 400, 401, 

407, 424, 448, 499 

Münir Nigâr 434 

Münir Nurettin 321, 359, 372 

Müstakiller grubu 526 

Müstakil Ressamlar ve Heykeltraşlar 

Birliği 525, 529, 530, 532, 552 

Mütareke Basını 118 

Müzecilik 51 

Müze-i Hümayun 271, 511 

Müzeler Genel Müdürlüğü 281 

Müze ve Sergi Şubesi 118 

Müzeyyen Senar 371 

Müzik inkılâbı 387 

N 

Naci Gündem 330 

Naci Kıcıman 136 

Nafi Atuf Kansu 46, 52, 106, 668 

Nafia Vekâleti 456 

Nahit Sırrı Örik 546 

Naim Hazım Onat 228 

Namık İsmail 512, 519, 520, 523 

Namık Kemal 187, 431, 467, 468 

Naşide Saffet 385 

Naşit 147, 471, 472, 483 

Naşit Hakkı Uluğ 147 

Naum Efendi 390, 413 

Naum Tiyatrosu 390 

Nazım Hikmet 402, 404, 468, 471, 

498, 499 

Nazi Partisi 19 

Nazire Sedat 423, 434 

Nazir Toğrul 291 

Nazlı Ecevit 529 

Nazmiye Sakarya 343 

Nazmi Ziya 512, 517, 519, 520, 523 

Necati Çakuş 507 

Necdet Remzi Atak 312

670 

Necib Asım 238 

Necil Kâzım Akses 312, 316, 318, 

328, 331, 348, 355, 356, 378, 

407, 408, 410, 424 

Necip Ali 50, 51, 94, 132, 464, 506, 

592 

Necip Asım 237, 257, 308 

Necip Fazıl Kısakürek 468 

Necmettin Sadak 123, 124 

Nedim Otyam 410 

Nermin Faruki 551 

Nermin İlgün 343, 455 

Neşet Ömer 39 

Nevit Kodallı 349, 408, 410 

Neyire Neyir 434 

Nihal Atsız 186 

Nihat Adil 453 

Nihat Erim 360 

Nihat Sami Banarlı 189 

Nijat Sirel 550, 553, 555 

Nikoğos Ağa 295 

Nimet Vahit 312, 338, 402, 403 

Ninette de Valois 416 

Niyazi Ahmet Banoğlu 36, 153 

Nizameddin Nazif Tepedelenlioğlu 

492 

Nobar Tekyay 373 

Numan Menemencioğlu 538, 543 

Nurettin Ali 39 

Nurettin Artam 147 

Nurettin Taşkıran 402 

Nurullah Ata 220, 472, 537 

Nurullah Berk 510, 522, 526, 527, 

555 

Nurullah Şevket Taşkıran 312, 316, 

408 

Nusret Kemal 47, 84, 87, 114, 598 

Nusret Köymen 82, 83, 84, 85, 86, 

103, 106, 107, 113, 115 

Nusret Suman 551 

Nüzhet Şenbay 343, 455 

O-Ö 

Odeon Tiyatrosu 436 

Okan Demiriş 408, 410 

Okuma Odaları 69 


Orhan Seyfi Orhon 359 

Osman Ergin 302, 371 

Osman Hamdi Bey 280, 519, 547 

Osmanlıcılık 28, 564 

Osmanlı Donanma Cemiyeti 489 

Osmanlı Dram Kumpanyası 413 

Osmanlı Milli Ajansı 121 

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti 512, 

524, 525, 529, 530 

Osmanlı Telgraf Ajansı 121 

Osman Şevki Uludağ 315 

Osman Zeki Üngör 311, 314, 315, 

316, 317, 332 

Ömer Büyse 90 

Ömer Lütfi 428 

Ömer Refik Yaltkaya 338 

Ömer Seyfettin 64, 191 

Özsoy Operası 355, 400, 401, 402, 

403, 404, 405, 406, 609 

P 

Pathe Sineması 487, 488 

Paul Hindemith VIII, 312, 313, 317, 

318, 324, 327, 328, 329, 330, 

331, 340, 378, 409, 451, 574 

Paul Lange 432 

Paul Lohmann 317, 323 

Perikles Gavrilides 497, 497 

Pertev Nail Boratav 112 

Peyami Safa 55, 188, 210, 211, 320, 

321, 369, 432, 466, 477, 537 

Pietro Canonica 553 

Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu 501 

Polonya 70, 293, 487 

pozitivizm 14, 558 

Prof. Egli 318, 340 

Prusya 327 

R 

Ragıp Hulusi Özdem 194, 243 

Ragıp Nureddin 79 

Rahman Safi 531 

Raşit Rıza Samako 432 

Ratip Aşir Acudoğlu 526, 550, 552, 

554


Rauf Yekta 333, 336, 347, 357, 360, 

432, 602 

Rauf Yener 318 

Raymond Cartier 138 

Recaizade Ekrem 511 

Recep Peker 44, 45, 60, 72, 73, 74, 

152, 251, 554, 587 

Refik Ahmet Sevengil 390, 413 

Refik Epikman 524, 525, 526, 533 

Refik Saydam 534 

Remzi Oğuz Arık 257, 278, 292 

Renato Mordo 400 

Resim Eserleri Müzesi 547 

Resim ve Heykel Müzesi 282, 537, 

547, 548, 555 

Reşad Erer 333 

Reşat Nuri Güntekin 431, 449, 450, 

466, 468, 602 

Reşat Rıdvan 432, 433 

Reşat Şemsettin Sirer 70, 114 

Reşit Abed 338 

Reşit Galip 34, 44, 46, 48, 80, 94, 

186, 204, 243, 249, 273 

Reşit Rahmeti Arat 184 

Reşit Safvet Atabinen 243 

Rıfat Oğuz 428 

Rıza Tevfik 432 

Richard Wagner 406 

Romanya 70, 149, 150, 161, 181, 263, 

284, 292, 379, 487, 489 

Romen Gençlik Teşkilatı 48, 603 

Roosevelt 262, 604 

Rudolf Belling 521, 523, 555 

Ruhi Su 408 

Rus Narodnik hareketi 80 

Rusya 35, 40, 46, 48, 62, 70, 71, 79, 

83, 154, 176, 183, 193, 222, 

260, 263, 266, 267, 322, 323, 

383, 415, 449, 463, 467, 478, 

486, 491, 500, 504, 508, 527, 

539, 540, 541, 542, 543, 544 

Rusya Devlet Tiyatrosu 383 

Ruşen Eşref Ünaydın 190, 194 

Ruşen Ferit Kam 349, 371 

S-Ş 

Saadet İkesus 408 

Sabahattin Kalender 349, 407, 410, 

411, 412 

Sabiha Bengütaş 534, 551 

Sabiha Bozcalı 533, 534 

Sabiha Ziya 552 

Sadabad Paktı 405 

Sadettin Arel 185, 315, 333, 334 

Sadettin Kaynak 302 

Sadi Irmak 44 

Sadi Yaver Ataman 300, 316 

Sadri Ertem 218 

Sadri Maksudi Arsal 209, 231, 243 

Saffet Arıkan 93, 96, 97, 226, 236, 

267, 398, 532, 535, 538, 541 

Saffet Urfi 453 

Safiye Ayla 301, 366, 371, 386 

Sağlık Bakanlığı 289 

Sahir Opereti 413 

Saim Ali 210 

Saim Özeren 524, 531 

Saim Ülgen 291 

Saip Mualla 537 

Salah Cimcoz 530, 541 

Salih Bozok 132 

Salih Canar 343, 455 

Salih Fuat 432 

Samih Rıfat 213, 216, 217, 218, 243, 

259 

Sami Yetik 531 

Sanayi-i Nefise 430, 436, 437, 445, 

446, 447, 512, 518, 519, 521, 

525, 527, 529, 535, 550 

Sanayi-i Nefise Birliği 430, 525, 529 

Sanayi-i Nefise Encümeni 436, 446, 

518 

Sanayi-i Nefise Mektebi 512, 518, 

519, 550 

Sanayi-i Nefise Müdürlüğü 436, 437, 

518 

Sanayi-i Nefise Sergisi 535 

Sansür VII, 121, 154, 155, 589, 595 

Sansür Talimatnamesi 121 

Sarper Özsan 410 

Sedat Öztoprak 333

672 

Sedat Simavi 138, 152, 489 

Selahaddin Kandemir 114 

Selahattin Pınar 373 

Selim Nüzhet Gerçek 141 

Selim Ragıp Emeç 127 

Selim Sırrı Tarcan 43, 55, 308, 309 

Semiha Berksoy 402, 403, 404, 406, 

408, 427, 454, 497, 498, 601 

Seniha Çakır 343 

Serbest Cumhuriyet Fırkası VI, 9, 38, 

78, 127, 160, 584, 590 

Sergey Yutkeviç 507 

Seyfettin Asal 338 

Seyfi Toray 533 

Seyit Emir Ali 123 

Sezai Asal 338 

Seza Kâmuran 428 

Shakespeare 58, 437, 439, 463, 467, 

471, 472, 475, 484 

Sırbistan 155 

Sigmund Weinberg 487 

Silvio Kenssy 432 

Sokollar 43, 44, 46, 71 

Sovyetler Birliği 20, 46, 327, 380, 539 

Soyadı Kanunu 224, 591 

Söz Derleme Talimatnamesi 218 

Spor Şubesi 49 

Stalin 12, 171, 506, 507 

Steinberg 322, 382 

Sultan Abdülaziz 296, 390, 549, 550 

Sultan Abdülmecid 346, 390 

Sultan II. Abdülhamid 296, 390, 487, 

488 

Sultan III. Selim 294, 390 

Sultan II. Mahmud 345, 510 

Sultan Mehmet Reşad 29 

Suna Kan 342, 360 

Suphi Ezgi 334, 391 

Suritch 35, 507 

Suriye 175, 366 

Süheyla Saime 350 

Süleyman Seyid 511, 512 

Süreyya Opereti 423, 471 

Şadi Çalık 555 

Şadi Fikret 430, 435 

Şahap Rıza 432 


Şakir Seden 489 

Şakir Ülkütaşır 112, 191 

Şakir Zümre 299 

şapka inkılâbı 357, 571 

Şaziye Moral 436 

Şehir Opereti 469 

Şehir Tiyatroları 443, 485, 486, 576 

Şehir Tiyatrosu 26, 356, 424, 436, 

442, 443, 452, 470, 471, 472, 

473, 477, 478, 483, 485, 576 

Şeker Ahmet Paşa 511, 527, 530, 547 

Şekerci Cemil Bey 296 

Şekip Tunç 39 

Şemseddin Sami 187 

Şemsettin Arel 529 

Şemsettin Günaltay 237, 249 

Şeref Akdik 517, 524, 525, 526 

Şevket Aziz Kansu 254, 286, 287, 292 

Şevket Dağ 531 

Şevket Süreyya Aydemir 44, 94, 566 

Şevkey Gevay 432 

Şevki Vanlı 291 

Şeyh Sait 9, 124, 125, 131, 157, 165, 

194 

Şeyh Sait İsyanı 9, 124, 125, 157, 194 

Şirazlı Sadi 350 

Şişli Atölyesi 513 

Şostakoviç 382, 383, 395 

Şükrü Kaya 52, 55, 56, 81, 136, 144, 

152, 161, 162, 169, 290, 362, 

363, 364, 403, 538, 590, 592 

Şükrü Saraçoğlu 152, 192, 430 

T 

Tahir Hayrettin 115 

Tahsin Öz 281 

Takrir-i Sükun Kanunu 124, 125, 126, 

157, 158, 160, 215 

Talat Artemel 497 

Talat Halman 360 

Talim ve Terbiye Dairesi 210, 218 

Talim ve Terbiye Heyeti 139 

Talim ve Terbiye Kurulu 94, 312 

Ta’mim-i Maarif ve Islâh-ı Hurûf 

Cemiyeti 188 

Tanburacı Osman Pehlivan 369, 370, 

371


Tanburî Refik 384 

Tanzimat VI, 7, 117, 118, 187, 188, 

189, 238, 294, 295, 296, 298, 

390, 418, 419, 420, 421, 434, 

457, 509, 558, 581, 582, 583 

Tarım Bakanlığı 88 

Tarih-i Osmanî Encümeni 238 

Tatbikat Sahnesi 399, 452, 454, 483 

tek sesli müzik V, 345, 571 

Telsiz Şirketi 369 

Temsil Akademisi 310, 311, 319, 339, 

341, 396, 447, 448, 449, 453 

Temsil Akademisi Kanunu 447, 448, 

453 

Temsil Şubesi 49, 319, 339, 448, 460 

Tepebaşı Belediye Konservatuarı 414 

Tepebaşı Şehir Tiyatrosu 470, 471 

Tepebaşı Tiyatrosu 361 

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası VI, 

9, 124 

Terbiye Enstitüsü 43, 96, 319, 447 

Teşkilât-ı Esasiye Kanunu 76 

Tevfik Bıyıklıoğlu 243, 249 

Tevfik Rüştü Aras 202, 540 

Tevhid-i Tedrisat Kanunu 192, 561 

T. Fasülyeciyan 419 

Thomas Whittemore 282 

Tiyatro Akademisi 313, 427, 448 

Tiyatro Enstitüsü 469 

Tiyatro Meslek Okulu 427, 444 

Toprak İskân Kanunu 88 

Toprak Mahsülleri Ofisi 88 

Toprak ve Köylü Bayramı 103 

Turan Tiyatrosu 471, 472 

Turan Üçer 343 

Turgut Zaim 529, 533, 534 

Türk Akademi Tiyatrosu 428 

Türk Basın Birliği 150, 151 

Türk Basın Kurumu 145 

Türk Beşleri IX, 312, 349, 354, 356 

Türkçülük 35, 110, 183, 188, 189, 

238, 244, 308, 564, 566 

Türk Dili Araştırma Kurumu 225, 232 

Türk Dili Tetkik Cemiyeti 213, 216, 

222, 235, 609 

Türk Dil Kurumu VI, VIII, 213, 226, 

229, 231, 232, 235, 236, 568 

Türk Gazeteciler Birliği 129 

Türk Güzel Sanatlar Birliği 425, 430 

Türk Harfleri Kanunu 129 

Türk Heykeltraşlar Sergisi 552 

Türk İktisat Kongresi 9, 87, 191, 192, 

601 

Türk İnkılâp Enstitüsü 251 

Türk-İslâm Eserleri Müzesi 280 

Türkiyat Encümeni 334 

Türkiyat Enstitüsü VII, 183, 184, 185, 

186, 276, 569, 587, 593 

Türkiye Antropolojik Araştırmalar 

Merkezi 285 

Türkiye Mimar ve Mühendis Odaları 

Birliği 291 

Türk Kadınlar Birliği 36 

Türk Kooperatifçilik Cemiyeti 110, 

112 

Türk Matbuat Cemiyeti 36 

Türk Muallimler Birliği 36 

Türk Musikisi Eserleri Tasnif Heyeti 

333 

Türk Ocağı 14, 28, 31, 35, 39, 41, 44, 

62, 63, 80, 206, 207, 240, 243, 

380, 395, 424, 428, 447, 526, 

535, 536, 548 

Türk Ocakları 19, 20, 28, 29, 30, 31, 

32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 

41, 42, 43, 47, 61, 69, 72, 80, 

240, 243, 244, 245, 308, 563, 

596, 603, 609 

Türk Ocakları Kurultayı 30, 243 

Türkoloji 183, 184, 185, 186, 193, 

230, 334 

Türkoloji Enstitüsü 334 

Türkoloji Konferansı 193 

Türk Ressamlar Cemiyeti 524, 525, 

552 

Türk Tarih Encümeni 238, 253 

Türk Tarihi Araştırma Kurumu 290 

Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti 212, 244, 

245, 248, 260, 267 

Türk Tarihi ve Eski Eserleri Sergisi 

266 

Türk Tarih Kongresi VIII, 257, 258,

674 

259, 262, 263, 264, 287, 299, 

375, 581, 582, 583, 586, 587, 

588, 593, 594, 596 

Türk Tarih Kurumu VIII, 236, 243, 

263, 265, 267, 268, 269, 274, 

277, 279, 554, 568, 588, 593 

Türk Tiyatrosu’nu Himayet Cemiyeti 

430 

U 

Uluğ İğdemir 243, 247, 269 

Ulvi Cemal Erkin 311, 312, 317, 331, 

348, 354, 356, 378, 381, 407 

V 

Valter Ruzicka 324 

Vasfi Rıza Zobu 373, 374, 392, 403, 

443, 483, 572, 576 

Vasıf Çınar 118, 243, 316 

Vechi Bereketoğlu 531 

Vedat Nedim Tör 136, 137, 144, 362, 

364, 468, 533 

Vedat Ürfi Bengü 461 

Veli Kanık 332 

Velit Ebuzziya 123, 127 

Victor Hugo 303, 433 

Victor Radeglia 432 

Vildan Aşir Savaşır 43, 44 

Vincent d’Indy 349 

Viyana Musiki ve Tiyatro Akademisi 

427 

Viyana Müzik Akademisi 356 

VOKS 380, 381, 382, 383, 481, 505, 

507, 508, 538, 539, 540, 541, 

542, 543 

Von Der Osten 264, 277 

W 

Walter Gerhard 340 

Wilhelm Furtwangler 327 

Wilhelm Krausz 517 

Wolfram Eberthard 230 

Y 

Yahya Kemal 237, 257, 307 

Yakup Kadri Karaosmanoğlu 194, 570 

Yalçın Tura 309, 334, 410, 411 

Yaşar Nabi 58, 138 


Yeni Lisancılar 191 

Yeni Resim Cemiyeti 524 

Yeni Türk Harfleri Marşı 198 

Yeni Türk Ocağı Tiyatrosu 428 

Yeni Yazı Öğretme Derneği 188 

Yervant Oskan Efendi 550 

Yeşilköy Bale Okulu 417, 550 

Yugoslavya 149, 150, 263, 284 

Yunanistan 70, 149, 150, 167, 179, 

180, 263, 284, 379, 439, 440 

Yunus Nadi 91, 92, 95, 119, 126, 143, 

169, 170, 192, 430 

Yurt Gezileri Resim Sergisi 533, 535 

Yusuf Akçura 63, 238, 243, 248, 250, 

258, 259 

Yusuf Hikmet Bayur 141, 250, 251, 

311, 319, 445, 593 

Yusuf Kemal Tengirşek 251 

Yusuf Ziya Demircioğlu 365 

Yusuf Ziya Özer 228, 243, 253, 259, 

292 

Z 

Zajti Ferenc 538 

Zakir Kadirî Ugan 243, 249 

Zekai Apaydın 541, 543 

Zekâizade Hafız Ahmet Irsoy 333 

Zekeriya Sertel 125, 127, 128, 131, 

157, 161 

Zeki Cemal 105 

Zeki Faik İzer 517, 527, 533 

Zeki Kocamemi 522, 524, 525, 526, 

529, 534, 536 

Zeki Velidi Togan 186 

Zeynel Besim 131 

Ziraat Bakanlığı 98 

Ziraat Fakültesi 110 

Ziya Cevher Etili 44 

Ziyaettin Fındıkoğlu 257 

Ziya Gökalp 5, 64, 65, 66, 190, 238, 

296, 304, 307, 308, 334, 351, 

585 

Ziya Paşa 217, 332 

Zonguldak Halkevi 103, 104 

Zühtü Müritoğlu 527 

Zühtü Paşa 189

atatürk'ün sosyal ve kültürel politikaları - Atatürk Araştırma Merkezi

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?