Şehit edilişinin 89 cu yılı anısına Kubilay ve Menemen Olayı

Menemen olayi tarihimize “Menemen Isyani” ya da “Kubilay Olayi” olarak geçmis bir ayaklanmadir.

Menemen ilçesinde 23 Aralik 1930 yilinda meydana gelen ayaklanmada olaya müdahale den 24 yasindaki ögretmen yedek subay Kubilay basi kesilerek öldürülmüstü.

Bugün Menemen,  Izmir’in 149.000 nüfuslu bir ilçesidir.. Olayin geçtigi yillarda Menemenin nüfusu 5000 civarinda idi.

Kubilay,  23 Aralik 1930’da Cumhuriyet karsiti bir grup tarafindan öldürülmesiyle baslayan olaylar zincirinin simgesi olan Türk askeridir.

Kubilay, 1906’da Kozan’da, Giritli bir ailenin çocugu olarak dünyaya geldi. Baba adi Hüseyin, ana adi Zeynep’tir.  1930 yilinda ögretmen olarak Izmir’in Menemen Ilçesi’nde astegmen rütbesiyle askerlik görevini yaparken 23 Aralik 1930’da Dervis Mehmet’in basinda oldugu bir grup seriatçi tarafindan öldürüldü.

Olay, Cumhuriyet rejiminin 1925 yilindaki Seyh Sait isyanindan sonra tanik oldugu ikinci önemli  bir isyandir, tarihe “Menemen Olayi” ve “Kubilay Olayi” olarak geçmistir.

Menemen olayinin izleri toplumsal bellekte yer etmis ve Astegmen Mustafa Fehmi Kubilay, “devrim sehidi” olarak simgelesmistir.

Menemen Olayi

Menemen Olayi ya da Kubilay Olayi, 23 Aralik 1930 günü, Izmir’in Menemen ilçesinde, askerligini yedek subay olarak yapmakta olan ögretmen Mustafa Fehmi Kubilay’in ve yardimina kosan bekçiler Hasan ve Sevki’nin seriat isteyen bir grup tarafindan öldürülmesi. Seriat ile laiklik arasindaki mücadeleyi vurgulamasi açisindan Cumhuriyet tarihinin önemli olaylarindan biri kabul edilir.

Olaylarin ardindan bölgede sikiyönetim ilan edilmis, kurulan Divani Harp’te suçlular idam dahil çesitli cezalara çarptirilmistir.

Olaylarin gelisimi

23 Aralik 1930 sabahi Manisa’dan Menemen’e gelen dördü silahli alti kisi, bir camiden aldiklari yesil sancagi sabah namazindan sonra ilçe meydanina dikerek silah zoruyla etraflarina adam toplamaya çalistilar. Halkin katilmasiyla isyanci grup kisa zamanda büyüdü. Ilk eylemciler arasinda, Giritli Dervis Mehmet, Samli Mehmet, Sütçü Mehmet Emin, Nalinci Hasan ve Küçük Hasan vardi. Dervis Mehmet cemaate kendini Mehdi olarak tanitti ve dini korumaya geldiklerini söyledi. Arkalarinda 70 bin kisilik Halife ordusu oldugunu, ögle saatlerine kadar seriat bayragi altinda toplanmayanlarin kiliçtan geçirilecegini söyledi.

Eylemciler meydana diktikleri ve seriat sancagi olarak adlandirdiklari yesil bayragin çevresinde dönmeye, tekbir getirmeye ve zikretmeye basladilar. “Sapka giyen kafirdir. Yakinda yine seriata dönülecektir.” diye bagirarak bir isyan hareketi baslattilar

Yesil Sancak açtilar

Isyancilar 23 Aralik 1930'da sabah namazini takiben camiden aldiklari Yesil Sancagi yola dikerek silah zoruyla etraflarina adam toplamaya basladilar. Dervis Mehmet camide namaz kilanlara kendini “Mehdi” olarak tanitti ve dini korumaya geldiklerini söyledi. Arkalarinda 70 bin kisilik Halife ordusu oldugunu, ögle saatlerine kadar seriat bayragi altinda toplanmayanlarin kiliçtan geçirilecegini söyleyerek tehdit ettiler. Diktikleri bayragin çevresinde dönmeye, tekbir getirmeye, ve halife ordusunun gelecegi iddiasi halki korkuttular. (Kaynak Sözcü)

Fehmi Kubilay bir manga askerle olay yerine geldiginde, eylemciler yesil sancagin etrafinda dönerek tekbir getiriyorlardi, kalabaliga ilerleyen Kubilay, Dervis Mehmet’e:

– Siz kimsiniz? isyan mi ediyorsunuz? Çabuk Dagalin

Kubilay, subay elbiseli birini gören eylamcilerin dagilacagini saniyordu.  Ancak eylemciler ve Dervis Mehmet,  buna karsi diklendi:

– Ben Mehdi Mehmet’im, sen kim oluyorsun, be adam?

Dervis Mehmet’le Kubilay  arasindaki kisa süren bir   itis kakis  ve bogusma yasandi. Bu sirada kalabaliktan atilan bir kursun Kubilay’in gögsüne saplandi.  Aldigi kursunla yere düsen Kubilay,  dogrulup canini kurtarmak için onbes adim  ötedeki  Müftü Camiinin  kapisina ulasabildi.  Dervis Mehmet   yerde kivranan yarali Kubilay’in pesini birakmadi.  Iki kursun daha sikacak yerde,    Samdan Mehmet’in verdigi ucu kivrik tirtilli  bag biçkisini eline alarak besmelesini çekti Kubila’y’in “yapmayin, canima kiymayin”   yalvarisina aldirmadan basini gövdesindemn ayirdi… 

Vücuttan ayirdigi gür saçli kesik basi saçlarindan tutarak meydana getirdi.  Yesil sancagin ucuna taktiginda gürühun alkis sesleri yükseldi. Birisi ip getirdi ve Kubilay'in basi yesil bayragin oldugu sopaya iple baglandi.   Olayin kontroldan çikmasi üzerine alaydan ikinci bir kakviye kuvvet oilay yerine geldi. Bu kuvvetin basindaki yüzbasi   eylemcilere teslim ol çagrisi yapti, ancak Dervis Mehmet, eylemcilere güç vermek için:  “Mehdi ölmez, bana kursun islemez!” dye bagirdi

Bundan sonra askerin mermi yagmuru basladi.  Dervis Mehmet, Samdan Mehmet ve Sütçü Mehmet açilan atesle öldürüldüler.

Divani Harp Yargilamalari

Bunun üzerine yakalanan suçlular kurulan Divan-i Harp mahkemesinde

3 Ocak 1931’de baslayan yargilamalar sonucunda 36 sanik hakkinda ölüm, 41 sanik hakkinda ise 1 yil ile 24 yil arasinda degisen çesitli hapis cezalarina hükmedildi

Idam cezasina mahkûm edilen mahkûmlardan bazilarinin yaslari idam cezasi yas sinirina takildigi için onlarin da cezalari hapse çevrildi.

 Nihayet, 3 Subat 1931’de toplam 28 mahkûm Menemen’de idam edildi

Sikiyönetim uygulamasi ise 26 Subat 1931’de Manisa ve Balikesir’de kaldirilirken; Menemen’de 8 Mart’a kadar uzatildi

SIKIYÖNETIM

Bu olaydan sonra 31 Aralik 1930 günü Menemen ilçesi ile Manisa ve Balikesir’in merkez ilçelerinde 1 Ocak 1931’den itibaren 1 ay süre sikiyönetim ilan edilmis ve 1 bir Divani Harp kurulmustur.

Olaya dogrudan veya dolayli katilan 105 sanik 15 Ocak 1931'den itibaren Divani Harp’te yargilanmaya baslandi,

24 Ocak 1931 günü iddianame okundu ve 29 Ocak 1931 günü mahkeme 36  (ölmüs olan bir sanik ile 37) kisinin idama mahkûm edilmesine, 40 kisinin sorumsuzlugu nedeniyle saliverilmesine, 27 sanigin beraatine, 41 kisiye çesitli hapis cezalari verilmesine hükmetti ve karar Meclis’in onayina sunuldu. Idam hükümlülerinin 6'sinin yasi küçük oldugundan, onlarin ölüm cezalari agir hapse çevrildi. TBMM Adalet Divani ayrica iki idamligin cezasini 2 yil hapse çevirdi.

Kalan 28 sanik, 3 Subat 1931 gecesi Menemen'de idam edildi. Bazilari Kubilay'in basinin kesildigi yerde asildi. Mahkumlardan biri idam sehpasinin önünden kaçti. Iki hafta sonra yakalandi ve ertesi gün idam edildi Olayin hemen ardindan Menemen'de devrim sehidi iki bekçi ve Kubilay adina anit dikildi.

Kaynak: Prof. Dr. Kemal Ari Izmir Kent Tarihi Ansiklopedisi

Sehit Kubilay Aniti
Heykeltras Ratip Asir Acudoglu (1898 - 1958) tarafindan 1932 yilinda yapilan anit etrafi çam agaçlariyla çevrili en yüksek rakimli tepenin üzerinde ve tüm Menemen'e hakim bir konumdadir.

Anit Manisa yönüne dogru bakar. Elinde mizragiyla ufka dogru bakan genç heykeli Türk gençligini temsil eder. Onun altinda ise Atatürk'ün Gençlige Hitabesi'nin bir bölümü yer alir. Anitin arka tarafinda ise
“Inandilar, dövüstüler, öldüler. Biraktiklari emanetin bekçisiyiz.”
cümleleri yazmaktadir.